Teologia nauki - ebook

Janusz Mączka
Piotr Urbańczyk

Wprowadzenie

Teologia nauki jest postulowaną dyscypliną teologiczną, która – analogicznie do filozofii nauki – miałaby badać naukę: jej wyniki, teorie, rozwój i sposób uprawiania przy pomocy metod właściwych teologii. Choć nazwa tej dyscypliny oraz jej założenia programowe zostały zaproponowane przez Michała Hellera dopiero na początku lat 90. XX wieku, pewne idee i postulaty jej utworzenia pojawiły się już dziesięć lat wcześniej w środowisku kierowanego przez niego Ośrodka Badań Interdyscyplinarnych. Według tej koncepcji teologia nauki jest przede wszystkim autentyczną częścią teologii i podziela wszystkie typowe dla niej właściwości. Przyjmując, że nauka stanowi dla ludzkości pewną wartość, można powiedzieć, że teologia nauki jest subdyscypliną tzw. teologii wartości ziemskich, zainicjowanej Konstytucją Soboru Watykańskiego II o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Jedną ze specyficznych własności takiej subdyscypliny ma być bogate czerpanie z dorobku filozofii nauki.

Zgodnie ze sformułowanymi przez Hellera założeniami programowymi, teologia nauki ma badać konsekwencje tego faktu, że nauki empiryczne badają świat stworzony przez Boga. Jednakże, jako dyscyplina teologiczna, potrafi wyjść poza metodologiczne ograniczenia nauk empirycznych. Podejście to otwiera nową perspektywę spojrzenia na granice nauki „od zewnątrz” – od strony niedostępnej dla samej nauki, a także dostrzec takie cechy świata, które z powodu owych ograniczeń nie mogą zostać przedmiotem badań naukowych. Heller wymienia dwie takie cechy: przygodność świata oraz wartości w nim obecne. Refleksja nad naukami empirycznymi w kontekście przygodności i wartości jest jednym z postulowanych zadań teologii nauki.

Książka, którą przekazujemy do rąk Czytelników, stanowi próbę podjęcia tego projektu badawczego i wyjścia poza wstępne deklaracje programowe. Zawiera artykuły dotyczące możliwości teologii nauki, jej warunków i podstawowych problemów. Autorzy podejmują próby oceny współczesnych wysiłków naukowych z teologicznego punktu widzenia, a także ich wpływu na treść nowych teorii teologicznych. Oprócz refleksji teologicznej w kontekście nauki, w książce poruszone zostały zagadnienia związane z metodologią nauki i teologii oraz relacją między różnymi dyscyplinami naukowymi i teologią.

Cały tom podzielony został na cztery części. Pierwsza z nich, najobszerniejsza, zatytułowana została Czym jest i czego dotyczy teologia nauki. Artykuły w niej zawarte stanowią próbę uporządkowania, doprecyzowania i twórczego rozwinięcia założeń programu teologii nauki. Jest to więc najbardziej bezpośrednie podejście do zaproponowanego przez Hellera projektu badawczego. Można znaleźć w nich także refleksje dotyczące znaczenia terminów „nauka” i „teologia”, wskazanie różnic między tymi dwiema dziedzinami ludzkiej działalności intelektualnej, określenie ich przedmiotów, metod, specyficznych własności oraz relacji między nimi. W pierwszym z nich Paweł Polak zajmuje się Teologią nauki w perspektywie metodologicznej. Kwestia przygodności świata rozważana jest w kolejnym tekście Wartość kontyngencji Łukasza Mścisławskiego. Jerzy Dadaczyński pisze O niektórych (możliwych) obszarach badań teologii nauki, a Adam Olszewski wskazuje Punkty styczności pomiędzy teologią a nauką. Kolejny tekst Nauka i wiara – naturalne i nadprzyrodzone Roberta Janusza dotyczy różnic i relacji między nauką i teologią. Natomiast w ostatnim artykule tej części, Teologia nauki. Poszukiwanie struktury, Jan Szczurek przedstawia założenia oraz zakres teologii nauki oraz aspekty moralne związane z zaangażowaniem w działalność naukową.

W szkicu programu teologii nauki Heller stwierdza, że granice metody naukowej są w pewnym sensie granicami Wszechświata – przynajmniej takiego, jak dany jest naukom przyrodniczym. Ograniczenie to wiąże się z naturalistycznym podejściem nauk. W ogólnie przyjętej wersji przyjmuje ono najczęściej postać dyrektywy metodologicznej, zgodnie z którą w wyjaśnianiu zjawisk należy odwoływać się wyłącznie do kategorii naturalnych. Wyzwaniom, jakie tenże sposób uprawiania nauki stawia współczesnej teologii, poświęcona została druga część niniejszej książki. W eseju Naturalizm nauki a działanie Boga w świecie Grzegorz Bugajak próbuje zinterpretować teologiczną tezę o boskich interwencjach w taki sposób, by nie stała ona w sprzeczności z naturalistycznym paradygmatem nauk przyrodniczych. Cały szereg teologicznych prób przezwyciężenia naturalizmu podaje Justyna Figas-Skrzypulec w tekście Drogi myśli od nauk przyrodniczych do teologii. Zapośredniczenia metafizyczne i epistemologiczne. Tę tematykę rozwija także Łukasz Kwiatek, wskazując Wyzwania teologii z perspektywy nauk (neuro)biologicznych.

Niewątpliwie, źródeł sposobu myślenia, który doprowadził do narodzin nowożytnej nauki, należy szukać w starożytnej filozofii greckiej. Z drugiej strony również teologia obficie czerpie z tej samej tradycji filozoficznej. Tematyka teologii i nauki w kontekście myśli starożytnej podjęta została w trzeciej części książki. W eseju Pitagorejsko-platoński projekt teologii matematycznej Bogdan Dembiński przedstawia związki między teologią a matematyką, jakich doszukać się można w starożytnej koncepcji matematycznego przyrodoznawstwa. Natomiast Dydak K. Rycyk, analizując klasyczne pojęcia filozofii greckiej, pisze O podstawowym problemie wszelkiej teologii nauki w dwóch przykładach (Plotyn, Teodoryk z Chartres).

Ostatnia część książki posiada najbardziej różnorodny charakter. Autorzy zawartych w niej artykułów poruszają szczegółowe zagadnienia teologii nauki. Na jej początku znajdują się eseje przedstawiające poglądy trzech uczonych na kwestie relacji teologii i nauki: Od nauki do teologii, od teologii do Boga. Teologia nauki w myśli Vita Mancusa autorstwa Tadeusza Sierotowicza, Jan Franciszek Drewnowski: teologia i nauka – teologia jako nauka Zbigniewa Wolaka oraz Jan Paweł II wobec wolności nauki Piotra Urbańczyka. W kolejnym tekście Duch ludzki − obraz Boga, czy wiązka neuronów? W poszukiwaniu antropologii w kontekście emergentyzmu Tomasz Maziarka zajmuje się obroną wolności i racjonalności człowieka przywołując pewne rozwiązania problemu umysł-ciało. Tom zamyka artykuł Roberta Woźniaka, w którym przedstawia propozycje użycia Modeli z nauk ścisłych we współczesnej teologii trynitarnej.

W pracy zbiorowej poświęconej teologii nauki nie mogło zabraknąć tekstu Michała Hellera. Jego esej Wstęp do teologii nauki poprzedza wszystkie artykuły książki. Czytelnika z pewnością zainteresuje to, jak autor tej koncepcji widzi swój projekt po ponad dwudziestu latach od jego sformułowania. W owym eseju Heller pisze, że projektowanie jakiejś dyscypliny, ustalanie z góry jej przedmiotu i metody, nie jest raczej sytuacją pożądaną. Takie podejście można jednak usprawiedliwić tym, że ustanowienie teologii nauki może skonsolidować wszystkie wątki, którymi miałaby się ona zajmować, obecnie rozproszone po różnych działach teologii i filozofii, zaktywizować badania oraz przyczynić się do postępu w ważnych przecież kwestiach. Mamy nadzieję, że niniejsza książka jest jednym z kroków do osiągnięcia tego celu.