Trzy rozdziały z historyi skarbowości w Polsce: 1507-1532 - ebook

ROZ­DZIAŁ I. URZĄ­DZE­NIE OBRO­NY. 1507 – 1515.

Skar­bo­wość Rze­czy­po­spo­li­tej prze­cho­dzi­ła przez trzy okre­sy: w pierw­szym pra­wo sta­no­wie­nia po­dat­ków było przy pa­nu­ją­cym; w dru­gim sta­ło się od na­ro­du za­leż­nem. W okre­sie trze­cim, oprócz uchwa­la­nia, uzy­skał na­ród pra­wo kon­tro­lo­wa­nia wy­dat­ków. W tym pe­ry­odzie usta­no­wio­no sa­mo­dziel­ność i od­ręb­ność skar­bu.

Pol­ska, Li­twa i Pru­sy, skła­do­we dziel­ni­ce Rze­czy­po­spo­li­tej, stop­nio­wo i po­je­dyń­czo roz­wi­ja­ły swo­bo­dy skar­bo­we.

Przy­wi­lej ko­szyc­ki kró­la Lu­dwi­ka 1374 za­my­ka pierw­szy okres skar­bo­wo­ści w Pol­sce, W dru­gim okre­sie uchwa­la po­dat­ki na­ród, lecz sza­fu­nek zo­sta­wał przy kró­lu. Były spól­ne ra­chun­ko­we księ­gi: ze źró­deł róż­no­rod­nych bez­względ­nie wy­dat­ko­wa­no na pu­blicz­ne oraz na pry­wat­ne po­trze­by. Sta­tut kró­la Alek­san­dra z 1505 r. opi­su­jąc urzę­dy pod­skar­bich, uczy­nił roz­róż­nie­nie po­mię­dzy skar­bem pu­blicz­nym a pry­wat­nym: na cze­le oby­dwóch po­sta­no­wił pod­skar­bie­go ko­ron­ne­go, do­da­jąc mu do po­mo­cy i za­stęp­stwa pod­skar­bie­go na­dwor­ne­go. (1) Do­pie­ro pod­czas bez­kró­le­wia w r. l. 1506 usta­no­wio­no skarb na pod­sta­wie zu­peł­ne­go sa­mo­rzą­du. Zjazd w No­wem Mie­ście Kor­czy­nie wziął do rąk sta­nów sza­far­stwo skar­bu pu­blicz­ne­go; oprócz przed­sta­wi­cie­li ze szlach­ty, do za­rzą­du nim – (1) Vo­lum. Leg. I.

po­wo­łał stan śred­ni, stan, miej­ski: w licz­bie pię­ciu przy­sta­wów (pro­wi­zo­rów) ob­ra­nych, było dwóch oby­wa­te­li mia­sta Kra­ko­wa. Obok Jana z Tar­no­wa wo­je­wo­dy kra­kow­skie­mu. Ja­kó­ba Szy­dło­wiec­kie­go kasz­te­la­na san­do­mir­skie­go, pod­skar­bie­go ko­ron­ne­go. An­drze­ja Ko­ście­lec­kie­go sta­ro­sty byd­go­skie­go, po­wo­ła­no Jana Ki­zlin­ka i Ka­spra Bera, raj­ców kra­kow­skich (1). Do­da­je inne źró­dło do niech szó­ste­go sza­fa­rza, Mi­ko­ła­ja Lanc­ko­roń­skie­go (2). Po obio­rze kró­la Zyg­mun­ta, usu­nę­ło się ziem­skie sza­far­stwo: skar­bu za­rząd po­wró­cił do rak pod­skar­bie­go. Od­da­jąc sza­lu­nek pod­skar­bie­mu, ra­zem z tem za­wa­ro­wa­ne, że po opę­dze­niu po­trzeb, je­że­li po­zo­sta­je prze­wyż­ka do­cho­du nad wy­da­tek, ta­ko­wa ma być za­cho­wa­na na przy­szłość. Król prze­wyż­ką mial sza­fo­wać tyl­ko za wie­dza i radą Pa­nów Rady (3 ).

Od­mien­nym i po­wol­niej­szym bie­giem szły rze­czy w Li­twie. Przy wpro­wa­dze­niu Chrze­ściań­stwa przy­wi­lej wy­da­ny w r. 1387 wy­zwo­lił na­ród od nie­któ­rych ro­bo­cizn, za­strze­ga­jąc za­cho­wa­nie i nadal po­win­no­ści ro­bot­nych do zam­ków i po­słu­gę wo­jen­ną. – W Ho­ro­dle spi­sa­ny w r. 1413 przy­wi­lej, sta­no­wie­nie po­dat­ków za­strze­ga na rzecz pa­nu­ją­ce­go. Kró­la Ka­zi­mie­rza przy­wi­lej z r. 1457 był do­pie­ro dla Li­twy tem, czem dla Pol­ski jest przy­wi­lej z r. 1374. Zrów­nał on pra­wa szlach­ty li­tew­skiej z pra­wa­mi pol­skiej. Dla dóbr świe­że­go nada­nia za­cho­wał obo­wią­zek bu­do­wa­nia zam­ków, po­pra­wy dróg i mo­stów i da­wa­nia sta­cyi (4 ); do­bra zaś daw­ne­go nada­nia mia­ły być wol­ne od da­wa­nia sta­cyi, a wszyst­kie do­bra ziem­skie uwol­nił od po­dat­ków w na­tu­rze i pie­nią­dzach: mia­no­wi­cie od se­re­brsz­czy­zny, dzia­kła, pod­wód i po­wo­zów. Uwol­nie­nie wy­rów­ny­wa­ło przy­zna­niu na­ro­do­wi pra­wa uchwa­la­nia po­dat­ków (5). Te przy­wi­le­je – (1) Metr, Kor. ks. 22. 142.

(2) Ra­chun­ki woj­sko­we ks. G. Re­ge­strum per­cep­to­rum per ma­gni­fi­cum Ni­co­laum de Ca­my­eny­ecz Pa­lat. San­do­mir. etc… pro expe­di­tio­ne se­rvi­lium A. D. 1506 Russ. mi­tend.

(3) Vo­lum. Leg. I.

(4) Metr. Li­lews. (ko­pia) r. 7015 (1507). W Wil­nie: Maj. 2 Ind. Ludy po­sła­ny do Łuc­ka zam­ku opraw­la­ty; z Bel­ska 150 czo­ło­wie­ka s to­po­ry; z Ka­mień­ca 100 czo­ło­wiek, z Miel­ni­ka 50, z Sło­ni­ma a z Di­ło­wa 200, z Woł­ko­wy­ska 100, z Do­ro­hi­czy­na 150. A ma­jut byt w tdień po ś. Ja­nie. A do Ki­je­wa ludy po­sła­ny ho­ro­da opraw­la­ty s pod­dnie­pr­skich wo­ło­stey. Z Bo­bruj­ska s obo­ich po­ło­wic 80 czo­ło­wiek s to­po­ry, z Mo­zy­ra, zo Po­ry­cza 80 czło­wiek, z Bra­lii­ma 40 czo­lo­wiek, z Re­czy­cy 60 czo­ło­wiek, z Ho­wor­la 40 czo­ło­wiek.

(5) Dzia­łyń­ski: Zbiór Praw Li­tew­skich. – Da­ni­ło­wicz: Skar­biec II.

sto­so­wa­ły się do sa­mej Li­twy. Do­pie­ro król Zyg­munt roz­sze­rzył: je do po­łu­dnio­wych wo­je­wództw: przy­wi­le­jem wy­da­nym Zie­mi Ki­jow­skiej, zrze­kał się ro­bo­cizn, pod­wód, po­win­no­ści ro­bie­nia ja­zów, ko­sze­nia sia­na, cho­dze­nia na ob­ła­wy, ku­ni­cy przy wy­da­wa­niu za­mąż có­rek, za­cho­wu­jąc tyl­ko po­dym­ne Zrzekł się i tego w 1529 przy spi­sy­wa­niu no­we­go przy­wi­le­ju po spa­le­niu daw­ne­go, kie­dy "za­mek Brześć go­rzał" (1). – Dla Zie­mi Wo­łyń­skiej zrze­ka­jąc się ju­rys­dyk­cyi pa­try­mo­nial­nej na rzecz szlach­ty, król ją uwol­nił od po­dat­ku wo­łowsz­czy­zny, ko­to­ro­ju oni zdaw­na z lu­dej swo­ich da­wa­li, na wiecz­nost… niź­li Pa­no­wie Rada dla… po­trze­by W. Xię­stwa zwo­lat z swo­ich lu­dej dati"' (2 ). Li­twa za Pol­ską szła w uzy­ska­niu pra­wa do uchwa­la­nia po­dat­ku, ale ją wy­prze­dzi­ła usta­no­wie­niem sa­mo­dziel­no­ści skar­bu i kon­tro­li nad sza­fo­wa­niem. Przy­wi­lej Alek­san­dra, na­ten­czas W. Xię­cia r. 1492, wy­gło­sił, iż z ceł, karczm, kar są­do­wych do­chód ma być sza­fo­wa­ny z wia­do­mo­ścią Pa­nów, a wpły­wy ob­ra­ca­ne na po­trze­by tyl­ko pu­blicz­ne, i nie in­a­czej, jak z ze­zwo­le­nia Pa­nów Rad i w ob­rę­bie sa­me­go W. Księ­stwa.

W naj­śwież­szej przy­łą­czo­nej dziel­ni­cy, w Pru­sach, na mocy obo­wią­zu­ją­cych tam praw mag­de­bur­skie­go, lu­bek­skie­go, fla­mand­skie­go oraz cheł­miń­skie­go, wol­ny byt na­ród od wszel­kich po­dat­ków, je­że­li ta­ko­we nie były wspo­mnia­ne w pier­wot­nych nadaw­czych przy­wi­le­jach. Wol­ność na­ru­szył Za­kon do­pie­ro po bi­twie pod Te­nen­ber­giem, w r. 1411 i 1412, sta­no­wiąc po­da­tek pań­stwo­wy. Za to w r. 1430 W. Mistrz przy­rzekł, że bez zgo­dy zjaz­du kom­tu­rów, bi­sku­pów oraz po­słów od szlach­ty i miast, nie bę­dzie sta­no­wił w ma­te­ryi po­dat­ko­wa­nia (3). Ta­kie po­ło­że­nie rze­czy stwier­dza przy­wi­lej in­kor­po­ra­cyj­ny v. 1454 kró­la Ka­zi­mie­rza III, któ­ry za­strze­ga, że przy sta­no­wie­niu o spra­wach waż­niej­szych (ro­zu­mie pod tem i spra­wy po­dat­ko­we) król bę­dzie za­się­gał zda­nia sta­nów (4). Uchwa­la­nie więc sta­ło się za­leż­nem od na­ro­du, lecz skarb pu­blicz­ny nie był tam od­dzie­lo­ny od skar­bu pry­wat­ne­go – i sza­fo­wa­nie zo­sta­wa­ło przy kró­lu, bez kon­tro­li sta­nów.

Wśród smut­nych wa­run­ków obej­mo­wał rzą­dy po star­szych bra­ciach Zyg­munt I. Drę­czy­ła woj­ną gra­ni­ce wschod­nie W. Xię- – (1) Metr. Li­tews. VIII.

(2) Ibid. VIII.

(3) Vo­igt: Ge­schich­te Preus­sens VI

(4) Dlu­gos­sii Hi­sto­riae Po­lo­ni­cae Li­ber XIII.

stwa Li­tew­skie­go Mo­skwa; po­łu­dnio­we sta­ły otwo­rem dla Ta­ta­rów za­pusz­cza­ją­cych za­go­ny do Po­łoc­ka i Trok. Ruś i Bełz­kie po Prze­myśl i San­do­mierz no­si­ły śla­dy świe­że­go na­jaz­du Wo­lo­chów Od pół­no­cy Za­kon krzy­żac­ki i Rze­sza nie­miec­ka cierp­ko zno­si­ły utra­tę wo­je­wództw pru­skich, wy­zwo­lo­nych z pod su­ro­wych rzą­dów Za­ko­nu. Nie zrzekł się on ani na­dziei ani woli od­zy­ska­nia utra­co­nych po­sia­dło­ści. Nad tem wszyst­kiem gó­ro­wa­ła oba­wa po­tę­gi tu­rec­kiej, któ­ra na sześć­dzie­siąt lat przed­tem Ca­ro­gród, śro­dek Wschod­nie­go Ko­ścio­ła, za­mie­ni­ła na sto­li­cę, Is­la­mi­zmu. Na we­wnątrz były kra­je znę­ka­ne i znie­chę­co­ne nie­po­wo­dze­nia­mi na woj­nach, prze­sa­dzo­nem uży­ciem po­spo­li­te­go ru­sze­nia, bra­kiem sprę­ży­sto­ści i prze­zor­no­ści. W Pol­sce skarb był wy­czer­pa­ny, za­dłu­żo­ny i bez kre­dy­tu. Z ubie­głych wo­jen roty Niem­ców, Cze­chów i kra­jo­we­go żoł­nie­rza, nie za­pła­co­ne. Dług woj­sku wy­no­sił fl. 66, 737, kup­com 27, 795 fl. (1 ): do­rów­ny­wał więc rocz­ne­mu do­cho­do­wi pań­stwa. Na­le­ża­ła się za­pła­ta w Kra­ko­wie: ry­bi­twom za ryby na stół kró­la Alek­san­dra, kraw­com za jego ubio­ry, sio­dla­rzom za sprzę­ty do­star­czo­ne na woj­nę wo­ło­ską. Za­trzy­ma­no myto urzęd­ni­kom i służ­bie dwor­skiej, sre­bro kró­lew­skie le­ża­ło za­sta­wem na ra­tu­szu (2). W za­cią­gnię­tych po­życz­ką sum­mach za­sta­wio­no pra­wic wszyst­kie do­bra kró­lew­skie. Nie lep­szy stan fi­nan­sów był w Li­twie. Prze­waż­ny za­sób skar­bu, do­bra w. xią­żę­ce żad­ne­go nie przy­no­si­ły do­cho­du: co­kol­wiek we­szło, dzier­żaw­cy ob­ra­ca­li na uży­tek wła­sny (3).

–- (1) Rach… pry­wat, ks. 38. Re­co­gnit… de­bi­tor. mercn­tor. et ci­vib. Cra­cov…. Strus.. fl. 1730…. Geo­r­gio Ze­barth…. fl. 2096…. Jo­ha­ni Py­eshek…. fl. 1007…. Mi­chel Spys,… fl. 887…. Mal­cher.. fl. 776…. Jo­sth…. (I. 370…. Jo­han­ni Bo­ner et so­ciis ejus.. fl. 1752… Ca­sper Beer. fl. 4331… Ni­col­no Glin­ski…. fl . 4O7…. Pe­tro Mor­styn…. fl. 441…. Johnn­ni Bo­ner. fl. 1000…. Ni­co­lao Sa­lo­mon… fl. 1332… Jo­ha­ni Bo­ner.. fl. 4408 etc. – Re­cogn… de­bi­tor. se­rvi­lib… et aliis. Crac… Pe­tro Ole­sky… fl. 3000…. de­monstr. sup. Ju­de­is Me­dzi­boz… ad exte­nu­at… Co­mi­ti­vae An­drzich.. fl. 1322.. Jo­han­ni. Car­lusch.. ro­thm… pe­di­ti­bus. fl 1770.. Pe­tro Ha­licz­ski… fl 2700.. Ni­co­lo Cre­za.. fl. 2270.. Pe­di­ti­bus Ca­me­nec.. fl 2600.. Jo­ha­ni Strusch.. fl. 2700.. Othae Ra­pha­eli Ha­licz­ki… fl. 1371.. Othae Ra­pha­el… ger­man… de Cho­dez.. fl 2349.. Ca­sper Cri­stoph et Pe­tro Gy­er­schoff… fl. 1328.. Schi­dlo­wy­ecz­ki the­saur.. fl. 2876… Arch Ge­nez… fl. 4790 etc.

(2) rach… pry­wat… ks. 38. Re­ge­strum Qu­nit­tanc… re­ga­lium Cra­co­viae da­tae. In Co­nvent, ge­ne­ra­li pro fe­sto Pu­ri­fi­cat. Ma­ri­ne ce­le­brat… post Co­ro­nat. Se­ren. Prin­cip… do­min. Si­gi­smun­di Reg. Pol.

(3) Metr. Li­tews. VIII.

W ostat­nim prze­jeź­dzie do Wil­na dwór byt tak ubo­gi, że po dro­dze za­sta­wia­no ku­chen­ne sprzę­ty (1 ). Stryj­kow­ski, na­ro­do­wy kro­ni­karz li­tew­ski, pod zgo­nem Alek­san­dra po­wia­da: "pra­wie wczas umarł, póki jesz­cze wszyst­kiej Pol­ski i W. Xię­stwa Li­tew­skie­go nie roz­sza­fo­wał, bo i kró­lew­skich imion wiel­ką część był po­za­sta­wiał."

Zyg­munt nim zo­stał po­wo­ła­ny do rzą­dów, pia­stu­jąc urząd naj­wyż­sze­go sta­ro­sty w Szląz­ku, był źle przy­go­to­wa­ny pod wzglę­dem skar­bo­wym. Po­sia­da­jąc Xię­stwa Opaw­skie i Gło­gow­skie oraz do­chód z sta­ro­stwa biec­kie­go i ko­mór po­znań­skiej i san­do­mier­skiej, szczu­płe miał za­so­by. Xię­stwo Gło­gow­skie skła­da­ło się z ośmiu ubo­gich wio­sek; w za­sta­wie był do­chód z mia­sta, czynsz od ry­bi­twów i su­kien­ni­ków. Nie mo­gąc nic in­ne­go za­sta­wić z mia­sta Frey­stat, za­sta­wio­no men­ni­cę, pra­wo bi­cia mo­ne­ty (2). Jak spól­cze­śni Xią­żę­ta szlą­scy, chwy­tał się Zyg­munt róż­nych środ­ków dla do­sta­nia pie­nię­dzy: żył jak oni po­życz­ka­mi. Po­ży­czał od miesz­czan wro­cław­skich, od urzę­du miej­skie­go, od ka­pi­tu­ły, od och­mi­strza dwo­ru, przy­szłe­go kanc­le­rza Krzysz­to­fa Szy­dło­wiec­kie­go, sprze­da­wał pra­wa zwierzch­niczc zie­mia­nom, w za­staw pu­ścił Xię­stwo Opaw­skie, za­sta­wił przy­wi­lej na Xię­stwo Gło­gow­skie w fl. 100. Fry­de­ryk Bo­ner, brat Jana, i Eu­sta­chy z Geu­ni ro­in­carz, za­kła­da w Gło­go­wie men­ni­cę, zwy­kłą uciecz­kę Xią­żąt spół­cze­snych (3). W po­dró­żach i ucztach, w da­ro­wi­znach hoj­ny (4). Po­ży­cza z men­ni­cy lub bie­rze pie­niądz wąt­pli­wej pró­by, a te­goż sa­me­go dnia daje 10 fl… w zło­cie bła­zno­wi kró­lo­wej wę­gier­skiej, któ­re­go kro­to­chwi­le roz­ry­wa­ły po­sęp­ność Ja­gie­loń­czy­ka (5).

–- (1) Rach… pry­wat, ks. 33. Hic alind Re­pe­strum no­vum in­ci­pit, po­stqu­am pri­mum ad fi­nem con­se­rip­tum est et com­ple­tum anno vid. 1504 etc. It… pro Mo­sch­dzerz, qui fuit in­va­dia­tus per co­qu­as olim d. Reg. Ale­xan­der. in fl. 6.

(2) Akta ks . I. Glo­go­via ca­strum et ci­vi­tas. It… ad en­strum Glo­go­vien… por­ti­nont sex vil­lul­ne pa­rvae etc. Sum­ma sum­ma­rum ca­pit… pe­cum se­cun­dum te­nor. hu­jus Re­gestr. com­put… fa­cit 9762 mrc… bo­he­mic… mi­nus medmrc… et 2879 flor. hun­gar. It . mare… bo­hem, se­cund… te­nor, li­ter. fac… xiij fl… hung… et iv… gr. bo­he­mic.

(3)Metr. Kor. ks. 22. 173.

(4)Rach… pry­wat… ks. 29. R. 1502 za­pi­sa­no wy­da­tek na­stę­pu­ją­cy: Mu­lie­ri quae lac­ta­vit pu­erum Ka­the­ri­nae et hodi ip­sum re­spi­cit, pro pan­no pro toto dodi per ma­nus sar­tor. Ju­rek iij flor. et ix… gr.. Ky­eser con­su­li Cra­cov… ab expons. pu­eri Ka­tri­nae… vj… fl. Eid. Ky­eser pro emen­dis ne­ces­sa­riis pu­eri.. v… fl.

(5) Rach… pry­wat, ks. 33.

W r. 1506 po­wo­ła­ne­mu przez kró­la Alek­san­dra do Li­twy Zyg­mun­to­wi na po­dróż przy­słał król wę­gier­ski i cze­ski 6000 fl. Xięż­na Ma­zo­wiec­ka wdo­wa fl. 1200. Na Wscho­wę, Po­znań. Śro­dę. Pyz­dry, Ko­niu, Kolo przy­by­wa do So­cha­cze­wa, gdzie daje za­po­mo­gę 00. Do­mi­ni­ka­nom do od­bu­do­wa­nia spa­lo­ne­go klasz­to­ru. W Bło­niu śpie­wa­ją, hymn "Cie­bie Boże chwa­li­my" z po­wo­du wia­do­mo­ści o zwy­cięz­twie nad Ta­ta­ra­mi. Wy­to­czo­no becz­kę piwa dla ludu. W mia­stach trę­ba­cze miej­scy i sta­ro­stów gło­szą, jego przy­jazd, ucznio­wie wi­ta­ją po wsiach pie­śnia­mi. Dużo że­bra­ków i szpi­ta­li. W Pia­secz­nej na po­ma­lo­wa­nie ko­ścio­ła daje ofia­rę (1). Xięż­na Anna do­star­cza sta­cyi, przy­sy­ła pie­nią­dze i w da­rze ko­nia ino­cho­da. Nie o dwa­na­ście mil od Wil­na, jak twier­dzi Na­rbut, ale w Li­wie Zyg­munt od­bie­ra wia­do­mość o zgo­nie kró­la Alek­san­dra na­stą­pio­nym w Wil­nie d. 10 Sierp­nia (2 ). Z Liwa ro­ze­sła­no goń­ców do Wiel­ko-Pol­ski, Ma­lej Pol­ski, Prus, do Li­twy, Ra­fa­ła Lesz­czyń­skie­go. W głę­bi Pol­ski od­zy­wa się wał­ka dwóch stron­nictw: każ­de pra­gnie uzy­skać wzglę­dy przy­szłe­go wład­cy. Mi­chał Gliń­ski przy­sy­ła li­sty i nie­wol­ni­ka tu­rec­kie­go. Jan Za­brze­ziń­ski skła­da w da­rze ja­rząb­ki, ko­nie i pie­nią­dze.