Słownik psychologiczny. Leksykon ludzkich zachowań - ebook

Słowo wstępne

Oddajemy w Państwa ręce dwuczęściowy słownik psychologiczny – leksykon ludzkich zachowań, który opracowany został zarówno jako prezentacja i interpretacja opisowa, jak i słownikowa. Przeznaczony jest dla wszystkich, którzy interesują się szeroko pojętą psychologią, a zwłaszcza dynamiką ludzkich zachowań i ich przyczyn.

Pierwszą częścią jest poszerzona interpretacja 60 najczęstszych ludzkich postaw i zachowań, gdzie pokazano typowe odcienie danego zjawiska, wspierając je wymownymi przykładami. Wśród omówionych zjawisk natury psychologicznej możemy znaleźć między innymi miłość, empatię, altruizm, asertywność, bezradność, agresję, akceptację, dyskryminację, bunt i dziesiątki innych. Kolejne szczegółowo zaprezentowane pojęcia odwołują się do ilustracji z codziennego życia. Tym samym Czytelnik odkryje z jakich elementów składa się miłość, jakiemu typowi relacji partnerskich odpowiada jego/jej związek, dlaczego w samotności nie należy się wstydzić oraz który z kolegów z pracy stosuje wyszukaną ingracjację, zyskując przychylność szefa. Setki obrazowych przykładów ułatwiają rozszyfrowanie pobudek kierujących zachowaniem własnym i innych, sprawiając, że świat skomplikowanych relacji międzyludzkich uwikłanych w machinę społeczną, któremu pikanterii dodaje szczypta emocji, staje się czytelny jak nigdy dotąd.

Część druga to zbiór ponad 700 psychologicznych pojęć, zjawisk, koncepcji w formie definicyjnej. Dokonano tu próby streszczonego opisu skomplikowanych i rozległych zagadnień z psychologii humanistycznej, behawiorystycznej, poznawczej, społecznej, kulturowej, osobowościowej czy w końcu psychologii emocji, które z pewnością zaspokoją ciekawość i apetyt na wiedzę zainteresowanego odbiorcy. Bez konieczności przeglądania tomowych dzieł możliwym staje się odnalezienie najbardziej interesujących zagadnień i zrozumienie nierzadko skomplikowanych pojęć.CZĘŚĆ PIERWSZA

LEKSYKON LUDZKICH ZACHOWAŃ I POSTAW

Agresja

„Celowe zachowania zmierzające do zadania bólu lub cierpienia innej osobie.” (Eliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert „Psychologia społeczna”, Poznań 2006)

„Wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej lub symbolicznej, jakiejś osobie lub czemuś co ją zastępuje.” (red. Włodzimierz Szewczuk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1985)

„U człowieka agresja, zabijanie, okrucieństwo mają główną przyczynę w chęci obrony lub poszerzenia granic „mojego”. Antoni Kępiński

„Zrozumiałem, że świat jest niczym, że jest mechanicznym chaosem rządzonym przez bezmyślną, bydlęcą agresję, na którą nakładamy nasze lęki i nadzieje.” John Gardner

W rozumieniu psychologii społecznej agresję stanowią wszystkie zachowania mające na celu zadanie bólu fizycznego lub psychicznego innej osobie. Najczęściej wychodzi się z mylnego założenia, że każde działanie czy akt, w wyniku którego inni poczuli się zranieni sprawia, że daną osobę można uznać za agresywną. Oznaczałoby to, że zarówno mężczyznę krzyczącego na opieszałą sprzedawczynię w sklepie, faulującego piłkarza na boisku, matkę wymierzającą klapsy czy seryjnego mordercę możemy określić jednym terminem. Należy więc zaznaczyć, że o agresji możemy mówić zwłaszcza wtedy jeżeli dane działanie było nastawione na krzywdzenie innych, przyjmując, że nie ma znaczenia czy w efekcie finalnym został osiągnięty zamierzony cel. Oznacza to, że broniąc się, domagając określonych praw, wyznaczających jasne granice, nie stajemy się agresywnymi, nawet jeżeli nieświadomie lub świadomie zadaliśmy ból innym.

W tym miejscu należy również dokonać szerszego podziału, który umożliwi szczegółowe rozróżnienie pojęcia. Jeżeli w wyniku silnych emocji jak gniew, złość, nienawiść, dana osoba dopuszcza się czynów mających wywołać ból, mówimy o agresji wrogiej lub inaczej zamierzonej. Jej celem samym w sobie jest zadawanie cierpienia. Męża bijącego dzieci i żonę, nastolatka z nieukrywaną satysfakcją poniżającego kolegę, kierowcę celowo rozjeżdżającego wszelkie małe zwierzęta stające na jego drodze możemy wspólnie scharakteryzować tym pojęciem. Zaliczamy tu również akty autoagresji; wymierzając cierpienie sobie, karając się fizycznie i psychicznie, celowo wywołując ból, prezentujemy zachowania agresywne.

Odmienny rodzaj agresji stanowią wszelkie działania człowieka, w których cierpienie innych umożliwia osiągnięcie określonego celu. Bokser walczący na ringu wymierza kolejne ciosy przeciwnikowi, mając pełną świadomość swoich czynów. Toczącej się walki w tym wypadku nie można również nazwać obroną, gdyż zawodnik z własnej, nieprzymuszonej woli przyjął wyzwanie. Choć jego zachowanie z pewnością jest agresywne, bezpośrednio nie ma na celu krzywdzenia drugiej osoby, a osiągnięcie wyższego celu – w tym wypadku zwycięstwa. Wszelkie rozgrywki sportowe, w których dochodzi do aktów przemocy najczęściej są prezentacją podobnych przykładów. Postawę oraz działania o tym charakterze nazywa się agresją instrumentalną. Krzywdzenie i zadawanie bólu innym staje się swojego rodzaju narzędziem umożliwiającym realizację ‘wyższego dobra’. W tym miejscu najbardziej obrazowym, a zarazem skrajnym przykładem staje się wojna. Bombardowanie miast, ostrzeliwanie ludności cywilnej to nie agresja wymierzona w bezbronnych ludzi, a działania mające na celu ochronę wartości nadrzędnych, interesów państwa czy szerszej społeczności.Akceptacja

„Przyjęcie jakiegoś sądu, opinii, poglądu lub zachowania albo przychylna wobec nich postawa: wyrażenie zgody na coś.” (red. Włodzimierz Szewczuk, „Słownik psychologiczny”, Warszawa 1985)

”Wyrażenie zgody, przyjęcie, aprobata, potwierdzenie dla czegoś lub kogoś.” (J. Makselon, Psychologia dla teologów, Kraków 1990)

„Dopóki ludzie się nie obudzą, po prostu akceptują lub odrzucają posiadane przez siebie wyobrażenie o tobie. Stworzyli sobie twój wizerunek i albo go odrzucają, albo akceptują.” Anthony de Mello

„Czy akceptacja nie jest czasem kapitulacją i rezygnacją z własnych poglądów?” Czesław Banach

Akceptację należy rozumieć jako przejaw wewnętrznej i zewnętrznej przychylności wobec danych opinii, zachowań, postaw własnych i innych. Oznacza to, że po przeanalizowaniu określonych zjawisk jesteśmy w stanie przyjąć je jako właściwe (lub dopuszczalne) i wyrazić wobec nich swą aprobatę. Przed podpisaniem umowy najmu, kupnem rozłożonym na raty czy wzięciem kredytu, szczegółowo zapoznajemy się z proponowaną nam ofertą. Jeżeli uznamy, że warunki spełniają nasze oczekiwania, przyjmujemy je, potwierdzając swą przychylność podpisem. Gdy po czasie okaże się, że z przyczyn od nas niezależnych nie stać nas na uiszczanie opłat, fakt ten nie ma większego znaczenia. Wyrażona zgoda zakładająca taką potencjalną możliwość została przez nas przyjęta, stając się finansowym zobowiązaniem. Akceptacja jest bowiem w pełni świadomym procesem, uzyskane informacje pozwalają wstępnie rozważyć ewentualne zyski i straty i skonfrontować je z przyjętym przez nas systemem norm i wartości.

Na drodze kontaktów i relacji międzyludzkich wielokrotnie pozostajemy neutralni, nie oznacza to jednak, że godzimy się na zachowania innych. Prezentowana przez nas postawa stanowi często wyraz braku chęci lub możliwości ustosunkowania się lub próbę uniknięcia konfrontacji. Stwierdzamy, że skoro dana osoba nie utrudnia nam życia, może prowadzić własne, tym samym tolerujemy ją i jej zachowania, ale nie uznajemy za właściwe. Będąc heteroseksualistami, z powodzeniem możemy nawiązywać kontakty z osobami o odmiennej orientacji seksualnej. Wiedza na temat osobistych predyspozycji danej osoby nie przeszkadza nam mówić jej 'dzień dobry', spotykać się z nią, pracować itd. Objawiający się w ten sposób pozytywny stosunek często ma charakter jedynie zewnętrzny. Nie negujemy określonych zachowań, bo nie stanowią przeszkody dla nas samych, tolerujemy więc, ale nie uznajemy za słuszne czy właściwe. W naszej świadomości nadal możemy utrzymywać, że to dewiacja, zboczenie, grzech itd. Akceptacja oznacza, że po zapoznaniu się z problemem homoseksualizmu na drodze wewnętrznego wartościowania uznaliśmy, że jest to zachowanie naturalne i zrozumiałe, a jego występowanie nie budzi w nas sprzeciwu czy skrajnych emocji.

Rozważanie danych opinii, zachowań, zdarzeń pozwala na przeorganizowanie dotychczasowych spostrzeżeń i przyjęcie nowych. Dzięki temu w wielu złożonych sytuacjach życia codziennego możemy ponownie uzyskać równowagę. Gdy stykamy się z okolicznościami wpływającymi na nasz sposób funkcjonowania możemy wypierać fakty i nie godzić się z rzeczywistością. Taki stosunek nie pozwala jednak na pełną aktywizację posiadanych zasobów, właściwą samoocenę czy budowanie poprawnych relacji z otoczeniem. Jedynie przyjęcie obecnego stanu rzeczy umożliwia trafną ocenę możliwości własnych i innych oraz właściwe ich wykorzystanie. Łamiąc nogę, tracąc pracę, zmieniając partnera mamy pełną świadomość nietrwałości tych zmian. Po pewnym czasie zdejmiemy gips, znajdziemy zatrudnienie, spotkamy innego człowieka, a bieżący kryzys minie. Jeżeli jednak w wyniku wypadku stracimy władzę w nogach, spotka nas śmierć bliskiej osoby, sytuacja stanie się nieodwracalna. Brak akceptacji powstałych zmian uniemożliwi przeorganizowanie dotychczasowego sposobu postrzegania, wpływając tym samym na zaburzenie prawidłowego funkcjonowania w określonym obszarze.

Akceptacja w życiu ludzi wydaje się być procesem i stanem koniecznym. Przyjmowanie sądów, opinii, poglądów lub zachowań własnych i innych za słuszne stwarza możliwość ciągłej reorganizacji indywidualnego systemu wartości. Zdaje się również, że proces godzenia się z często nieuniknionymi wydarzeniami, nie może być harmonijny, jeżeli nie wieńczy go akceptacja zachodzących zmian.Altruizm

„Każde działanie ukierunkowane na niesienie korzyści drugiej osobie z pominięciem własnego interesu” (Eliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert „Psychologia społeczna- serce i umysł”, Poznań 2006)

„Sympatia dla innych ludzi wyrażająca się w chęci i dążeniu do pomagania im, nawet wbrew własnym interesom, zdolność do poświęcania się dla innych (red. Włodzimierz Szewczuk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1985)

„Socjobiologia przyjmuje, że altruizm motywowany jest zawsze egocentrycznie” (red. Jan Strelau „Psychologia Tom 2, Gdańsk 2007)

„Altruista to człowiek, który myśli o innych nie zapominając o sobie” Albert Camus

„Bądź altruistą. Szanuj egoizm drugich” Stanisław Jerzy Lec

Altruizm należy zaliczyć do zachowań prospołecznych, charakteryzuje bowiem wszelkie działania nastawione na niesienie pomocy innym. Okazywane wsparcie jest ukierunkowane na potrzeby drugiej osoby, bez względu na konieczność poniesienia ewentualnych kosztów. Rozumienie terminu wydaje się być jednoznacznym - pomagając, jesteśmy zdolni do poświęceń oraz uwolnienia się od koncentracji na sobie. Prawdziwy altruista natomiast to osoba bezinteresownie wspomagająca innych. Okazuje się jednak, że podłoże zachowań altruistycznych jest bardzo zróżnicowane i nie istnieje jednoznaczna definicja ujmująca zjawisko. Przekonania psychologów są podzielone, często sprzeczne, a potrzeba niesienia pomocy ujmowana w kilku teoriach.

Według teorii wymiany społecznej, zachowania altruistyczne są nacechowane na interes własny. Wspomaganie innych nie jest więc bezinteresowne, bo przynosi nam określone korzyści. O ile łatwo wytłumaczyć to założenie na przykładzie sponsora, który pokaźną kwotą wspiera daną organizację, zyskując tym samym darmową reklamę oraz przychylność opinii publicznej. O tyle trudniej zrozumieć jakie 'korzyści' czerpiemy z odruchowego wrzucenia pieniążka bezdomnemu, nakarmieniu głodnego psa, przeprowadzenia staruszki przez ulicę. Jeżeli jednak przeanalizujemy wnikliwiej nasze działania, zauważymy pewną zależność. Wykonując te pozorne czynności, minimalizujemy wyrzuty sumienia oraz nieprzyjemne uczucie wywołane obserwacją cierpienia innych. Zakładamy, że w podobnej sytuacji ktoś pomoże nam, podnosimy samoocenę lub jeżeli jesteśmy wierzący spełniamy kolejny dobry uczynek, torując sobie 'drogę do nieba'. Okazuje się więc, że choć nie analizowaliśmy swych działań, przyniosły nam one zadowolenie, stanowiąc swoistą nagrodę. która pobudzi nas do dalszych działań o tym charakterze. Podobne stanowisko utrzymują socjobiologowie przyjmując, że altruizm nie jest niczym innym jak przejawem egocentryzmu. Według nich najczęściej niesiemy pomoc innym, gdy nie narażamy się na straty i możemy przewidzieć ewentualne zyski. Podobnie dzieje się gdy wsparcia potrzebują nasi najbliżsi. Nie oznacza to jednak, że kierują nami pobudki emocjonalne, a dobór naturalny. Zjawisko to nazywamy altruizmem krewniaczym. Jak podają również psychologowie ewolucyjni, wspieranie osób spokrewnionych ma na celu wzmocnienie szans na przeżycie danej grupy, a wraz z nią określonych genów.

Stanowiskiem, które ukazuje bezinteresowne działania człowieka jest teoria empatii- altruizmu Batsona. Zakłada ona bowiem, iż poprzez wczuwanie się w sytuację drugiej osoby, głęboko współprzeżywamy, pobudzając potrzebę działania na rzecz innych. Empatia stanowi więc kluczowy element prawdziwego zachowania altruistycznego. Jeżeli oddamy znaleziony portfel tylko dlatego, że wyobraziliśmy sobie jak wiele problemów nam samym przysporzyłaby zguba pieniędzy i dokumentów; zapewnimy schronienie i wsparcie rodzinie sąsiadów po pożarze ich mieszkania, bo utożsamiliśmy się z ich tragedią, możemy nazwać się altruistami. Pomijając koszty własne rozumiemy sytuację i emocje innych i na tej podstawie służymy pomocą.

Rozważając kolejne przykłady wyłania się stwierdzenie, iż motywy zachowań altruistycznych są zróżnicowane i trudne do określenia. Bez względu jednak na to, która teoria wyda nam się bardziej słuszna należy jednoznacznie stwierdzić, że niesienie pomocy innym zawsze przynosi wymierne korzyści społeczne.Asertywność

„Asertywność to umiejętność otwartego wyrażania własnych przekonań i uczuć po to, by nie narażając dobra innych ludzi, bronić swoich praw, które są przez innych naruszane .” (red. Helena Sęk, Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa 1998)

„Człowiek asertywny potrafi wyrazić siebie z wiarą we własne możliwości, nie zachowuje się biernie ani agresywnie i nie manipuluje innymi. Taka postawa wymaga pogłębienia samoświadomości, poznania swego prawdziwego „ja”, polubienie siebie i wzięcia za własną osobę odpowiedzialności.” ( Sue Bishop, Asertywność, Poznań 1999)

„Jak widać więc asertywność to nic innego jak potrafienie być sobą w każdej życiowej sytuacji. To dzięki niej nigdy już nie będziesz urabiany i przestaniesz mówić TAK gdy myślisz NIE” K. DeMotte

Asertywność to zbiór umiejętności umożliwiających ekspresję i ochronę własnych uczuć, przekonań i wartości w sposób nie krzywdzący innych. Termin odnosi się bezpośrednio do zachowań prezentowanych w sytuacjach interpersonalnych mających na celu swobodną prezentację siebie w każdej sytuacji, z uszanowaniem odczuć i wartości drugiego człowieka. Zachowania asertywne zostają nabywane na drodze socjalizacji, uczenia się i zdobywania osobistych doświadczeń, można je więc kształtować i rozwijać na każdym etapie życia.

Elementem warunkującym asertywność jest samoświadomość i realna samoocena. Tylko bowiem znając i akceptując własne 'blaski i cienie', możemy zbudować kompletny obraz siebie i swobodnie prezentować na zewnątrz. Gdy podoba nam się krzykliwy czy uznawany za niemodny strój, założenie go naraża nas na ocenę innych. Jeżeli ta świadomość zniechęca nas od zamiaru, lęk przed krytyką oraz nieumiejętność obrony własnego stylu hamuje swobodną ekspresję. Osoba asertywna założy strój czując się w nim pewnie i dobrze. Opinia innych nie zachwieje jej poczuciem wartości, bo będzie potrafiła ustosunkować się do takich komentarzy, chroniąc własne przekonania i upodobania.

Należy zauważyć, że zarówno odpieranie jak i wyrażanie krytyki odbywa się poprzez zwrócenie szczególnej uwagi na odczucia osób trzecich. Wyznaczanie granic własnego 'ja', prezentowanie i realizowanie własnych potrzeb nie może krzywdzić innych. Gdy podczas rozmowy jedna ze stron zaczyna wyrażać odmienne poglądy, nie należy poprzez ośmieszanie, uszczypliwe uwagi, krzyk, czy ignorancję podważyć zdania rozmówcy. Zachowując się asertywnie użyjemy np. słów 'nie mogę się z tobą zgodzić, mam odmienne zdanie', 'rozumiem twój punkt widzenia, ale pozostanę przy swoim', itp. Tym sposobem jednoznacznie zaznaczamy swój punkt widzenia, okazując szacunek i zrozumienie dla wartości innych ludzi. Stonowana stanowczość wypowiedzi o tym charakterze pozostaje jasną informacją dla otoczenia. Próby wywarcia na nas niepożądanego wpływu zostały odparte w sposób konkretny i rzeczowy, umożliwiając tym samym uniknięcie zdominowania, wykorzystania czy manipulacji.

Asertywność jako zbiór umiejętności osobowościowych i interpersonalnych pozwala na 'bycie sobą' w każdej sytuacji. Znajomość potrzeb, odczuć, przekonań własnych i innych umożliwia swobodne poruszanie się w przestrzeni złożonych kontaktów międzyludzkich. Osoba asertywna w sposób pewny realizuje kolejne życiowe cele, a ewentualne błędy czy porażki są zwykle traktowane jako cenne i rozwijające lekcje.CZĘŚĆ DRUGA

SŁOWNIK PSYCHOLOGICZNY

A

abstrahowanie - operacja myślowa będąca pochodną analizy i syntezy, polegająca na wyróżnieniu określonych cech przy jednoczesnym pomijaniu cech nieistotnych w danym momencie.

adaptacja - proces wewnętrznego i zewnętrznego przystosowywania się danego osobnika do nowych warunków życia, pozwalający na optymalizowanie ogólnego sposobu funkcjonowania.

adaptacja społeczna - proces wewnętrznego i zewnętrznego przystosowywania się danego osobnika lub grupy osobników do ogólnie przyjętych zasad, norm i wartości funkcjonowania określonego społeczeństwa.

adaptacja zawodowa - proces wewnętrznego i zewnętrznego przystosowywania się osobnika rozpoczynającego prace zawodową do stawianych mu wymagań.

adoracja - stanowi swoistą formę uczucia pobudzającą popęd płciowy, polegającą na uwielbieniu i przypisywaniu znaczących cech osobnikowi obdarzonemu sympatią. Adoracja nie musi dotyczyć sfery seksualnej, lecz także przeżyć o charakterze duchowym.

adultyzm - zjawisko dyskryminacji przeciwne ateizmowi dotyczące osób młodych, objawiające się umniejszaniem czy lekceważeniem roli tej grupy oraz jej możliwości aktywnego uczestnictwa w rynku pracy.

afekt - bardzo natężona i gwałtowna emocja wywołująca znaczące, aczkolwiek chwilowe zmiany w układzie psychofizycznych reakcji i zachowań człowieka.

ageizm - zjawisko dyskryminacji przeciwne adultyzmowi, dotyczące osób w średnim wieku, mieszczących się w przedziale 45-50 lat, objawiające się umniejszaniem czy lekceważeniem roli tej grupy oraz jej możliwości aktywnego uczestnictwa w rynku pracy.

agorafobia - postać fobii objawiająca się neurotycznym lękiem przed otwartą przestrzenią.

aha-przeżycie - nagłe i niespodziewane uchwycenie sensu, rozpoznanie czy zrozumienie dotąd niemożliwego do pojęcia wycinka rzeczywistości.

akomodacja - proces polegający na zmianie lub modyfikacji dotychczasowej wiedzy w celu stworzenia nowych struktur poznawczych pozwalających na lepsze poznanie świata.

aktywizacja społeczna - wszelkie działania mające na celu podwyższenie poziomu działalności danej jednostki czy grupy w kontekście społecznym.

akulturacja - proces polegający na przystosowywaniu się do nowej kultury lub przyswajaniu zmian do kultury w której naturalnie wzrastała dana jednostka.

aleksytymia - niezdolność rozpoznawania i nazywania emocji, w różnych źródłach charakteryzowana jako zaburzenie lub choroba. Bez względu na zróżnicowaną etiologię niemożność określenia, kontrolowania i ukierunkowania emocji prowadzi do problemów w zaspokajaniu potrzeb własnych oraz prawidłowym funkcjonowaniu w życiu rodzinnym i społecznym.

alienacja - zjawisko polegające na izolacji od społeczeństwa i społeczności lokalnych obserwowane w dużych, wysokorozwiniętych obszarach miejskich oraz w sytuacji migracji. Jednostka doświadczająca alienacji charakteryzuje się zatracaniem tożsamości własnej, poczuciem wyobcowania
i niemożności nawiązania głębszych relacji z innymi ludźmi.

altruizm wzajemny - okazywanie pomocy osobnikom, które będą skłonne odwzajemnić okazaną pomoc.

ambicja - rozbudzona potrzeba osiągania wysokich wyników w określonej dziedzinie lub dziedzinach.

ambitendencja - nieuświadomione, równoczesne występowanie niespójnych dążeń determinujące podejmowanie działań zmierzających do realizacji wzajemnie wykluczających się celów.

ambiwalencja - stan psychofizyczny o charakterze konfliktu wewnętrznego polegający na jednoczesnym odczuwaniu pozytywnych i negatywnych emocji w stosunku do danego obiektu czy osoby.

ambiwertyk - pośredni typ osobowości łączący w sobie cechy introwertyka i ekstrawertyka.

amolesofobia - postać fobii objawiająca się neurotycznym lękiem wobec wszelkich pojazdów.

analiza - stanowi podstawową operację myślową polegającą na wyodrębnianiu z większej uogólnionej całości cech przedmiotów i zjawisk.

androgynia - istnienie u danej jednostki tożsamości płciowej łączącej cechy męskie i kobiece.

anhedonia - jako utrata lub niemożność przeżywania pozytywnych odczuć stanowi podstawowy objaw depresji i schizofrenii.

animizm - będący swoistą cechą myślenia dziecięcego oznacza przeświadczenie, że wszelkie obiekty ożywione oraz nieożywione wykazują żywotność i posiadają duszę.

anorgazmia - zjawisko zaliczane do dysfunkcji seksualnych, polegające na niemożności osiągnięcia orgazmu podczas stosunku płciowego pomimo występowania silnego podniecenia. Nie osiąganie satysfakcjonującego zaspokojenia, nierozładowane napięcie seksualne, wpływa na pojawiające się na tym tle zaniżenie samooceny, doszukiwanie się problemów w budowie fizjologicznej i nerwowość.

antecedenty emocji - stanowią wszelkiego rodzaju sytuacje i zdarzenia wywołujące emocje.

antycypacja - przewidywanie, zakładanie lub wyprzedzanie tego co ma nastąpić, nie zostało jeszcze udowodnienie czy odkryte poprzez myślenie lub przyjęcie określonej postawy wobec danego wycinka rzeczywistości.

antypatia - antonim sympatii, oznaczający uczucie niechęci lub awersji wobec danego obiektu.

antysocjalne reakcje - wszelkie destrukcyjne reakcje jednostki wobec dokonań i obiektów o znaczącej wartości społecznej i kulturowej.

apatia - stan przygnębienia, niemocy i zniechęcenia objawiający się brakiem lub osłabieniem zainteresowań, działań i aktywności uczuciowej.

arachnofobia - postać fobii objawiająca się neurotycznym lękiem przed pająkami.

archetyp - termin wprowadzony przez C.G. Junga, określający dziedziczone, nieświadome i wspólne dla wszystkich ludzi składniki wiedzy tkwiące w podświadomości. Przejawy archetypów występują pod postacią mitów, skojarzeń i symboli mogących uwidaczniać się w snach i zaburzeniach psychopatycznych.

asceta - wyznawca określonej religii lub jej odłamu dążący do zbawienia poprzez odrzucenie lub ograniczenie potrzeb cielesnych, uznający wartość nadrzędną cierpienia i dyscypliny wewnętrznej.

aspiracje - pragnienia i dążenia zmierzające do osiągnięcia znaczących dla danej jednostki celów.

asymilacja - proces trwający przez całe życie człowieka polegający na dopasowywaniu i włączaniu w już posiadaną wiedzę nowo nabytych wiadomości i umiejętności.

atrakcyjność interpersonalna - atrakcyjność będąca wynikiem wielu elementów wpływających na sposób postrzegania nas przez innych jak: podziw, szacunek, miłość czy fascynacja.

atrybucja globalna - przeświadczenie, że określone zdarzenie jest wynikiem oddziaływania czynnika, który może wpływać w sposób bezpośredni na wyniki w różnorodnych dziedzinach.

atrybucja stabilna - przeświadczenie, że określone zdarzenie jest wynikiem oddziaływania czynnika nie mogącego ulec zmianie w czasie.

atrybucja wewnętrzna - przeświadczenie, że określone zachowanie człowieka zostało spowodowane ze względu na posiadanie przez niego określonych cech wewnętrznych tkwiących w osobowości, charakterze czy temperamencie.

atrybucja zewnętrzna - przeświadczenie, że określone zachowanie człowieka zostało spowodowane sytuacją oraz wnioskowanie, że prawdopodobnie większość ludzi w obliczu podobnych okoliczności zachowałaby się w ten sposób.

atrybucje obronne - proces w którym człowiek wyjaśnia swoje zachowania w celu unikania poczucia własnej słabości i śmiertelności.

atrybucje w służbie ego - tłumaczenie własnych sukcesów jako wyniku posiadania określonych predyspozycji wewnętrznych oraz upatrywanie źródła porażek w czynnikach zewnętrznych.

autoafirmacja - proces podtrzymywania i ochrony ogólnego poczucia własnej wartości, spójności oraz zdolności do dokonywania świadomych wyborów i decyzji. Odbywa się poprzez podejmowanie zróżnicowanej aktywności umożliwiającej odnoszenie sukcesów oraz umacnianie przyjętych norm czy wartości; najczęściej uruchamiany w momencie zagrożenia poczucia wartości własnej.

autoalienacja - poczucie wewnętrznej pustki, depersonalizacji, przeświadczenie o oddalaniu się od potrzeb własnego 'ja'.

autodestrukcja - wszelkie formy świadomego zachowania zagrażające w sposób bezpośredni lub pośredni zdrowiu i życiu jednostki.

autoerotyzm - forma samogwałtu polegająca na zaspokajaniu własnych popędów seksualnych bez udziału osób trzecich.

autokratyzm - jeden z systemów sprawowania rządów, polegający na posiadaniu przez określoną jednostkę nieograniczonej i niekontrolowanej władzy.

autonomia moralna - swoisty proces spontanicznego nabywania systemu norm i wartości obowiązujących w danym społeczeństwie w wyniku socjalizacji.

autorytet - swoista syntetyczna cecha danej jednostki, warunkująca poważanie i możliwości przejęcia przywództwa nad daną osobą czy grupą osób.

autostereotyp - wyobrażenie dotyczące sposobu zachowania, prezentacji określonych cech psychicznych lub osobowościowych własnej osoby lub grupy tworzone na podstawie uogólnionych wyobrażeń.

autosugestia - technika stosowania sugestii względem samego siebie w celu podniesienia poczucia własnej wartości, opanowywania obaw, przezwyciężania ograniczeń.

autowaloryzacja - szereg procesów psychicznych mających na celu podtrzymywanie i wzmacnianie dobrego mniemania o samym sobie.

autoweryfikacja - dążenie do podtrzymywania uznanego przez siebie obrazu 'ja' oraz wzmacniania dobrego mniemania o sobie, odbywające się poprzez tworzenie iluzji i zastosowanie atrybucji. Pozwala na uzyskanie wewnętrznej spójności oraz równowagi pomiędzy posiadanymi i uznanymi wiadomościami na temat siebie, a informacjami napływającymi z otoczenia, nowymi doświadczeniami i interpretacjami różnych sytuacji.B

batofobia - postać fobii objawiająca się neurotycznym lękiem przed głębokością.

behawioryzm - negujący wewnętrzne zjawiska psychiczne, traktujący człowieka jako jednostkę zewnątrz-sterowaną, odpowiadającą na bodźce negatywne i pozytywne płynące z otoczenia, wyrażane cechami mierzalnego i obserwowalnego zachowania.

bieg życia - termin stosowany w psychologii rozwojowej, określający pełny cykl życia człowieka – od narodzin do śmierci.

bierna interakcja genotypu i środowiska - zgodnie z założeniem, iż czynniki genetyczne oraz środowiskowe wchodzą ze sobą w swoistą interakcję umożliwiającą kształtowanie jednostek. Bierna interakcja genotypu i środowiska oznacza, że rodzice przekazują dziecku geny oraz określone środowisko wpływające na przebieg rozwoju.

bierność społeczna - cecha osobowościowa polegająca na okazywaniu braku zaangażowania i obojętności wobec wszelkich sytuacji społecznych.

bigoteria - lub dewocja, oznacza nadgorliwe, przesadne i manifestowane na pokaz praktykowanie religii, przy jednoczesnym braku wewnętrznej religijności i duchowości.

biologiczna tożsamość płciowa - określa stopień świadomości i akceptacji danej jednostki odnośnie własnej płci biologicznej oraz związanych z nią ról.

biologiczne role płciowe - termin odnoszący się do aktywności kobiet i mężczyzn związanych bezpośrednio z procesem reprodukcji oraz fizjologicznymi różnicami biologicznymi.

biseksualizm - charakteryzowany jako zaburzenie seksualne, oznacza odczuwanie popędu płciowego wobec płci własnej i przeciwnej.

błąd odpowiedniości - przeświadczenie, że zachowania własne czy też innych osób są adekwatne do posiadanych cech osobowości.

błąd pewności wstecznej - skłonność do przeceniana zdolności przewidywania przebiegu kolejności zdarzeń, które już zostały poznane.

błędne określenie przyczyn pobudzenia - wskazywanie błędnych przyczyn odczuwanych emocji.

błędy wychowawcze - wszelkie formy oddziaływania wychowawczego prowadzące do wystąpienia zburzeń rozwoju i zachowania u dzieci.

bodziec wyzwalający agresję - każdy przedmiot, który może zostać skojarzony z zachowaniami agresywnymi oraz przyczynić się do ich wystąpienia.

brainwashing - z języka angielskiego 'pranie mózgu'. To termin oznaczający długotrwałe działania wobec jednostki, mające na celu wpojenie jej nowych, często skrajnych do dotychczasowo uznanych zasad, norm, wartości, ideologii czy postaw.C

cecha dominująca - cecha ujawniająca się w organizmie danej jednostki odziedziczona z materiału genetycznego jednego z rodziców.

cecha psychiczna - możliwa do obiektywnego stwierdzenia, względnie stała cecha zachowania danej jednostki wynikająca z jej aspektu poznawczego, emocjonalnego, czynnościowego lub relacyjnego.

cecha recesywna - cecha nie ujawniająca się w organizmie danej jednostki będącej jedynie jej nosicielem, odziedziczona z materiału genetycznego jednego z rodziców.

cel - wewnętrzny lub zewnętrzny stan rzeczy, do którego zmierza dana jednostka lub grupa w celu zaspokojenia określonych potrzeb.

cel społeczny - wewnętrzny lub zewnętrzny stan rzeczy, do którego zmierza dana jednostka lub grupa w celu zaspokojenia określonych potrzeb, uwydatniony i wzbogacony przez daną społeczność poprzez nadanie mu określonych wartości materialnych, kulturowych czy duchowych.

centracja - nadmierne skupianie uwagi na wybranym aspekcie danego problemu.

charakter - termin określający zbiór względnie stałych właściwości zachowania człowieka umożliwiających określenie jego stosunku do osoby własnej i innych.

charakteropatia - zaburzenia lub trwałe zmiany obejmujące charakter, osobowość czy sferę uczuciową danej jednostki, będące wynikiem uszkodzenia mózgu.

charyzma - termin wywodzący się z teologii, mający określać osoby ponadprzeciętne, obdarzone 'iskrą bożą'. W języku potocznym charyzma oznacza swoistą i indywidualną cechę, wyróżniająca daną jednostkę z tłumu, czyniąca ją osobą wyjątkową i godną naśladowania.

charyzmatyk - osoba, która według otoczenia jest obdarzona charyzmą.

chwiejność emocjonalna - brak równowagi lub zaburzenie obejmujące sferę uczuciową, polegające na zbyt łatwym przechodzeniu od emocji pozytywnych do negatywnych i na odwrót.

ciekawość - stan niepewności wobec formułowanych oczekiwań odnośnie przyszłych stanów rzeczy pobudzający jednostkę do poszukiwania informacji.

cześć synowska - swoiste poczucie obowiązku wobec danych członków rodziny.

człowiek wewnątrz-sterowany - określenie przedstawiające obraz człowieka ukształtowany przez zwolenników koncepcji psychodynamicznej. Zaprzeczają oni podejściu behawiorystycznemu, uznającemu, iż człowiek kształtowany jest przez aktywne środowisko. Ich zdaniem ludzkie działania zostają ukierunkowane poprzez wewnętrzne siły i motywacje, które z reguły pozostają nieświadome.

człowiek zewnątrz-sterowany - określenie przedstawiające obraz człowieka ukształtowany przez współczesnych behawiorystów. Ich zdaniem zachowania ludzkie są wynikiem szeroko pojętych oddziaływań środowiska zewnętrznego. Indywidualne różnice pomiędzy ludźmi, odmienne 'ja', jest wynikiem dokonywanych w przeszłości oddziaływań poprzez aktywne środowisko: rodzinę, szkołę, zgrupowania czy zakład pracy.

czynna interakcja genotypu i środowiska - zgodnie z założeniem, iż czynniki genetyczne oraz środowiskowe wchodzą ze sobą
w swoistą interakcję umożliwiającą kształtowanie jednostek, czynna interakcja genotypu i środowiska oznacza, że samodzielnie poszukujemy środowiska pozwalającego nam na rozwijanie określonych zasobów genowych.