Wymiary życia - ebook

Łączymy z sobą dwa elementy, które nigdy dotąd nie były połączone. I świat ulega zmianie. Ludzie mogą tego od razu nie zauważyć, ale to bez znaczenia. Tak czy owak, świat uległ zmianie.

Dwudziestego trzeciego marca 1882 roku pułkownik Fred Burnaby z Królewskiej Gwardii Konnej, członek rady Towarzystwa Aeronautycznego, wystartował z gazowni w Dover i wylądował w połowie drogi między Dieppe i Neufchâtel.

Cztery lata wcześniej Sarah Bernhardt wystartowała z centrum Paryża i wylądowała nieopodal Emerainville w département Seine-et-Marne.

*

Osiemnastego października 1863 roku Félix Tournachon wystartował z Pola Marsowego w Paryżu; niesiony wichrem na wschód, po siedemnastu godzinach wylądował awaryjnie przy torach kolejowych nieopodal Hanoweru.

Fred Burnaby podróżował sam czerwono-żółtym balonem o nazwie „Zaćmienie”. Kosz balonu miał półtora metra długości, metr szerokości i metr głębokości. Burnaby ważył sto osiem kilogramów, był ubrany w żakiet w paski i przylegającą do głowy czapkę, do której przytroczył chustkę, żeby osłonić kark przed słońcem. Wziął ze sobą dwie kanapki z wołowiną, butelkę wody mineralnej Apollinaris, barometr, by móc określić wysokość, termometr, kompas i zapas cygar.

Sarah Bernhardt podróżowała w towarzystwie swojego kochanka, artysty Georges’a Clairina, oraz zawodowego aeronauty pomarańczowym balonem „Doña Sol”, nazwanym tak dla upamiętnienia jej ówczesnej roli w Comédie-Française. O szóstej trzydzieści wieczorem, po godzinie lotu, aktorka odegrała matkę, przygotowując tartines de foie gras. Aeronauta otworzył butelkę szampana, wystrzeliwując korek w niebo; Bernhardt piła ze srebrnego kielicha. Potem zjedli pomarańcze i wyrzucili pustą butelkę do jeziora Vincennes. Uniesieni swoją nagłą wyższością, radośnie zrzucili balast na maluczkich w dole: rodzinę angielskich turystów na galerii Kolumny Lipcowej; później – na weselników bawiących się na wiejskim pikniku.

Tournachon podróżował wraz z ośmioma towarzyszami aerostatem zrodzonym z jego chełpliwej wyobraźni: „Stworzę balon – Balon nad Balony – przeolbrzymich rozmiarów, dwadzieścia razy większy niż największy”. Nazwał go „Olbrzym”. Między rokiem 1863 a 1867 balon wykonał pięć lotów. W tym drugim locie uczestniczyła żona Tournachona Ernestine, bracia aeronauci Louis i Jules Godardowie i potomek pionierskiej rodziny baloniarzy, Montgolfierów. Brak doniesień o tym, jaki wzięli prowiant.

Oto jakie środowiska latały wówczas balonami: zapalony angielski amator, zadowolony z przezwiska „balonomaniak” i gotowy wsiąść do wszystkiego, co ma się wznieść w powietrze; najsławniejsza aktorka tamtych czasów, odbywająca gwiazdorski lot; oraz zawodowy baloniarz, który uruchomił „Olbrzyma” jako przedsięwzięcie komercyjne. Dwieście tysięcy widzów obserwowało, jak balon po raz pierwszy wzbija się w powietrze, niosąc trzynastu pasażerów, z których każdy zapłacił tysiąc franków; w gondoli aerostatu, przypominającej wiklinowy piętrowy domek, był pokój wypoczynkowy, łóżka, toaleta, zakład fotograficzny, a nawet drukarnia, gdzie na bieżąco produkowano pamiątkowe druki.

Bracia Godard byli wszechobecni. Zaprojektowali i zbudowali „Olbrzyma”, a po dwóch pierwszych lotach wzięli go do Londynu na wystawę w Pałacu Kryształowym. Niedługo potem trzeci brat, Eugène Godard, przyjechał z jeszcze większym balonem na ogrzane powietrze, który wzniósł się dwa razy z Cremorne Gardens. Aerostat miał pojemność dwukrotnie większą niż „Olbrzym”, a jego piec na słomę, wraz z kominem, ważył 445 kilogramów. W pierwszym londyńskim locie Eugène pozwolił uczestniczyć jednemu angielskiemu pasażerowi, za opłatą w wysokości pięciu funtów. Tym człowiekiem był Fred Burnaby.

*

Baloniarze ci ochoczo wpisywali się w narodowe stereotypy. Unieruchomiony przez sztil nad kanałem La Manche Burnaby, „nie zważając na uchodzące gazy”, zapala cygaro, by się lepiej skupić. Kiedy dwie francuskie łodzie rybackie dają mu sygnał, żeby wylądował na wodzie, a oni go wyłowią, w odpowiedzi, „by ich oświecić, zrzuca im egzemplarz «Timesa»” – zapewne dając w ten sposób do zrozumienia, że wielkie dzięki, panowie, ale praktyczny angielski oficer sam sobie świetnie poradzi. Sarah Bernhardt wyznaje, że baloniarstwo z natury ją pociąga, bo „moja marzycielska dusza nieustannie wynosi mnie pod niebo”. W czasie krótkiego lotu dla wygody ma zapewnione proste krzesło o wyplatanym siedzisku. Publikując swoją relację z tej przygody, Bernhardt, wiedziona fantazją, postanawia zdać ją z perspektywy krzesła.

Aeronauta zstępował z niebios, szukał równego terenu do lądowania, pociągnięciem linki otwierał klapę, zrzucał drapacz i często wzbijał się znów dwanaście czy piętnaście metrów, dopóki łapy kotwicy nie znalazły zaczepienia. Wtedy to zbiegała się miejscowa ludność. Gdy Fred Burnaby wylądował w pobliżu Château de Montigny, dociekliwy wieśniak wsadził głowę do sflaczałej powłoki i omal się nie udusił. Miejscowi z ochotą pomogli spuścić resztę gazu i złożyć balon; a Burnaby’emu ci ubodzy francuscy robotnicy wydali się znacznie bardziej życzliwi i uprzejmi niż ich angielscy bracia. Wydzielił im pół suwerena, pedantycznie informując ich przy tym, jaki był kurs walutowy, kiedy opuszczał Dover. Gościnny rolnik, monsieur Barthélemy Delanray, zaoferował aeronaucie nocleg. Wpierw jednak odbyła się kolacja wydana przez madame Delanray: omlette aux oignons, gołąb sauté z kasztanami, warzywa, ser Neufchâtel, cydr, butelka bordeaux i kawa. Potem przybył miejscowy lekarz, a także rzeźnik z butelką szampana. Burnaby zapalił cygaro przy kominku i pomyślał, że „zdecydowanie lepiej wylądować balonem w Normandii niż w Essex”.

Chłopi, którzy gonili za balonem lądującym nieopodal Emerainville, nie mogli się nadziwić, widząc, że na jego pokładzie znajduje się kobieta. Bernhardt nawykła do wielkich wejść: czy kiedykolwiek miała większe niż to? Oczywiście rozpoznano ją. Wieśniacy nie omieszkali jej zabawić stosownie dramatyczną opowieścią o makabrycznym morderstwie popełnionym niedawno w tym właśnie miejscu, w którym ona teraz siedzi (na swoim słuchającym i prowadzącym narrację krześle). Wkrótce zaczął padać deszcz; aktorka, znana ze swej szczupłości, zażartowała, że jest za chuda, by zmoknąć – przemyka między kroplami. Następnie, po rytualnym rozdaniu napiwków, balon i jego załoga zostali odeskortowani na stację w Emerainville, w samą porę, by ostatnim pociągiem wrócić do Paryża.

Wiedzieli, że to niebezpieczne. Fred Burnaby wkrótce po starcie omal nie wpadł na kominy gazowni. „Doña Sol” tuż przed lądowaniem omal nie wleciała do lasu. Kiedy „Olbrzym” rozbił się przy torach kolejowych, doświadczeni bracia Godard roztropnie wyskoczyli z gondoli przed ostatecznym uderzeniem; Tournachon złamał nogę, a jego żona doznała urazów szyi i klatki piersiowej. Balon wypełniony gazem może wybuchnąć; balon wyposażony w palenisko, jak nietrudno zgadnąć, może się zapalić. Każdy start i lądowanie niosły ryzyko. A większy nie znaczyło bezpieczniejszy: większy balon – jak się okazało na przykładzie „Olbrzyma” – był tym bardziej zdany na łaskę wiatru. Pierwsi aeronauci, którzy przelatywali nad kanałem La Manche, często mieli na sobie korkowe kamizelki ratunkowe, na wypadek gdyby wylądowali na wodzie. I nie było spadochronów. W sierpniu 1786 roku – kiedy baloniarstwo było jeszcze w powijakach – w Newcastle zginął pewien młody mężczyzna, spadłszy z wysokości kilkudziesięciu metrów. Wraz z innymi przytrzymywał balon na linach; gdy podmuch wiatru nagle poderwał powłokę, jego towarzysze puścili, a on nie, i wzleciał. A potem spadł. Jak to ujął pewien współczesny historyk: „Siła uderzenia była taka, że nogami aż po kolana wbił się w klomb, a jego narządy wewnętrzne popękały i wytrysnęły na ziemię”.

Aeronauci to byli nowi Argonauci, ich przygody natychmiast opisywano. Lot balonem łączył miasto i wieś, Anglię i Francję, Francję i Niemcy. Lądowania budziły wielkie emocje: balon nie niósł zła. Przy normandzkim kominku monsieur Barthélemy’ego Delanraya miejscowy lekarz wzniósł toast za powszechne braterstwo. Burnaby trącił się kieliszkiem z nowymi przyjaciółmi. Wtedy też, jak to Brytyjczyk, objaśnił im, na czym polega wyższość monarchii nad republiką. No ale przecież przewodniczącym Brytyjskiego Towarzystwa Aeronautycznego był Jego Książęca Mość książę Argyll, a trzema wiceprzewodniczącymi Jego Książęca Mość książę Sutherland, Wielce Szanowny hrabia Dufferin i członek parlamentu Wielce Szanowny lord Richard Grosvenor. Francuski odpowiednik, Société des Aéronautes, założone przez Tournachona, było bardziej demokratyczne i intelektualne. Jego arystokratami byli pisarze i artyści: George Sand, Dumasowie, père et fils, Offenbach.

Baloniarstwo oznaczało wolność – wolność podległą jednak siłom wiatru i niepogody. Aeronauci często nie potrafili stwierdzić, czy znajdują się w ruchu czy w bezruchu, nabierają wysokości czy ją tracą. Na początku wyrzucali garść piór, które leciały do góry, jeśli balon się obniżał, a w dół, jeśli się wznosił. Ta technika została udoskonalona i za czasów Burnaby’ego używano w tym celu podartych na paski gazet. Co do pomiarów poziomych, Burnaby wynalazł własny prędkościomierz w postaci małego papierowego spadochronu na czterdziestopięciometrowej jedwabnej lince. Wyrzucał go z gondoli i mierzył, w jakim czasie linka się napręży. Siedem sekund oznaczało, że balon leci z prędkością dziewiętnastu kilometrów na godzinę.

W ciągu pierwszego wieku latania podejmowano wiele prób, by zapanować nad nieposłuszną powłoką i zwisającym z niej koszem. Eksperymentowano ze sterami i wiosłami, z pedałami i kołami poruszającymi śmigła; wszystko to niewiele zmieniało. Burnaby uważał, że kluczem jest kształt: należało postawić na napędzany mechanicznie aerostat w formie tuby albo cygara – tak się też ostatecznie okazało. Ale wszyscy, zarówno Anglicy jak i Francuzi, konserwatyści czy postępowcy, zgadzali się, że przyszłość latania należy do maszyn cięższych od powietrza. I choć nazwisko Tournachona zawsze łączono z baloniarstwem, założył on też Towarzystwo Popierania Komunikacji Powietrznej Aparatami Cięższymi od Powietrza; jego pierwszym sekretarzem był Juliusz Verne. Inny entuzjasta, Wiktor Hugo, stwierdził, że balon jest jak piękna płynąca po niebie chmura – tymczasem ludzkość potrzebuje odpowiednika ptaka, tego cudu, co rzuca wyzwanie grawitacji. We Francji kwestią latania zajmowali się głównie zwolennicy postępu społecznego. Tournachon napisał, że trzy najważniejsze symbole współczesności to „fotografia, elektryczność i aeronautyka”.

Na początku latały ptaki, a ptaki stworzył Bóg. Latały anioły, a anioły stworzył Bóg. Mężczyźni i kobiety mieli długie nogi i puste plecy, a Bóg stworzył ich takimi nie bez przyczyny. Zaczynając z lataniem, zaczynało się z Bogiem. Te zmagania miały trwać bardzo długo i zrodziło się z nich wiele pouczających legend.

Weźmy na przykład Szymona Maga. National Gallery w Londynie ma w swoich zbiorach nastawę Benozza Gozzolego; w ciągu wieków jej predella została podzielona na części i rozrzucona po świecie. Jedna część przedstawia historię świętego Piotra, Szymona Maga i cesarza Nerona. Szymon był czarownikiem, który zdobył sobie przychylność Nerona i usiłował ją zachować, dowodząc, że włada większą mocą niż apostołowie Piotr i Paweł. Malutki obraz opowiada tę historię w trzech planach. W tle widnieje drewniana wieża, z której to Szymon Mag zademonstrował swoją najnowszą sztuczkę: lot człowieka. Oderwawszy się od ziemi i wzniósłszy pionowo do góry, rzymski aeronauta kieruje się ku niebu; widać tylko dolną połowę jego zielonej opończy – resztę odcina rama obrazu. Tajemne paliwo Szymona pochodzi jednak z nieprawego źródła: Mag korzysta – fizycznie jak i duchowo – ze wsparcia demonów. Na środkowym planie ukazany jest święty Piotr, który modli się do Boga, prosząc go, by pozbawił demony ich mocy. Teologiczne i lotnicze skutki tej interwencji znajdują potwierdzenie na pierwszym planie: mamy tu martwego czarownika po wymuszonym lądowaniu awaryjnym, z ust cieknie mu krew. Grzech wysokości został ukarany.

Ikar zaczął z bogiem słońca: to też nie był dobry pomysł.

Po raz pierwszy balonem wypełnionym wodorem uniósł się w powietrze fizyk dr J.A.C. Charles 1 grudnia 1783 roku. „Kiedy poczułem, że opuszczam ziemię”, orzekł, „doznałem nie tyle przyjemności co szczęścia”. Było to „uczucie moralne”, dodał. „Słyszałem, że żyję – jeśli można się tak wyrazić”. Większość aeronautów odczuła coś podobnego, nawet Fred Burnaby, który z zasady nie ulegał łatwo euforii. Wysoko nad kanałem La Manche obserwuje parę z kominów statku pocztowego kursującego między Dover a Calais, zastanawia się nad najnowszym niemądrym i skandalicznym planem wybudowania tunelu, który miałby biec pod kanałem, po czym, przelotnie, doznaje uczucia moralnego:

Powietrze było lekkie i przyjemne dla płuc, gdyż wolne od zanieczyszczeń, które zalegają w atmosferze nad kulą ziemską. Ogarnął mnie dobry nastrój. Miło było znaleźć się natenczas w krainie wolnej od listów, poczty, zmartwień, a przede wszystkim telegrafów.

„Boska Sarah” na pokładzie „Doñi Sol” jest w niebie. Przekonuje się, że nad chmurami panuje „nie cisza, lecz jej cień”. Czuje, że balon to „symbol najwyższej wolności” – a tak właśnie większość maluczkich postrzegała ją. Félix Tournachon opisuje „cichy bezmiar przyjaznej i życzliwej przestrzeni, gdzie człowieka nie dosięgnie żadna ludzka siła ani żadne moce zła i gdzie, jakby po raz pierwszy, czuje, że żyje”. W tej cichej przestrzeni moralnej aeronauta doświadcza zdrowia ciała i zdrowia duszy. Wysokość „sprowadza wszystko do odpowiednich proporcji i do Prawdy”. Troski, wyrzuty sumienia, wstręt stają się obce: „Jak łatwo obojętność, pogarda, niedbalstwo zanikają… i zstępuje przebaczenie”.

Aeronauta zdołał odwiedzić przestrzeń Boga – bez użycia czarów – i skolonizować ją. A czyniąc to, odkrył pokój, który nie przewyższa umysłu. Wysokość miała wymiar moralny, duchowy. Niektórzy uważali nawet, że wysokość miała wymiar polityczny: Wiktor Hugo wierzył wręcz, że latanie maszynami cięższymi od powietrza przyniesie demokrację. Kiedy „Olbrzym” rozbił się w pobliżu Hanoweru, Hugo zaofiarował się, że zorganizuje publiczną zbiórkę pieniędzy. Powodowany dumą Tournachon odmówił, poeta napisał więc list otwarty na cześć aeronautyki. Zrelacjonował w nim, jak szedł paryską avenue de l’Observatoire z astronomem François Arago, kiedy nad ich głowami przeleciał balon, który wystartował z Pola Marsowego. Hugo powiedział do towarzysza: „Oto płynie po niebie jajko, które czeka na ptaka. Ale ptak jest w nim i wyłoni się”. Arago ujął dłonie Hugo i odparł żarliwie: „I od tego dnia geo zwać się będzie demos!”. Hugo wyraził aprobatę dla tej „głębokiej myśli”, mówiąc: „«Geo stanie się demos». Cały świat będzie demokracją… Człowiek stanie się ptakiem – i to jakim! Ptakiem myślącym. Orłem z duszą!”.

Te słowa wydają się górnolotne, nadęte. A aeronautyka nie przyniosła demokracji, chyba że liczą się tanie linie. Ale aeronautyka zmyła z nas grzech wysokości, znany też jako grzech zbyt wysokiego mniemania o sobie. Kto miał teraz prawo spoglądać z góry na świat i przedstawiać go według własnego uznania? Pora przybliżyć postać Félixa Tournachona.

Urodził się w 1820 roku, a zmarł w roku 1910. Był wysoki, tyczkowaty, o rudej grzywie, z natury pełen pasji i niespokojny. Baudelaire nazwał go „zadziwiającą kwintesencją witalności”; zdawało się, że same porywy jego energii i płomienność włosów są w stanie unieść balon w powietrze. Nikt nigdy nie zarzucił mu zdrowego rozsądku. Poeta Gérard de Nerval przedstawił go redaktorowi czasopism Alphonse’owi Karrowi, mówiąc: „Jest bardzo błyskotliwy i bardzo głupi”. Później inny redaktor i bliski przyjaciel, Charles Philipon, nazwał go „człowiekiem o błyskotliwym umyśle bez cienia racjonalności… Jego życie było, nadal jest i zawsze będzie całkowicie bezładne”. Był mężczyzną o artystycznej duszy, który, dopóki się nie ożenił, mieszkał z owdowiałą matką; mężem, którego zdrady współistniały z bezwzględnym oddaniem żonie.

Był dziennikarzem, karykaturzystą, fotografem, baloniarzem, przedsiębiorcą i wynalazcą; z zapałem rejestrował patenty i zakładał firmy; niezmordowany reklamiarz, a na starość płodny autor mało wiarygodnych wspomnień. Jako postępowiec nienawidził Napoleona III i kiedy cesarz przybył obejrzeć start „Olbrzyma”, nadąsany Tournachon zaszył się w swoim powozie. Jako fotograf nie przyjął patronatu wyższych sfer, woląc upamiętniać kręgi, w których się obracał; naturalnie wielokrotnie fotografował Sarah Bernhardt. Był aktywnym członkiem pierwszego francuskiego towarzystwa ochrony zwierząt. Zwykł wydawać obraźliwe dźwięki na widok policjantów i był przeciwnikiem więzień (raz został zamknięty za długi): uważał, że ława przysięgłych nie powinna zadawać sobie pytania: „Czy jest winny?”, ale raczej: „Czy jest niebezpieczny?”. Urządzał ogromne przyjęcia, a przy jego stole było miejsce dla każdego; w 1874 roku oddał swoje studio na boulevard des Capucines impresjonistom na ich pierwszą wystawę. Zamierzał wynaleźć nowy rodzaj prochu. Marzyło mu się też coś w rodzaju obrazu dźwiękowego, który nazwał „akustycznym dagerotypem”. Był niemożliwie rozrzutny.

Nie używano jego solidnego lyońskiego nazwiska – Tournachon. W czasach jego młodości wśród bohemy często pieszczotliwie przemianowywano przyjaciół – na przykład przez dodanie lub zastąpienie końcówki nazwiska przyrostkiem „-dar”. Tournachon został więc najpierw Tournadarem, a następnie po prostu Nadarem. Jako Nadar pisał i rysował karykatury, i robił zdjęcia; jako Nadar stał się w latach 1855–1870 najwybitniejszym znanym światu fotografem portrecistą. I to było jego nazwisko, kiedy jesienią 1858 roku połączył z sobą dwa elementy, które nigdy dotąd nie były połączone.

*

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.