Wczasy warszawskie - ebook

I. UTY­LI­TA­RYZM.

Uty­li­ta­ryzm, jak o tem wie­dzą wszy­scy, co się uczy­li ję­zy­ka ła­ciń­skie­go, po­cho­dzi od przy­miot­ni­ka uti­lis, co zna­czy uży­tecz­ny. Wy­ra­zy za­koń­czo­ne na izm lub yzm zna­czą i w na­szym i w ob­cych ję­zy­kach pew­ny zbiór wy­obra­żeń re­li­gij­nych, po­li­tycz­nych, etycz­nych, eko­no­micz­nych lub na­uko­wych. Tak też po­wsta­ły wy­ra­zy: Mo­za­izm, Chry­sty­anizm, Ra­dy­ka­lizm, Kon­ser­wa­tyzm, Epi­ku­re­izm, Asce­tyzm, Mer­kan­ty­lizm, In­du­stry­alizm, Ide­alizm, Sen­su­alizm i t… p. Do tej sa­mej ka­te­go­ryi li­czy się i Uty­li­ta­ryzm. Tak więc czy­tel­nik już wie, że uty­li­ta­ryzm jest zbio­rem pew­nych wy­obra­żeń, ale może jesz­cze nie wie­dzieć do ja­kie­go ro­dza­ju li­czą się te wy­obra­że­nia i cze­go one do­ty­czą. Ba­cząc na zna­cze­nie wy­ra­zo­we, do­my­śla się, że to są wy­obra­że­nia ma­ją­ce zwią­zek z uży­tecz­no­ścią. Lecz zna­cze­nie wy­ra­zo­we w tym ra­zie jesz­cze mało uczy; dla tego uprze­dza­jąc do­my­sły, po­wia­da­my, że Uty­li­ta­ryzm jest ta­kim sys­te­ma­tem oby­cza­jo­wym, któ­ry uczy, że wszyst­kie na­sze czyn­no­ści wy­ni­ka­ją z sa­mo­lub­stwa, że je­dy­ne­mi po­bud­ka­mi po­py­cha­ją­ce­mi nas do dzia­ła­nia są: po­żą­da­nie przy­jem­no­ści, a uni­ka­nie cier­pie­nia. Z tego okre­śle­nia wi­dać, że już nie ko­niecz­nie uży­tecz­ność lub ko­rzyść, ale oso­bi­sta przy­jem­ność jest ce­lem i za­sa­dą wszyst­kich na­szych czyn­no­ści, że bez­in­te­re­sow­nych, nie­sa­mo­lub­nych czyn­no­ści być nie może, gdyż na dnie du­szy moż­na uj­rzeć sa­mo­lub­stwo po­mi­mo wszel­kie­go roz­pra­wia­nia o bez­in­te­re­sow­no­ści na­sze­go po­stę­po­wa­nia.

Cho­ciaż ta za­sa­da nie nowa jest na świe­cie, i cho­ciaż tak mało zda­je się wpły­wać na bieg rze­czy ludz­kich; jed­nak­że po bliż­szem jej roz­wa­ża­niu moż­na się prze­ko­nać, że sta­ła się ona pa­nu­ją­cą w na­szym wie­ku, nie­tyl­ko w po­stę­po­wa­niu jed­no­stek wzglę­dem jed­no­stek, ale i spo­łe­czeństw wzglę­dem spo­łe­czeństw.

Sta­ra­no się tę za­sa­dę wy­wró­cić do­wo­da­mi na­uko­we­mi, wy­ka­zy­wa­niem zgub­nych na­stępstw dla ca­łej oby­cza­jo­wej stro­ny czło­wie­ka, po­gar­dą na­resz­cie; ale to wszyst­ko na­próż­no. Za­sa­da prze­ję­ła wszyst­kie sto­sun­ki, i je­ste­śmy na roz­staj­nych dro­gach. Jed­ni wi­dzą w tym kie­run­ku prze­paść, dru­dzy bez­piecz­ną dro­gę. Oba­wy ztąd jesz­cze po­cho­dzą, że uty­li­ta­ryzm nie jed­na­ko­wo przez wszyst­kich jest ro­zu­mia­ny. Kie­dy bo­wiem jed­ni bio­rąc do­słow­nie jego orze­cze­nie, wy­pro­wa­dza­ją teo­re­tycz­nie naj­zgub­niej­sze na­stęp­stwa; inni ła­go­dząc owo orze­cze­nie twier­dzą, iż wszyst­kie po­bud­ki na­sze­go po­stę­po­wa­nia, lubo ochrzczo­ne in­ne­mi na­zwa­mi, da­dzą się spro­wa­dzić do uty­li­ta­ry­zmu t… j… do­brze zro­zu­mia­ne­go wła­sne­go in­te­re­su, in­a­czej do sa­mo­lub­stwa. Zo­bacz­my to na kil­ku przy­kła­dach.