Tajemnica Composteli - ebook

Preambuła

Santiago de Compostela od wieków skrywa niepokojącą tajemnicę: czyje szczątki są tam obiektem kultu?

Prawdą jest, że Jakub, syn Zebedeusza, był pierwszym apostołem, który zmarł śmiercią męczeńską w 44 roku w Jerozolimie, gdzie został pochowany. I jest jedynym, którego śmierć została udokumentowana w Biblii.

Jednak osiem wieków później (około roku 820), w następstwie wizji pewnego pustelnika, który zobaczył w lesie tajemnicze światła i usłyszał śpiew aniołów, zrodziła się w Galicii cudowna legenda. Biskup Teodomir z Irii Flavii (dziś: Padrón) odwiedził to miejsce i znalazł stary grób z ludzkimi szczątkami, które przypisał apostołowi Jakubowi i jego dwóm uczniom. Z czasem legenda rozkwitała. Zgodnie z przekazem ciało w cudowny sposób – w kamiennej łodzi prowadzonej przez anioły – odbyło trwającą siedem dni podróż do wspomnianej Irii Flavii, tam zaś zostało zniesione na ląd i przewiezione do obecnej Composteli.

Tak więc przez blisko osiemset lat w ogóle nie istniał kult szczątków świętego Jakuba.

*

Natomiast inny, wprowadzający zamieszanie przekaz, o wiele lepiej udokumentowany, głosi, że pod koniec IV wieku do Irii Flavii przywieziono drogą morską ciało charyzmatycznego przewodnika pewnego ruchu religijnego, szczególnie rozpowszechnionego w rzymskiej Hiszpanii, oraz zwłoki jego dwóch ściętych z powodu wiary towarzyszy. Stamtąd zostali oni przeniesieni do grobowca w asyście tłumu wyznawców. Lud natychmiast obwołał ich świętymi męczennikami, zaczął oddawać im cześć, pielgrzymować i składać najuroczystsze przysięgi nad ich grobem, wzywając imię przywódcy. Ruch, mimo kolejnych soborów i przedsięwzięć mających na celu jego eliminację, przetrwał w Galicii aż do przybycia muzułmanów.

Przez całe wieki przywódca tego ruchu uznawany był przez Kościół za heretyka. Jednak ostatnie odkrycia jego zapisków (w Würzburgu, w Niemczech) podważają zasadność prześladowań i trwającego prawie tysiąc sześćset lat zapomnienia. A uznani autorzy i historycy zaczynają zadawać sobie pytania… Kto tak naprawdę jest pochowany w Composteli? Czy kult, który jest tam wyznawany, nie jest największym paradoksem w historii Zachodu? I jak się zaczął? Jeszcze inni pytają o sens pielgrzymek do Composteli.

Ponieważ nic lub prawie nic o nim nie wiadomo,
mogę go sobie wyobrażać (Pryscyliana)
i przypisywać mu wszystko to, czym ja chciałbym być
i co chciałbym głosić.

Agostinho da SilvaProlog

Santiago de Compostela

Nad kamiennymi uliczkami Santiago de Compostela zapadał zmierzch, kiedy obdarty pielgrzym pochylony nad kosturem zmierzał w kierunku katedry. Był to mężczyzna w bliżej nieokreślonym wieku, cherlawy, z brodawką na brodzie, który przemierzył tysiące kilometrów, żeby zdążyć na czas. Jego jedynym towarzyszem był kundel, który przyłączył się do niego w Bordeaux.

*

– Wasza Ekscelencjo, proszę się obudzić!

Drzwi do komnaty arcybiskupa Composteli trzęsły się od mocnych uderzeń zdyszanego kanonika Labina.

Don Miguel chrapał, zmęczony po trzech bezsennych nocach. Niewyraźne głosy, które docierały do niego przez sen, brzmiały jak z zaświatów. Głosy poprzedzały armię demonów gotowych osądzić go za obsesję, która tkwiła w jego duszy niczym zadra.

– Don Miguelu, odpowiedz, proszę!

Był zmęczony, położył się spać zaraz po nieszporach. Modlił się mechanicznie, nie zwracając uwagi na treść psalmów. Głowa pękała mu z bólu. Tak wielkie nadzieje wiązał z tym odkryciem, które zmieniłoby losy arcybiskupstwa Composteli! I wszystko na nic! Kazał kopać w absydzie, w krypcie, w kruchcie, pod Portykiem Chwały, w prezbiterium naprzeciw ołtarza głównego. Ale znalazł tylko zniechęcenie i zwątpienie. W snach widział postać dziekana kapituły, José Canosy, szydzącego z niego podczas rozprawy prowadzonej przez sędziego bez twarzy.

– Kardynale!

Labin dotychczas nigdy tego nie robił, ale zdesperowany brakiem odpowiedzi zdecydował się wtargnąć do komnaty.

– Zostawcie mnie, nic nie zrobiłem!

– To ja! Proszę się uspokoić!

– Co się dzieje? Co tu robisz?! – zapytał, oszołomiony, siadając na brzegu łóżka i ściągając szlafmycę.

– Don Miguelu, znaleźliśmy! Znaleźliśmy grób!

*

Z wybiciem północy w sercu gorliwego arcybiskupa Composteli rozdzwoniły się dzwony. To, co wreszcie usłyszał po czterech dniach nocnych wykopalisk, było jak głos anioła. Oszołomiony, ubrał się pośpiesznie. Niebawem przemierzał wielkimi krokami plac Obradoiro, wyprzedzając Labina. Nagle zatrzymał się, spostrzegłszy sylwetkę w ciemności.

– Ależ się przestraszyłem! Podejdź no bliżej! Czy to odpowiednia pora na przechadzkę?! – krzyknął kardynał, poprawiając kwadratowy biret.

– Przepraszam, ale dopiero dotarłem do miasta… – odpowiedział stary pątnik z cudzoziemskim akcentem.

Don Miguel śpieszył się do świątyni i nawet nie zauważył, że lało jak z cebra, tym bardziej nie poświęcił zbytniej uwagi mężczyźnie, który pojawił się znikąd w środku nocy.

– Dobry dzień sobie wybrał! – rzekł tylko do Labina z szerokim uśmiechem i szybko ruszyli po szerokich schodach prowadzących do Portyku Chwały.

Pies, uprzednio obwąchawszy nogi duchownych, teraz zaszczekał. Pielgrzym, przemoknięty do suchej nitki, podrapał brodawkę i poprawił zniszczony kapelusz z szerokim rondem.

– Tak, wybrałem sobie dobry dzień… prawda, Diogenesie? – rzekł do psa, głaszcząc go po łbie.

Tymczasem dwaj duchowni odeszli w swoją stronę. Pies zamachał ogonem i znów zaszczekał.

*

Nie usłyszeli odpowiedzi pielgrzyma ani nie zwrócili uwagi na jego tajemniczy uśmiech, który ginął w mroku. Weszli do zdewastowanej w wielu miejscach świątyni i pobiegli do głównego ołtarza. Z głębi dochodziły podekscytowane głosy. Zobaczyli Antonia Lópeza Ferreirę, który wraz z José Labinem odpowiadał za wykopaliska. Obaj pracowali u boku architekta Manuela Larramendiego, murarza Juana Nartalla oraz galisyjskiego markiza, przyjaciela kardynała, który na jego prośbę od pierwszego dnia był obecny przy pracach.

– Co tu się wydarzyło, przyjaciele?

– Wydaje się, kardynale, że tym razem szczęście zastukało do naszych drzwi. Jakub dokonał kolejnego cudu – odpowiedział López Ferreiro.

Pochodnie podsycały blask w oczach tego człowieka, pasjonata archeologii, starożytności i wszystkiego, co dotyczy starych tradycji Composteli.

– Dalej, Nartallo, opowiedz kardynałowi, co odkryłeś!

– Po usunięciu kamiennej płyty pochyliłem się nad otworem i zobaczyłem grób, zbudowany prawdopodobnie z kamieni i cegieł – odpowiedział śniady, niski, łysawy mężczyzna, którego ręce i twarz pokrywał pył. – Jest tam, w głębi!

– Tylko jeden?! – zapytał zaniepokojony kardynał. – Wydaje się, że powinny być trzy… Hmm… może ten jest pierwszy… Kto wie… – Don Miguel, zamyślony, drapał się po brodzie. – Otwórzmy i zajrzyjmy!

Serce Nartalla biło mocno i niemiarowo. Wziął głęboki oddech, próbując uspokoić emocje. Był prostym człowiekiem z ludu, głęboko oddanym apostołowi, przeżywającym magiczne chwile u boku wpływowych ludzi, którzy ufali, że odkryje najświętszą relikwię zachodniego świata.

Poruszony, zszedł przez otwór z lampą naftową w ręce. Postawił lampę obok, tak aby oświetlała jego uświęconą pracę. Używając młotka i dłuta, wyłuskał dwie boczne cegły, które zaraz spadły na ziemię. Sięgnął po lampę i oświetlił wnętrze.

Nagle krzyknął i gwałtownie się cofnął, jakby dostał cios w brzuch.

– Co się stało?! – spytał stojący wyżej Ferreiro.

Murarz krztusił się i nie mógł wydobyć ani słowa.

– Nartallo! – Larramendi wsunął głowę w otwór w płycie. – Co się dzieje?

Duchowni poczuli nerwowe skurcze żołądka.

*

Przez nikogo niezauważeni, pątnik i jego pies weszli do katedry i przywarli do kolumny niczym dwa fantasmagoryczne cienie wtapiające się w mrok katedry. Larramendi, pochylony nad otworem, zobaczył w głębi brudnego murarza, zasłaniającego ręką usta i nos, który cofał się do wyjścia z wytrzeszczonymi i załzawionymi oczami. Kiedy zbliżył się do architekta, dał mu znak, żeby go przepuścił. Oddał mu pochodnię i dopiero wtedy mógł się wyprostować. Był blady jak trup. Wychodząc na powierzchnię, nadal kasłał. Larramendi pomógł mu wyjść i, podtrzymując go, posadził na ławce. Przez wszystkie lata wspólnej pracy nigdy nie widział Nartalla w takim stanie.

Na zewnątrz nie przestawało padać, jak zwykle zimą w Galicii. Jednak przebywające w katedrze osoby, podekscytowane, nie zwracały uwagi na strugi deszczu dudniące w dach i okna katedry. Stojący półkolem mężczyźni pochylali się nad robotnikiem, czekając, aż dojdzie do siebie.

– Co się stało, Nartallo?!

– Widziałem… widziałem otwartą trumnę… Coś było w środku, jakby kości, ale wydobywał się stamtąd taki smród, że o mało nie umarłem…

Don Miguel Payá y Rico odetchnął głęboko. Jego oczy rozbłysły. Myśli kłębiły się w głowie, a triumfalny uśmiech podkreślał jego radość: tamten dzień, 28 stycznia 1879 roku, powinien być zapisany w historii chrześcijaństwa wyraźną i kunsztowną złotą czcionką!

– Wiedziałem… wiedziałem… Bogu niech będą dzięki… – mruczał pod nosem, podczas gdy Nartallo nadal dochodził do siebie po mdłościach.

Zatopiony w myślach kardynał krążył nerwowo po kamiennej posadzce, tam i z powrotem, z rękami założonymi na plecach. Teraz musiał już tylko uruchomić swój plan. Przewidział wszystko, na wypadek gdyby udało się zrealizować świętą misję: naukowo udowodnić, że święte szczątki, które katedra skrywała przez tyle wieków, bez cienia wątpliwości należą do Jakuba Większego, syna Zebedeusza.

– Chcę zobaczyć minę tych niedowiarków! Nie wierzą, że tu spoczywają kości naszego świętego apostoła?! – mruknął pod nosem, zastanawiając się, co robić dalej. – Labinie, zawołaj Don José Canosę! – poprosił, puszczając oko.

Wierząc w przekazy mówiące, że grób znajduje się pod absydą katedry, przygotował drobiazgowy plan: zaprosi ekspertów, którzy przebadają znalezisko, oraz historyków, którzy wydadzą opinię, no i oczywiście zorganizuje uroczystości z okazji tak nadzwyczajnych odkryć. W pierwszych dniach wielkim rozczarowaniem było odnalezienie zaledwie jednej prostokątnej krypty z dwiema komorami: w jednej z nich znaleźli naczynia na olejki namaszczające, lacrimatorium, pierścień, naszyjnik i ozdoby kobiece, różowy kwarc, glinianego konika, zabawki rzymskiego dziecka, monety i różne naczynia domowe z niebieskiego szkła. Ani śladu grobu, którego szukał! A teraz, w jednej chwili, koło fortuny uczyniło go szczęśliwym!

– Chcę widzieć minę Canosy, kiedy to zobaczy! Oj, chcę! – mruczał Don Miguel. – I niektórych członków kapituły, wiecznie podważających pomysły kardynała!

Miguel Payá widział oczami wyobraźni pielgrzymów powracających i wspierających pustą kiesę arcybiskupstwa. Niedostatek spowodowany był zniesieniem daniny, którą wieśniacy z Hiszpanii i północnej Portugalii płacili klerowi Composteli. Danina Voto de Santiago została ustanowiona przez Ramira I w następstwie legendarnej bitwy pod Clavijo 23 maja 844 roku, podczas której objawił się opatrznościowy Jakub, z krwi i kości, aby odmienić losy wojny z Maurami. I tak, przez wiele, wiele wieków na terytorium chrześcijańskim plony pierwszych zbiorów oddawane były kościołowi w Composteli. W tamtych burzliwych czasach, pogrążonych w mrokach historii, Ramiro uznał, że apostołowi absolutnie należy się rekompensata wojenna za to, że z mieczem w ręce pomógł przepędzić Maurów.

*

Cherlawy pielgrzym dyskretnie podszedł i usiadł na ławce, zaledwie kilka metrów dalej. Uważnie przyglądał się tryskającym radością mężczyznom i dochodzącemu do siebie murarzowi. Chroniąc się przed zimnem, otulił się wyciągniętym z worka suchym kocem. Jemu też radowało się serce, lecz nikt nie wiedział dlaczego. Przed wspaniałym ołtarzem katedry, w której unosił się zapach stęchlizny, kurzu, świec i kadzideł, wspominał dawne, zapomniane wydarzenia, które w odległym IV wieku naznaczyły niezwykłe czasy na Zachodzie. Przyciągnął do siebie Diogenesa, posłusznego psa, i dał mu znak, żeby leżał spokojnie przy nodze.

*

– López, skąd ci przyszło do głowy, żeby tutaj kopać?

– Eminencjo, za każdym razem, gdy śpiewaliśmy w tym miejscy antyfonę Corpora Sanctorum in pace sepulta sunt, patrzyłem na gwiazdę w mozaice i malowidło na sklepieniu przedstawiające atrybuty apostoła, między innymi arkę i gwiazdę. To musiało coś znaczyć… Jakby znak od naszych przodków…

– Cóż za intuicja, mój przyjacielu!

– Musimy teraz zdecydować co dalej: na tym kończymy czy otwieramy grobowiec?

– Dobre pytanie, Ferreiro… Niech no pomyślę…

Kardynał, który liczył sobie sześćdziesiąt siedem lat, w zamyśleniu ściskał zwisające z szerokiej twarzy policzki. Nie przeszkadzał mu intensywny zapach dymu ze świec i pochodni, mieszający się z wonią nafty z lamp, a jedynie mała ilość światła, jaką dawały.

*

Tymczasem pielgrzym ujrzał Labina idącego w towarzystwie innego dostojnika. Ośmielił się zajrzeć w jego myśli i dostrzegł ziarno zwątpienia.

– Witaj, Don José! Mamy dobre nowiny! – powiedział Payá, ciesząc się w duchu.

– Dobry wieczór, Don Miguelu! Tak, już wiem. Mamy jakieś kości, czyż nie? – spytał dziekan, patrząc z góry, z majestatycznym wyrazem twarzy.

– Nartallo nie jest pewien, ale wydaje się, że tak… I muszą być bardzo stare!… Zapach był niemal zabójczy…

Payá, będąc sceptykiem, musiał powstrzymać się przed sprawdzeniem tego na własnej skórze.

Tymczasem wiadomość zdążyła się już rozejść w pałacu biskupim i wkrótce w świątyni zjawili się Blanco Barreiro wraz z kilkoma innymi duchownymi.

*

Pielgrzym umierał z ciekawości, czy właśnie teraz nadeszła ta chwila, dla której tu przybył. Widział kardynała rozmawiającego z Lópezem Ferreirą i świeckim przyjacielem, młodym galisyjskim markizem, synem bliskich przyjaciół, który także uczestniczył w pracach.

– Jak uważacie, co powinienem zrobić? Kazać otworzyć grób i sprawdzić, co jest w środku, czy też czekać na ekspertów?

Różne argumenty były brane pod uwagę. Tylko Don José Canosa sądził, że bezpieczniej będzie poczekać na fachowców. Większość, która uznała argumenty księdza Jacoba Blanco Barreiry, skłaniała się ku woli kardynała. Uważali, co cieszyło Payę, że naukowcy będą mieć dużo czasu, poczynając od następnego dnia, żeby zbadać i naukowo potwierdzić znaleziska, i że i tak nikt nie zasnąłby, nie dowiedziawszy się, co też zawiera sarkofag.

– Grobie, otwórz się! – zawyrokował kardynał.

– Otwieramy! – polecił Labin dwóm robotnikom.

*

Pośpiesznie zaczęli usuwać kolejne kamienie z posadzki, żeby poszerzyć wejście do podziemi. Kiedy udało się je powiększyć na tyle, aby móc swobodnie przejść, w katedrze zapadła głucha cisza. Don Miguel dopiero teraz zwrócił uwagę, że grzmiało i lało jak z cebra. „To znak od apostoła”, pomyślał, pamiętając, że Jakub Większy nosił przydomek Syn Gromu. Kardynał zakasłał od unoszącego się dymu i zapachów.

– Święty dokonał cudu…

– Nie ma wątpliwości, że dokonał cudu! Galicia może być dumna ze swojego świętego… patrona Hiszpanii, nieprawdaż?!

Payá, zdumiony, spojrzał w bok. Ten głos i ten akcent nie należał do żadnego z duchownych, lecz do pielgrzyma w łachmanach, który podszedł i teraz zaglądał do wnętrza otworu.

– Co tu robisz, dobry człowieku?!

– Jestem pielgrzymem, kardynale!

– Wszedłeś do katedry z psem?!

– Diogenes też jest stworzeniem Bożym, Eminencjo!

Payá zmarszczył brew i zrobił krok do przodu, przyglądając się brodawce cudzoziemca.

– Skąd przybywasz? – spytał podejrzliwie.

– Z daleka… Z miasta Trewir w Niemczech. Eminencja nie wyobraża sobie, ile czasu i trudu kosztowało mnie dotarcie do tego miejsca… Ale przyszedłem na czas! – powiedział, uśmiechając się, a pies zamerdał ogonem. – Jestem bardzo szczęśliwy!

– Nie powinieneś tu przebywać… – wymamrotał kardynał.

– Wasza Eminencja chyba nie zabroni mi czcić relikwii świętego?

– To nie jest najlepsza chwila – odpowiedział, podczas gdy z podziemia dochodziły hałasy. – Jak się nazywasz?

– Ja… Nazywają mnie Chrystus…

Payá spojrzał ukradkiem na pielgrzyma i wybuchnął śmiechem.

– Jeśli jesteś Chrystusem, zostań, tylko nie przeszkadzaj. Będziesz mógł zobaczyć swojego apostoła…

Kardynał zgodził się, wierząc, że pątnik to dobry znak, wróżący powrót pielgrzymek, których tak bardzo pragnął.

Pielgrzym pogłaskał po głowie wiernego towarzysza i usiadł, śledzony przez ciekawskie spojrzenia.

– A więc, co się teraz dzieje?

– Usuwamy kamienną płytę, kardynale!

Kiedy ustał odgłos przesuwanej płyty, zarówno na górze, jak i wśród pracujących na dole zapadła cisza. Pochodnie oświetlały wejście do grobowca.

– Co widzicie?

– Kości i prochy, kardynale. Wyglądają na bardzo stare – odpowiedział Labin. – A także kilka kamieni tworzących rzymską mozaikę, kawałki marmuru, jedne obrobione, inne surowe.

Szeroki uśmiech zagościł na twarzy kardynała. Wszyscy ze szczęścia wymieniali uściski. Tak jak przewidywał, jego misja zakończy się sukcesem. Uklękli i prawie wszyscy modlili się w wielkim skupieniu.

– Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus i jego apostoł Jakub Większy, patron Hiszpanii! – zawołał Payá, bardzo szczęśliwy.

Było tak, jak wyobrażał to sobie Don Miguel: ten dzień przejdzie do Historii! I on sam również! Odnalezienie relikwii, które przez tyle wieków były ukryte i mało kto je widział, było nadzwyczajnym wydarzeniem.

*

Tymczasem pielgrzym ukląkł, też wyglądał, jakby się modlił. Kiedy usłyszał wymianę zdań między Labinem i Payą, wstał, wyciągnął z worka różę i ku ogólnemu zaskoczeniu wrzucił ją do grobowca.

– Dlaczego to zrobiłeś? – pośpiesznie spytał Payá.

– To niebieska róża, którą od dawna przechowywałem na tę chwilę.

– Niebieska?! Nie ma niebieskich róż, głupcze! – odpowiedział, przyglądając się uważnie kwiatu, który według niego był różowy, i jednocześnie mrucząc niby pod nosem: – Chyba ma nie po kolei w głowie… albo jest daltonistą…

Wszyscy się roześmiali.

– Moja jest niebieska…

– A skąd ją wziąłeś – spytał rozbawiony Don Miguel. – Nigdy nie widziałem niebieskich róż…

– Zerwałem ją na mojej ziemi i zachowałem na tę okazję – odpowiedział z tajemniczą powagą. – Ale faktycznie, masz rację, więcej takich nie ma i nie będzie… Ta jest ostatnia, kardynale…

Obecni szeptali gorączkowo na temat osobliwości, której byli świadkami. Lecz wkrótce ich uwagę zaprzątnęło coś zupełnie innego.

– Don Miguelu Payá y Rico!

Głos, który rozległ się we wnętrzu monumentalnej katedry, nie spodobał się arcybiskupowi Composteli. Teraz był czas radosnego świętowania. Niestety to, co usłyszał, nie zabrzmiało jak niebiańska muzyka ani jak codzienne harmonijne pieśni śpiewane przez duchownych, które rozlegały się w kamiennych murach, tworząc mistyczny i podniosły nastrój. Głos, który wydobywał się z głębi świątyni, był jak z piekła rodem, chociaż było to zaledwie pięć słów.

– Don Miguelu Payá y Rico!

Był oschły, rozedrgany, niepokojący, zatrważający i bardzo tajemniczy. Poza tym kardynał nigdy nie słyszał, żeby Labin zwracał się do niego pełnym imieniem i nazwiskiem, pomijając oczywiście sytuacje oficjalne.

– Mów, Labinie…

Wokół znów zaległa cisza. Niespokojny Don Miguel wytężył wzrok, żeby zobaczyć, co się dzieje w podziemiach. López Ferreiro pochylał się nad czymś, co ostentacyjnie zasłaniał. Architekt Manuel Larramendi i kamieniarz Juan Nartallo opierali się o górę kamieni, nie rozumiejąc, co go przestraszyło. Tymczasem Labin dawał znak prawą ręką, przywołując Payę.

– Naprawdę chcesz, żebym zszedł?

– Tak, Don Miguelu. Przyjdź tu, proszę!

Kardynał rozejrzał się wokół. Serce zaczęło mu szybciej bić. Nie miał odwagi zapytać, czym była spowodowana prośba kanonika, a i intuicja ostrzegała go, żeby tego nie robił. Zawołał młodego markiza, żeby pomógł mu zejść, ponieważ pozostali nosili sutanny, które krępowały im ruchy. Wystarczy, że swoją musiał podciągać. Dlatego potrzebował kogoś, kto będzie go podtrzymywał.

– Co tu się dzieje, przyjaciele? – spytał stłumionym głosem, gdy tylko zszedł po chybotliwych, niebezpiecznych kamieniach.

– Odczytaj, proszę, ten napis, jest po łacinie!

Labin cofnął się i postawił lampę obok kamiennej tablicy. Młody markiz, który uczył się łaciny w seminarium, stał obok kardynała, gdy ten czytał inskrypcję, i to on podtrzymał go w chwili zasłabnięcia. Kiedy już doszedł do siebie, ze ściśniętym sercem popatrzył w głąb grobowca.

– To niemożliwe… Mój Boże?! Czy to może być prawda?! – wycedził, blady jak śmierć. – Natychmiast zniszczcie ten kamień!

Kilka metrów dalej pielgrzym wstał z ławki, głęboko westchnął i uśmiechnął się równie tajemniczo jak ostatnio na placu Obradoiro. Następnie ukląkł, przytulił psa, pochylił głowę i złożył ręce jak do modlitwy:

Chcę wyzwalać i być wolnym,
Chcę ocalać i być ocalonym.
Chcę tworzyć i być stworzonym,
Chcę błogosławić i być błogosławionym.
Tańczcie wszyscy razem!
Chcę płakać: uderz mnie w piersi!
Chcę wychwalać i być wychwalanym.
Jestem światłem, które widzisz.
Jestem twoją bramą, kimkolwiek jesteś.
Widzisz, co czynię, ale nie nazywaj tego.
Nauczałem słowem i słowo mnie nie zawiodło.1

Aseconia (Santiago de Compostela)

Pryscylian urodził się w niespokojnych czasach, w zaciszu Villa Aseconia, rodzinnego majątku. Była godzina dziewiąta, osiem dni przed idami styczniowymi, szóstego dnia pierwszego miesiąca rzymskiego roku 349. Ta data zbiegała się z rocznicą narodzin egipskiego boga Ozyrysa, które dawały początek cyklowi rocznemu. Wśród chrześcijan, którzy zaczynali rozprzestrzeniać się na terenie imperium, tego dnia świętowano Objawienie Chrystusa. W Mediolanie rządził cesarz Flawiusz Juliusz Konstans, syn Konstantyna I Wielkiego.

– Ostrzegałam cię, Lucidiusie! To nie był najlepszy czas na podróż! W takim zimnie i w dziewiątym miesiącu… – narzekała Priscila, która ciężko usiadła na krześle, odczuwając pierwsze bóle zbliżającego się porodu.

Młoda pani domu była kobietą o złocistych włosach, szczupłą, ale teraz poruszała się z trudem.

– Proszę się nie martwić! Jest pani w dobrych rękach… – uspokajała ją Waleria. – Wszystko będzie dobrze, z pomocą Junony!

Inaczej nie mogło być! Doświadczone i zręczne ręce wdowy po wieśniaku z Villa Aseconia nigdy nie pozostawiły w potrzebie żadnej rodzącej.

Na zewnątrz mury wielkiego prostokątnego domostwa, które okalało okazały dziedziniec, smagał ulewny deszcz. Bogowie nie szczędzili wody odległym ziemiom imperium galisyjskiego finis terrae. To nie był odpowiedni czas na podróże. Do komnaty Priscili na pierwszym piętrze nie docierał wzmagany ulewą zimowy chłód galisyjskich kresów.

– Walerio, wiesz przecież, że jestem pod opieką mojej drogiej Izydy.

Staruszka uśmiechała się, ciesząc się ciepłem, które dawało znajdujące się pod podłogą hypocaustum. Gorące powietrze, które rozchodziło się pod podłogą i wewnątrz ścian, sprawiało, że pomieszczenie było przytulne i ciepłe.

– Tak, Junona i Izyda będą cię strzegły – uspokajała, zadowolona. – Ale musisz zachować spokój, żeby wszystko dobrze poszło!

Jednak Priscila nie była spokojna. Rodzina przeżywała jeszcze żałobę po starszej siostrze, która umarła podczas porodu w ubiegłym roku. Dzięki interwencji akuszerki uratował się, in extremis, jedynie owoc, który w sobie nosiła. Nazwali go Felicissimus, ponieważ wbrew przepowiedniom odczytanym pośpiesznie z wnętrzności zwierząt i lotu ptaków szczęśliwie przeżył. W tym czasie Priscila spędzała bezsenne noce lub budziła się nagle, zlana potem, dręczona piekielnymi koszmarami, które napełniały ją strachem przed bólem bądź przedwczesnym spotkaniem z Charonem.

– Jakby nie dość było, że mam mdłości, bóle, że utyłam, to jeszcze te przeklęte koszmary – narzekała pani z Villa Aseconia, błąkając się po domu.

To był jej pierwszy poród i traktowała go jak etap końcowy zawsze tak niepewnego przebiegu ciąży. Jednak to, czego pomimo swojej czujności i dokładności najbardziej obawiała się stara Waleria, to był los płodu. Miał przyjść na świat w niełatwych warunkach, gdyż matka była młodą dziewczyną o wąskich biodrach. Na razie jednak obawy te zachowała dla siebie, chcąc zmierzyć się z tym w trakcie porodu.

*

Waleria spała tuż obok. Z nadejściem świtu Priscila uświadomiła sobie, że oto nadszedł czas. Była roztrzęsiona, spanikowana. Leżała w sypialni aż do nadejścia pierwszych skurczów. Akuszerka wezwała do pomocy służące.

– Na Jowisza, musimy ją trzymać i uspokajać! Przytrzymaj panią z tej strony! – poleciła młodej służącej, jednocześnie nakazując drugiej, aby unieruchomiła jej nogi.

– Ja chyba umieram! Umieram!

– Spokojnie, proszę pani, wszystko będzie dobrze!

Akuszerka próbowała uspokoić panią, jednak nie opuszczał jej lęk przed przebiegiem porodu. Poprosiła na stronę jedną z niewolnic, która jej pomagała.

– Musimy zacząć działać! Poród się zbliża, a ona nie może trwać w takim stanie! Idź po wodę i wymieszaj ją z ziołami, które przyniosłam z lasu, tylko szybko!

Wszelkie wysiłki, aby uspokoić panią, na niewiele się zdały. Priscila była przerażona. Waleria podejrzewała, że cierpi raczej psychicznie niż fizycznie.

– Przywiąż ten amulet do oparcia krzesła! – rozkazała najgrubszej ze służących, szybkim ruchem odwiązując talizman, który jako przewidująca kobieta nosiła przy pasku.

W końcu przekonała Priscilę do wypicia naparu. Ciężarna trochę się uspokoiła. Z czasem jednak skurcze stawały się coraz częstsze i dłuższe. Wraz z nimi nasilały się również strach i obawy rodzącej. Bezustannie skarżyła się na bóle pleców, brzucha, a nawet nóg. Waleria wszystko to dobrze znała ze swojej praktyki.

– Daj spokój, dobrze pamiętam twoje narodziny! Też sprawiłaś ból swojej matce, ale wszystko dobrze się skończyło!

Villa Aseconia była dziedzictwem Lucidiusa, jedną z wielu posiadłości rodzinnych rozrzuconych w Galicii. Po ślubie mąż Priscili kazał przebudować małżeńską komnatę, ozdabiając ją pięknymi mozaikami, które przedstawiały cudną Wenus otoczoną orszakiem nereid wśród delfinów, koników morskich i innych wodnych stworzeń. Lucidius Danigicus Tacitus osobiście wybrał motyw na znak swojego oddania i miłości do Priscili. Ale w tej chwili nikt nie miał ani czasu, ani głowy, by podziwiać cenne dzieło sztuki rzymskiej.

Narodziny Pryscyliana były bolesnym przeżyciem zarówno dla matki, jak i dla samego dziecka. Noworodek nigdy nie dowie się, ile czasu i wysiłku kosztowało jego przyjście na świat i zaczerpnięcie pierwszego oddechu w ciepłej, matczynej komnacie owego burzowego poranka. Był równie zdesperowany jak jego matka. Zapłakana buzia popatrzyła na świat przez oparcie wysokiego krzesła. Akuszerka musiała się natrudzić, ponieważ dziecko faktycznie było za duże na tak wąskie biodra rodzącej. Krzyki obojga mieszały się ze sobą, przenikały drzwi, okna, ściany, zlewając się z odgłosami ulewy, i słychać je było w różnych zakątkach posiadłości. Służba przerwała pracę. Niektórzy gromadzili się wokół kominków, wzywając bóstwa opiekuńcze Villa Aseconia, inni obserwowali lot ptaków, próbując odgadnąć losy, podczas gdy pozostali, zgodnie z wróżbiarską tradycją, wnikliwie oglądali wnętrzności zwierząt, które jako wybitni specjaliści zawsze mieli pod ręką, tak na wszelki wypadek. Kobiety schroniły się przy małej kapliczce znajdującej się w części zamieszkanej przez kolonów, wzywając Junonę, patronkę ciąży i porodu.

Ale to nie dzięki wróżbom czy wybitnym mieszkańcom panteonu rzymskiego Priscila przeżyła chwilę największej próby.

– Ratuj nas, Izydo, królowo niebios! Pomóż nam, matko bogów!

I resztką sił wypchnęła z siebie dziecko wraz z przezroczystym płynem, zabarwionym już lekko krwią. Udręczona matka zalewała się łzami.

– No i jest! Chłopiec! Kawał chłopaka, proszę pani!

Waleria pokazała jej malca już po tym, jak położyła go na podłodze, dokładnie obejrzała, umyła i zawinęła w jedwabny koc. Priscila w tym czasie dochodziła do siebie. W końcu wzięła go delikatnie na ręce i nieśpiesznie przytuliła. Chłopiec tymczasem uspokoił się, otworzył oczy, jakby próbował rozpoznać ten nowy świat, na który przyszedł, nie prosząc się o to. Niewolnice stały wokół, nieruchomo, opierając się o ściany. Na zewnątrz siąpił galisyjski deszcz. Służba, dowiedziawszy się o udanym porodzie, zapaliła świece i w nagrodę za dobre wróżby otrzymała odświętny posiłek.

Oczy młodej matki były lustrem jej wewnętrznego świata, błyszczały z radości, ulgi i wzruszenia. Ale w głębi duszy czuła nieuchwytny niepokój.

– Będziesz się nazywał Pryscylian, na cześć twojej matki, która z takim poświęceniem wydała cię na świat! – oznajmiła Priscila uroczyście. – Gaius Danigicus Pryscylian.

I przytuliła go delikatnie do piersi, uszczęśliwiona.

– Urodziłeś się w dniu Ozyrysa! Pomiędzy zimnem i upałem! Unosiłeś się pomiędzy życiem i śmiercią, twoją i moją! Przygotuj się na to niepewne życie, smutki i radości!

Waleria i młode pomocnice uśmiechały się czule. Tym razem pech jeszcze nie zastukał do drzwi starej akuszerki. Nadal będzie cieszyć się uznaniem i pomagać w przyjściu na świat dzieciom i zwierzętom, jako że przyjmowała również porody kóz, owiec, krów z majątku, żeby poszerzać swoją wiedzę.

– W najbliższych dniach udamy się do Irii Flavii, do świątyni Izydy, żeby podziękować jej za dobre wróżby – skwitowała pani domu, po raz pierwszy przystawiając dziecko do piersi.

W ciepłym pokoju Priscila wydobrzała po fizycznym wysiłku i daleka od wszelkich obaw nie wyobrażała sobie, w jakim pośpiechu i trwodze przyjdzie jej jechać do świątyni Izydy w Irii Flavii. Tym bardziej nie przyszło jej do głowy, że w pobliżu jej pokoju krąży pozbawiony skrupułów i powodowany nikczemnymi pobudkami człowiek.2

Bracara Augusta (Braga)

Tymczasem Lucidius Danigicus Tacitus, przebywający w interesach w Bracarze Auguście, nie wiedział nic o szczęśliwych wydarzeniach w jego villa. Kilka dni wcześniej został wezwany do stolicy Galicii, by wyjaśnić sprawy podatkowe swojego majątku w związku ze skrupulatnymi działaniami fiskusa, który w czasach niedostatku dbał o państwową kasę. Skorzystał z tej okazji, żeby zawieźć część produktów rolnych do swojego domus w Bracarze Auguście.

Na jednej z ulic, na nieszczęście, wóz połamał dwa koła, wpadając w dziurę, która przez ulewy wypełniła się wodą, usypiając czujność woźnicy. Lucidius życzył sobie, żeby naprawą zajęli się jego rzemieślnicy, poprosił więc brata, aby posłał konno niewolnika do Villa Aseconia po nowy powóz, ten, który ofiarował żonie. Po powrocie do majątku chciał osobiście wybrać dobrych cieśli i wysłać ich do stolicy – ale tym razem nie omieszka poradzić się starego głuchego wróżbity, aby wskazał odpowiednią porę na podróż, koniecznie bez deszczu. W najbliższych dniach nie zanosiło się na poprawę pogody.

Lucidius był wysokim, energicznym mężczyzną o błyszczących, intensywnie niebieskich oczach i dystyngowanym obliczu. Był bogatym właścicielem ziemskim pochodzącym z arystokracji senatorskiej clarissimi, co zapewniało mu opiekę imperium. Tak, bogini Fortuna była wobec niego hojna i sprawiła, że urodził się w wysokich arystokratycznych sferach hiszpańskiej prowincji.

*

Kilkadziesiąt lat wcześniej, potrzebując pieniędzy oraz z chęci olśnienia ludu imperialnym przepychem, cesarz Dioklecjan postanowił wprowadzić nowy podatek, zależny od możliwości produkcyjnych każdego majątku.

– Co za czasy, bracie?! Gdzie podziały się dawne wartości imperium, które tak daleko zaprowadziły Rzymian?!

Sabinus, starszy brat Lucidiusa, jadł powoli kromkę chleba z serem pochodzącym z jego majątku, leżącego na południu Galicii, u ujścia rzeki Tamaca. Obydwaj posiadali rezydencje w stolicy prowincji, aby być w pobliżu zgromadzenia kurialnego i gubernatora. Dom z termami i ogrodem był spadkiem po bogatym, bezdzietnym wuju, a zbudowany został na niezamieszkanym terenie kupionym od miasta.

– Masz rację! Źle się dzieje w imperium, nie cenimy już nawet naszych bogów! Z pewnością słyszałeś o zamieszkach z udziałem chrześcijan…

– Mówi się tylko o tym! Wydaje się, że miały miejsce w trakcie obrzędów ku czci Mitry. Ci chrześcijanie będą nieszczęściem dla imperium!

– Chrześcijanie i podatki, Lucidiusie! Nie wiem, co gorsze! – stwierdził Sabinus, delektując się plasterkiem szynki. – Chrześcijanie są zamkniętym bractwem i wyglądają na uduchowionych. Poborcy podatkowi nie! Wchodzą nam do domów, jakby to była ich własność!

– Przeklęci! – przytaknął Lucidius, wychylając trzeci kielich. – Jakie dobre wino!

Sabinus uśmiechnął się i, korzystając z okazji, przechylił amforę i napełnił srebrny kielich.

– Pochodzi z Villa Marecus! – odparł, nieskończenie dumny ze swoich winnic, które dawały gęsty nektar w kolorze rubinu. – No więc powiedz, jak poszło z tabularii?

– Uzgodniłem z nimi górną granicę podatku za Villa Aseconia! Nie uwierzysz, ale chcieli go podwoić! Dranie!

– Uważaj na tych ludzi! Bardzo uważaj! Słyszałem, że dręczą członków rodziny i służbę, żeby zmusić ich do fałszywych zeznań przeciwko właścicielom.

– Słyszałem o tym… – powiedział z ubolewaniem Lucidius. – Itacjusz, który w tym celu przybył z Rzymu, jest zdolny do wszystkiego!

Lucidius i Sabinus długo uskarżali się na kłopoty trapiące właścicieli ziemskich w imperium. Z powodu słabo rozwiniętego rzemiosła i handlu, które uznawano za zajęcia niższej kategorii, ludzie poważani żyli z plonów swojej ziemi, dlatego przeważnie przebywali w swoich posiadłościach ziemskich, villae. Tak też było w przypadku dwóch braci, bogatych właścicieli ziemskich pochodzących z miejscowej galisyjskiej rodziny, której korzenie sięgały czasów, gdy Decymus Juniusz Brutus najechał Galicię, przekraczając na zawsze rzekę zapomnienia.

Itacjusz, o którym rozmawiali, pochodzący z Ossonoby na południu Półwyspu, przybył służbowo z dawnej stolicy rzymskiej jako curator civitatis, odpowiedzialny za ściąganie podatków. Było ogólnie wiadome, że jest chodzącym przykładem bolączek imperium: korupcji i donosicielstwa. Od wschodnich kresów aż po Hiszpanię uczciwość nie była nadmiernie rozpowszechnioną wartością. Mówiło się o kradzieżach żołdu w wojsku, wykorzystywaniu podróżnych przez urzędników stacji pocztowych, kradzieżach zboża, korupcji w sądach. I oczywiście o poborcach podatkowych wykorzystujących podatników. W rezultacie do państwowej kasy ledwie docierały należne daniny, albo niepobrane, albo też trafiające w obce ręce.

– Ale przede wszystkim, Lucidiusie, strzeż się donosicieli! Od czasów Tyberiusza zaraza ta nigdy nie była bardziej rozpowszechniona. Zdaje się, że Itacjusz ma wielu szpiegów i jest szczególnie wyczulony na oskarżenia o magię i czary.

– Naprawdę?

– Tak, nawet te bezpodstawne. Niczym drapieżnik rzuca się znienacka na nieszczęsną ofiarę.

– Słuchaj, słuchaj, czy to nie na dniach Priscila ma urodzić wasze pierwsze dziecko? – zapytał Sabinus z pełnymi ustami.

– To prawda, Sabinusie. Przez te rozjazdy nawet nie wiem, czy czasem już nie jestem ojcem… – odpowiedział Lucidius, zachmurzony.

Podczas gdy bracia rozprawiali o wartościach moralnych i o zasadach, jakie należy przekazać dzieciom, bezszelestnie, jak cień, wszedł służący i oznajmił:

– Panie, na zewnątrz czeka wysłannik Itacjusza z nakazem…

– Nakazem?!

Lucidius poczuł ucisk w żołądku, a serce mu przyśpieszyło. Otworzył szeroko oczy i twarz mu poczerwieniała. „Nakaz?” – nadal się zastanawiał. Musiało stać się coś poważnego. Albo wkrótce się stanie.

– Tak, nakazuje się, aby Lucidius Danigicus Tacitus stawił się w pałacu jutro po drugim śniadaniu.

– Czego chce ten Itacjusz?! Rozmawiamy sobie o nim, a tu pojawia się cień tego sępa! Jak myślisz, Sabinusie, czego on może chcieć?!

– Nie wiem… Ale z pewnością to nie będzie nic dobrego! Ten człowiek jest bardzo przebiegły. Bądź ostrożny, bracie!

*

Tej nocy Lucidius nie zmrużył oka. Sprawa była poważna!Podziękowania

Kończąc tę książkę, z czułością wspominam wszystkich, którzy sprawili, że powstała: rodzinę, przyjaciół, czytelników. Tak wiele osób dopingowało mnie do opowiedzenia tej historii, która od wielu lat nie dawała mi spokoju i którą zawsze pragnąłem opisać.

Specjalne podziękowania składam Porto Editora za to, że stawiają na autorów portugalskich i że pozwolili mi spełnić moje największe marzenie: opowiedzieć historię o tych nieco mniej znanych wątkach naszej tożsamości. Przypominają mi się życzliwe słowa i bezwarunkowe wsparcie, jakie zaoferowały mi Cláudia Gomes i Mónica Magalhães, niestrudzone pracownice tego prestiżowego wydawnictwa.

Zakończyłem pisanie Tajemnicy Composteli w dniu, w którym został wybrany nowy papież, Franciszek. Bardziej niż wywołać zaskoczenie tym, że Compostela może skrywać największy paradoks chrześcijaństwa, książka ta próbuje pobudzić obywatela XXI wieku do refleksji i debaty nad sprawami równie aktualnymi obecnie, co w IV wieku, kiedy chrześcijaństwo stało się oficjalną religią rzymskiego imperium – poczynając od napięć pomiędzy biednym i charyzmatycznym Kościołem pierwszych chrześcijan a Kościołem zbudowanym na kolejnych dogmatach, poprzez rolę kobiety w Kościele i społeczeństwie, po ułomności instytucji stworzonej przez człowieka, w której uwidaczniają się wszystkie aspekty ludzkiej słabości.

A zatem dedykuję tę książkę dwóm osobom.

Egerii, nieustraszonej pątniczce z końca IV wieku, która odbyła podróż z zachodniego krańca Półwyspu Iberyjskiego do Ziemi Świętej i z najdalszych zakątków pisała listy do tych, których zostawiła w rodzinnej Galicii. Listy tej zapomnianej przez świat kobiety są drugą w historii pisemną relacją z pielgrzymki na Wschód i pierwszą spisaną przez kobietę. Ten najstarszy łaciński tekst, który przypisuje się terenom, gdzie obecnie leży Portugalia, dla językoznawstwa stanowi cenne źródło.

I, oczywiście, Pryscylianowi, człowiekowi, który wyprzedził swoje czasy. Był twórcą prężnego ruchu duchowego, który rozprzestrzenił się na cały Półwysep Iberyjski i przetrwał wiele wieków. Kto wie, czy do dziś nie nosimy w naszej północno-zachodniej duchowości śladów pryscylianizmu... Ten człowiek, prześladowany za herezję przez jego własny Kościół, od dawna zasługuje na przeprosiny za zło, które mu wyrządzono, i spokojnie czeka na rehabilitację. Oby ta książka się do tego przyczyniła.

Paço de Sousa, 13 marca 2013 roku