Stosowanie substancji psychoaktywnych przez młodzież szkół śląskich zasięg, skutki i przeciwdziałanie - ebook

Wstęp

W jednej ze swych książek Hanna Rylke pisze:

nasze dzieci i nasi uczniowie są ekspertami od narkotyków. Wiedzą o nich bardzo dużo, niezależnie od tego, czy sami ich używają, czy nie. Większość z nas ma małe szanse, aby im dorównać orientacją w problemie i praktyczną wiedzą (Rylke, 1999, s. 10).

Znajomość sposobów manipulowania stanem psychofizycznym własnego organizmu za pomocą substancji psychoaktywnych jest bowiem wśród młodego pokolenia duża. Znaczne są także rozmiary zjawiska praktycznego wykorzystywania tej wiedzy, dla różnych zresztą celów. Jego społeczne rozmiary nie ograniczają się już do granic wyznaczanych przez dewiacyjne subkultury młodzieżowe lub tzw. margines społeczny, lecz obejmują coraz szersze kręgi społeczne. Substancje psychoaktywne są bowiem postrzegane jako środki wspomagające naukę czy dobrą zabawę, a nawet są traktowane jako niezbędny warunek obu tych sfer aktywności. Prawdą są też słowa kończące konstatację H. Rylke – wiedza rodziców i nauczycieli na temat narkotyków, ich działania, motywów korzystania z nich i zasięgu wśród młodzieży jest daleka od poziomu, który pozwalałby na prowadzenie z młodymi ludźmi skutecznego dialogu w zakresie powstrzymania ich od sięgania po omawiane tu środki uzależniające. Powodują one bowiem fizyczną degradację organizmu, uszkadzając wiele organów wewnętrznych (zwłaszcza mózg), a także transformację psychiczną (uzależniając, stymulując niekiedy zachowania agresywne, wywołując zaburzenia psychiczne itp.) oraz swoistą przemianę w sferze wolicjonalnej, wyrażającą się poszukiwaniem tylko takich sposobów rozwiązywania problemów w nauce, kształtowania własnej sylwetki czy nawiązywania kontaktów społecznych, które wymagają niewiele wysiłku.

Jak już wspomniano, aby móc podejmować skuteczne działania profilaktyczne, potrzebna jest wiedza na temat zasięgu omawianego zjawiska w interesującej nas populacji. Temu właśnie celowi ma służyć niniejsza praca. Zostały w niej omówione poszczególne kategorie substancji psychoaktywnych (kanabinole, stymulanty, halucynogeny, inhalanty, depresanty, opiaty oraz – rzadziej opisywane w polskiej literaturze przedmiotu – steroidy anaboliczno-androgenne) z uwzględnieniem ich charakterystyki oraz wpływu na funkcjonowanie psychosomatyczne, kryteriów rozpoznawania ich przyjmowania oraz zasięgu stosowania wśród młodzieży szkolnej. W jednym z rozdziałów zostały przedstawione wyniki własnych badań, których celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie o to, jak często były używane przez młodzież poszczególne kategorie narkotyków, a także o to, jakie motywy kierowały osobami biorącymi oraz czy doznawały one w związku z tym jakichś niepożądanych skutków. Odrębny rozdział został poświęcony wybranym zagadnieniom profilaktyki uzależnień, w tym założeniom najbardziej popularnych strategii profilaktycznych (programom informacyjnym, afektywnej edukacji, kompetencjom społecznym, działaniom alternatywnym, wczesnej interwencji) oraz możliwościom organizowania działań profilaktycznych w szkole.

Autorzy

Rozdział I Etiologia i epidemiologia stosowania substancji psychoaktywnych przez młodzież

1.1. Przyjmowanie narkotyków i steroidów anaboliczno-androgennych przez młodzież

1.1.1. Przyczyny sięgania po środki uzależniające

Dlaczego ludzie sięgają po środki uzależniające? Trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź na to pytanie. Powodów jest wiele i niejednokrotnie są one ze sobą wzajemnie powiązane. Niemniej w literaturze przedmiotu wyróżnia się najczęściej dwie grupy przyczyn (Woynarowska, 2000; Maxwell, 2001):

1) Indywidualne – należą do nich: predyspozycje psychologiczne, tj. skłonność do podejmowania ryzyka, ciekawość, poszukiwanie wrażeń, ograniczona zdolność do przewidywania konsekwencji swoich działań; zaniżone poczucie własnej wartości; chęć poprawienia swojego wizerunku i samopoczucia, upodobnienia się do idoli i/lub postaci z mediów; wysoki poziom lęku, brak równowagi emocjonalnej, nasilony egocentryzm, mała odporność psychiczna, stany depresyjne, zachowania autodestrukcyjne, zaniżone poczucie sensu życia. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że niektóre ze wspomnianych wyżej predyspozycji, zwłaszcza poszukiwanie nowości, wrażeń, ryzyka, są przynajmniej po części warunkowane czynnikami dziedzicznymi. Stwierdzono bowiem, że jeden z genów – kodujący receptor neuroprzekaźnika dopaminy gen DRD4, a konkretnie jego dłuższe allele – jest związany z tego typu zachowaniami. Zauważono także powiązanie tego genu z nadużywaniem narkotyków (w tym opiatów) oraz uzależnieniem od heroiny (Plomin i in., 2001). 2) Środowiskowe, które mogą być związane z:

– ogólną sytuacją s p o ł e c z n o-e k o n o m i c z n ą – sprzyjające normy społeczne przyzwalające na stosowanie określonej grupy środków w danej kulturze, tradycji, religii; stopień przestrzegania norm prawnych w danej społeczności; wzorce tworzone przez osoby dorosłe; dezorganizacja środowiska lokalnego, brak atrakcyjnych sposobów spędzania wolnego czasu; reklama; dostępność środków i ich cena;

– r o d z i n ą – status społeczno-ekonomiczny rodziny (wbrew powszechnym oczekiwaniom – według danych CBOS – po narkotyki sięgają najczęściej dzieci rodziców z wykształceniem średnim i pomaturalnym, dobrze sytuowanych), używanie środków uzależniających przez rodziców i rodzeństwo (modelowanie), przyzwolenie ze strony rodziców, złe relacje z rodzicami, nieprawidłowe postawy rodzicielskie (brak zainteresowania, odrzucenie, nadmierne wymagania, zbyt duży liberalizm), czynniki biogenetyczne;

– s z k o ł ą – poczucie izolacji, trudności w nauce, konflikty z nauczycielami;

– g r u p ą r ó w i e ś n i c z ą – stosowanie substancji psychoaktywnych przez rówieśników, potrzeba akceptacji i przynależności do grupy, presja ze strony innych, konflikty, kontakt z nieformalnymi grupami o charakterze antyspołecznym.

Znamienne jest to, że w narkomanię rzadko popadają ludzie dorośli, najczęściej są to dzieci i młodzież. Co zatem sprawia, że narkotyki są dla nich tak atrakcyjne?

Psychologowie, jako na szczególnie istotne, wskazują przede wszystkim trzy spośród wyżej wymienionych motywów (Pasek, 1998). Pierwszym z nich jest poszukiwanie nowych, przyjemnych wrażeń – nastolatek pragnie zaspokoić swoją ciekawość i zdobywać ekscytujące doświadczenia. W tej sytuacji narkotyk staje się „łatwą przyjemnością”, pozwalającą poprawić samopoczucie i odczuwać dreszczyk emocji bez specjalnego wysiłku i czekania na gratyfikację.

Drugą przyczyną jest chęć uwolnienia się od stresu, napięć i problemów. Młodzi ludzie często nie potrafią radzić sobie w trudnych sytuacjach, nie wiedzą też, jak wypełnić swój wolny czas. Narkotyk staje się więc drogą „na skróty”, ponieważ pozwala na chwilę się rozluźnić, oderwać od rzeczywistości, stłumić uczucia, bez aktywnego uczestnictwa w rozwiązywaniu problemu.

I wreszcie trzecią przyczyną jest chęć uzyskania akceptacji w grupie. Nastolatek chce się czuć silny, pasować do lansowanego wzorca człowieka podziwianego, wyluzowanego, nieprzejmującego się problemami, korzystającego z natychmiastowych rozwiązań. Jednocześnie, oglądając filmy lub reklamy, nabiera przekonania, że wszyscy, tylko nie on, są piękni, wspaniali, mają życie pełne przygód, a w trudnej sytuacji znajdują błyskawiczne rozwiązanie. Kiedy więc czuje się niepewnie, nie wie, co zrobić, obawia się oceny czy odrzucenia – bierze narkotyk.

W ten sposób narkotyk staje się dla nastolatka środkiem, który łatwo i szybko „zaspokaja” jego potrzeby. Jak pisze Marzena Pasek (1998, s. 5):

kiedy boli głowa — bierze tabletkę, kiedy jest zmęczony — pije „napój energetyzujący” lub łyka „cudowne witaminy”, kiedy ktoś proponuje — nie odmawia.

1.1.2. Kryteria diagnostyczne i fazy rozwoju uzależnienia

Należy pamiętać, że uzależnienie nie pojawia się od razu po pierwszym kontakcie ze środkiem uzależniającym, choć jego rozwój jest oczywiście związany z pewnymi predyspozycjami osobniczymi (opisanymi poniżej). Uzależnienie to trwający krócej lub dłużej proces, który zwykle obejmuje cztery charakterystyczne fazy (Pasek, 1998; 2000):

1) Eksperymenty — kluczową kwestią na tym etapie jest ciekawość. Kontakt z narkotykiem następuje najczęściej w czasie wakacji, na imprezie, w grupie, w której nastolatek chce być akceptowany — nie planuje jeszcze kolejnego „brania”. Część osób po zaspokojeniu pierwszej ciekawości nigdy nie próbuje już tego typu eksperymentów; są jednak tacy, którzy uczą się w ten sposób zmieniać swoje samopoczucie i u nich pojawia się pokusa, żeby kolejny raz skorzystać z okazji;

2) Używanie towarzyskie — w tej fazie człowiek zaczyna kojarzyć swój dobry nastrój z narkotykiem. Kiedy czuje się spięty, niepewny siebie, ma kłopoty z rozmawianiem w grupie, pojawia się chęć, żeby poradzić sobie z tymi problemami za pomocą narkotyku. Nastolatek nie czeka już więc, aż zostanie poczęstowany, tylko aktywnie zaczyna szukać okazji i towarzystwa, w którym będzie mógł zażywać narkotyki. Oczywiście przerwanie brania narkotyków na tym etapie, obiektywnie rzecz biorąc, nie jest jeszcze trudne, kłopot w tym, że efekty ich stosowania coraz bardziej zaczynają się podobać. W konsekwencji rozwija się zjawisko zaprzeczenia – młody człowiek potrafi wykazać się dużą pomysłowością w poszukiwaniu innych przyczyn zażywania narkotyków niż uzależnienie.

3) Nadużywanie (regularne zażywanie) – narkotyk zaczyna być zażywany po to, aby doraźnie poradzić sobie z narastającymi problemami i chociaż na chwilę o nich zapomnieć; coraz krótsze są okresy abstynencji, a na zakup kolejnych porcji potrzebne są coraz większe środki – zaczynają się kradzieże, długi, handel narkotykami. Jednocześnie narasta proces zaprzeczeń – nastolatek próbuje przekonać wszystkich, także siebie, że nadal kontroluje sytuację i może przestać, kiedy tylko zechce.

4) Uzależnienie (ciągłe zażywanie) – na tym etapie człowiek odczuwa silny przymus zażywania danego środka, mimo że narkotyk wyrządza już zauważalne (nawet dla niego samego) szkody w jego życiu i zdrowiu. Trzeźwość oznacza konieczność konfrontacji z poczuciem winy i niezadowoleniem z siebie oraz z problemami, których narkotyk nie był w stanie rozwiązać. Stan odurzenia trwa właściwie nieprzerwanie i często zażywane są coraz mocniejsze środki, czego skutkiem jest rozwój uzależnienia fizycznego i pojawienie się objawów abstynencyjnych po odstawieniu narkotyku. Faza ta, jak podkreślają specjaliści, oznacza całkowity brak kontroli nie tylko nad narkotykiem, ale także nad całym życiem.

Uzależnienie jest nie tylko zjawiskiem psychospołecznym, jest także oficjalnie uznawaną jednostką nozologiczną. W 1994 roku Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne włączyło uzależnienie do klasyfikacji zaburzeń psychicznych, a kryteria diagnostyczne uzależnienia oraz nadużywania substancji psychoaktywnych zostały określone w DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Zawarto tam również definicję uzależnienia, zgodnie z którą

uzależnienie jest przymusem używania substancji, zbędnej z medycznego punktu widzenia, prowadzącym do pogorszenia stanu zdrowia lub upośledzenia funkcjonowania społecznego (American Psychiatric Association, 1994; World Health Organization, 1993), przy czymsubstancją nazywamy niezaliczany do pokarmów związek chemiczny, wpływający na funkcje biologiczne ludzi lub zwierząt, natomiast substancja psychoaktywna to taka, która działając w mózgu, zmienia nastrój, procesy myślowe czy zachowanie (Teeson, Degenhardt, Hall, 2005, s. 12).

Zgodnie z DSM-IV, aby można było rozpoznać uzależnienie od substancji psychoaktywnych, trzeba stwierdzić występowanie co najmniej trzech z siedmiu wymienionych poniżej objawów podstawowych w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Są to:

1) tolerancja rozumiana jako:

a) zapotrzebowanie na znacznie większe niż wcześniej dawki substancji, konieczne do osiągnięcia stanu intoksykacji lub pożądanego efektu,

b) znacznie osłabiony rezultat działania dotychczas przyjmowanej dawki substancji;

2) objawy odstawienne charakteryzujące się:

a) zespołem odstawiennym, charakterystycznym dla danej substancji,

b) przyjmowaniem tej samej (bądź też innej) substancji w celu złagodzenia objawów odstawiennych lub ich uniknięcia;

3) przyjmowanie substancji w dawkach większych niż zamierzone lub przez czas dłuższy niż planowany;

4) uporczywe pragnienie używania substancji lub nieudane próby jego ograniczenia czy kontrolowania;

5) poświęcanie dużej ilości czasu na działania zmierzające do zdobycia substancji, do jej używania (np. wspólne palenie) lub uwolnienia się od jej działania;

6) zaprzestanie lub ograniczenie istotnej aktywności społecznej, zawodowej lub wypoczynkowej ze względu na używanie substancji;

7) kontynuowanie używania substancji mimo świadomości, że doświadczane – trwałe lub nawracające – dolegliwości somatyczne bądź psychiczne zostały prawdopodobnie spowodowane lub nasilone przez tę substancję.

DSM-IV precyzuje też kryteria nadużywania substancji: A. Szkodliwy model używania substancji, prowadzący do istotnych klinicznie szkód zdrowotnych lub cierpienia, który w ciągu ostatnich 12 miesięcy przejawiał się jednym (lub więcej) z następujących: