Zając o bursztynowych oczach. - ebook

Wstęp

W roku 1991 jako je­den z sied­miu mło­dych Bry­tyj­czy­ków wy­je­cha­łem do Ja­po­nii na sty­pen­dium fi­nan­so­wa­ne przez pew­ną ja­poń­ską fun­da­cję. Re­pre­zen­to­wa­li­śmy naj­róż­niej­sze bran­że i za­wo­dy – od in­ży­nie­rii i dzien­ni­kar­stwa po prze­mysł i ce­ra­mi­kę. Dwu­let­nie sty­pen­dium za­pew­nia­ło rocz­ny po­byt w To­kio, po­prze­dzo­ny rocz­nym in­ten­syw­nym kur­sem ję­zy­ka ja­poń­skie­go na jed­nym z an­giel­skich uni­wer­sy­te­tów. Na­sze oby­cie z tym ję­zy­kiem mia­ło otwo­rzyć nową epo­kę w sto­sun­kach mię­dzy na­szy­mi kra­ja­mi. By­li­śmy pierw­szą gru­pą sty­pen­dy­stów i wie­le od nas ocze­ki­wa­no.

Pod­czas po­by­tu w Ja­po­nii każ­de­go ran­ka spo­ty­ka­li­śmy się na za­ję­ciach ję­zy­ko­wych w Shi­buyi. Na­sza szko­ła znaj­do­wa­ła się na wzgó­rzach, z dala od zgieł­ku fast fo­odów i dys­kon­to­wych skle­pów z elek­tro­ni­ką. To­kio prze­ży­wa­ło wte­dy naj­więk­szy boom od cza­sów woj­ny. Lu­dzie, któ­rzy sze­ro­ką rze­ką wy­le­wa­li się z dwor­ca ko­le­jo­we­go i zmie­rza­li ku naj­więk­sze­mu na świe­cie przej­ściu dla pie­szych, za­trzy­my­wa­li się, by na wiel­kich świetl­nych ta­bli­cach spraw­dzić pną­ce się wciąż wy­żej i wy­żej no­to­wa­nia in­dek­su Nik­kei.

Aby unik­nąć ści­sku w me­trze, wy­cho­dzi­łem z domu wcze­śniej, niż było to ko­niecz­ne, i po dro­dze na za­ję­cia spo­ty­ka­łem się na po­ran­ną kawę i cy­na­mo­no­we bu­łecz­ki ze star­szym ko­le­gą – ar­che­olo­giem. Po raz pierw­szy od cza­sów szko­ły mu­sia­łem od­ra­biać lek­cje. W cią­gu ty­go­dnia trze­ba było przy­swo­ić sto pięć­dzie­siąt zna­ków kan­ji, a tak­że do­kład­nie prze­ro­bić całą szpal­tę po­pu­lar­nej po­po­łu­dniów­ki, i – jak­by tego było mało – każ­de­go dnia po­wtó­rzyć kil­ka­dzie­siąt no­wych zwro­tów. By­łem tym praw­dzi­wie udrę­czo­ny, a moje fa­tal­ne sa­mo­po­czu­cie po­głę­biał do­dat­ko­wo wi­dok ko­le­gów, któ­rzy bez żad­ne­go wy­sił­ku pa­pla­li z na­uczy­cie­la­mi o tym, co obej­rze­li po­przed­nie­go dnia w te­le­wi­zji albo o ostat­nich skan­da­lach po­li­tycz­nych. Moja fru­stra­cja była tak wiel­ka, że któ­re­goś dnia w bez­sil­nej zło­ści kop­ną­łem z ca­łej siły zie­lo­ną, me­ta­lo­wą bra­mę pro­wa­dzą­cą do na­szej szko­ły. Do­pie­ro ten roz­pacz­li­wy gest zmu­sił mnie do re­flek­sji, skąd u do­ro­słe­go prze­cież fa­ce­ta taka de­spe­ra­cja.

Na szczę­ście czas po obie­dzie na­le­żał wy­łącz­nie do mnie. Dwa razy w ty­go­dniu po­po­łu­dnio­we go­dzi­ny spę­dza­łem w pra­cow­ni ce­ra­micz­nej. Uczęsz­cza­li do niej eme­ry­to­wa­ni biz­nes­me­ni, któ­rzy le­pi­li czar­ki do her­ba­ty, i stu­den­ci, dla któ­rych chro­po­wa­ta czer­wo­na gli­na i siat­ka były two­rzy­wem do wy­ra­że­nia awan­gar­do­wych po­my­słów. Po opła­ce­niu wstę­pu i za­ję­ciu ławy lub koła garn­car­skie­go każ­dy mógł ro­bić, co mu się żyw­nie po­do­ba. W pra­cow­ni pa­no­wał przy­jem­ny gwar. Pierw­szy raz mia­łem do czy­nie­nia z por­ce­la­ną; uczy­łem się, jak po zdję­ciu z koła de­li­kat­nie roz­chy­lać brze­gi mi­sek i cza­rek.

Le­pie­nie z gli­ny ab­sor­bo­wa­ło mnie od dziec­ka; za­mę­cza­łem ojca, by po­zwo­lił mi się za­pi­sać na po­po­łu­dnio­we za­ję­cia. Pierw­szym na­czy­niem, któ­re sa­mo­dziel­nie wy­ko­na­łem, była uto­czo­na na kole mi­ska. Po­kry­łem ją opa­li­zu­ją­cym bia­łym szkli­wem i ozdo­bi­łem ko­bal­to­wy­mi klek­sa­mi. Jako uczeń cały wol­ny czas spę­dza­łem w pra­cow­ni ce­ra­micz­nej. Gdy w wie­ku sie­dem­na­stu lat ukoń­czy­łem szko­łę, po­sta­no­wi­łem od­być prak­ty­kę. Moim na­uczy­cie­lem zo­stał su­ro­wy sta­rzec, kon­ty­nu­ator dzie­ła słyn­ne­go bry­tyj­skie­go ce­ra­mi­ka Ber­nar­da Le­acha. Na­uczył mnie sza­cun­ku dla ma­te­ria­łu oraz cier­pli­wo­ści: w jego pra­cow­ni wy­to­czy­łem z sza­rej gli­ny nie­zli­czo­ne czar­ki i po­jem­ni­ki na miód, za­mia­ta­łem pod­ło­gę, po­ma­ga­łem przy­go­to­wy­wać szkli­wo i łą­czyć pig­men­ty na spo­sób orien­tal­ny. Mój na­uczy­ciel nig­dy nie był w Ja­po­nii, ale re­ga­ły w jego pra­cow­ni ugi­na­ły się od ksią­żek o ja­poń­skiej ce­ra­mi­ce. Spę­dza­li­śmy dłu­gie go­dzi­ny na dys­ku­sjach o wyż­szo­ści ja­poń­skich cza­rek do her­ba­ty nad or­dy­nar­ny­mi an­giel­ski­mi kub­ka­mi, z któ­rych pi­li­śmy lu­ro­wa­tą kawę z mle­kiem. „Strzeż się – po­wia­dał – zbęd­nych ru­chów: im oszczęd­niej, tym le­piej”. Pra­co­wa­li­śmy w cał­ko­wi­tej ci­szy, z rzad­ka tyl­ko przy akom­pa­nia­men­cie mu­zy­ki kla­sycz­nej.

Jako na­sto­la­tek po­je­cha­łem na kil­ka let­nich mie­się­cy do Ja­po­nii, by do­sko­na­lić swe umie­jęt­no­ści. W Ma­shi­ko, Bi­zen i Tam­bie, mia­stecz­kach słyn­nych ze swych wy­ro­bów ce­ra­micz­nych, tra­fi­łem do rów­nie po­waż­nych na­uczy­cie­li. Mia­łem wra­że­nie, że je­stem w raju: upa­jał mnie sze­lest opa­da­ją­cej pa­pie­ro­wej ro­le­ty i szmer wody spły­wa­ją­cej po ka­mien­nych pły­tach. Je­dy­ną rze­czą, któ­ra za­kłó­ca­ła mój pod­nio­sły na­strój, był wi­dok ta­kich przy­byt­ków jak Dun­kin’ Do­nuts. Po po­wro­cie z Ja­po­nii spró­bo­wa­łem opi­sać moje prze­ży­cia w ar­ty­ku­le Ja­pan and the Pot­ter’s Ethic. Cul­ti­va­ting a Re­ve­ren­ce for Your Ma­te­rials and the Marks of Age .

Gdy już opa­no­wa­łem rze­mio­sło, zde­cy­do­wa­łem się stu­dio­wać li­te­ra­tu­rę an­giel­ską i do­pie­ro po ukoń­cze­niu uni­wer­sy­te­tu za­szy­łem się na sie­dem lat w ci­chej, nie­mal ste­ryl­nej pra­cow­ni – naj­pierw na gra­ni­cy Wa­lii, po­tem w po­nu­rym wiel­ko­miej­skim cen­trum. W tym cza­sie skon­cen­tro­wa­łem się wy­łącz­nie na pra­cy – moje na­czy­nia były tego wy­ra­zem.

I oto znów je­stem w Ja­po­nii. W pra­cow­ni, do któ­rej uczęsz­czam, pa­nu­je nie­opi­sa­ny rwe­tes. Mo­je­mu są­sia­do­wi nie za­my­ka­ją się usta; mię­dląc swe por­ce­la­no­we na­czy­nia, snu­je nie­koń­czą­ce się mo­no­lo­gi na te­mat ba­se­bal­lu. O dzi­wo, spra­wia mi to przy­jem­ność. Wszyst­ko zda­je po­su­wać się swo­im to­rem.

Dwa ko­lej­ne wol­ne po­po­łu­dnia po­świę­ca­łem na zbie­ra­nie ma­te­ria­łów do książ­ki o Le­achu.

Spę­dza­łem je w ar­chi­wum Ni­hon Min­ge­ikan – Ja­poń­skie­go Mu­zeum Sztu­ki Lu­do­wej – zre­kon­stru­owa­nym wiej­skim domu miesz­czą­cym za­ło­żo­ną przez Yana­gie­go Sōet­su ko­lek­cję sztu­ki ja­poń­skiej i ko­re­ań­skiej. Yana­gi – fi­lo­zof, hi­sto­ryk sztu­ki i po­eta, ocza­ro­wa­ny uro­dą zwy­kłych przed­mio­tów co­dzien­ne­go użyt­ku wy­ko­na­nych przez pro­stych, ano­ni­mo­wych rze­mieśl­ni­ków: na­czyń, ko­szy­ków czy tka­nin – po­sta­wił so­bie za cel do­tar­cie do źró­deł owej do­sko­na­ło­ści. Było to pięk­no wy­zu­te ze świa­do­mo­ści. Przed­mio­ty te wy­ra­bia­no w tak wiel­kich ilo­ściach, że wy­twa­rza­ją­cy je rze­mieśl­ni­cy nie pró­bo­wa­li na­wet wy­ra­zić w nich swe­go ja.

W pierw­szych la­tach XX wie­ku Le­ach i Yana­gi – wów­czas jesz­cze mło­dzi – sta­li się nie­mal nie­roz­łącz­ni. Gdy już mu­sie­li się roz­stać, pro­wa­dzi­li oży­wio­ną ko­re­spon­den­cję. Wy­mie­nia­li uwa­gi na te­mat czy­ta­nych wła­śnie lek­tur, pi­sa­li o Bla­ke’u, Whit­ma­nie i Ru­ski­nie. W pew­nym mo­men­cie na­ro­dzi­ła się myśl, by w nie­wiel­kiej wio­sce po­ło­żo­nej nie­opo­dal To­kio za­ło­żyć ko­lo­nię ar­ty­stów. Le­ach, ko­rzy­sta­jąc z po­mo­cy miej­sco­wych chłop­ców, le­pił tam swo­je na­czy­nia; Yana­gi, oto­czo­ny gro­nem ar­ty­stycz­nych przy­ja­ciół, roz­pra­wiał o Ro­di­nie i idei pięk­na.

Za drzwia­mi pro­wa­dzą­cy­mi do ar­chi­wum, na koń­cu ko­ry­ta­rza, gdzie ka­mien­ne pły­ty ustę­po­wa­ły zwy­kłe­mu li­no­leum, znaj­do­wał się nie­wiel­ki po­ko­ik, trzy i pół na dwa i pół me­tra, za­sta­wio­ny po sam su­fit re­ga­ła­mi peł­ny­mi ksią­żek i kar­to­no­wych pu­deł za­wie­ra­ją­cych no­tat­ki i ko­re­spon­den­cję. Je­dy­nym me­blem w tym po­miesz­cze­niu było biur­ko, nad któ­rym wi­sia­ła goła ża­rów­ka – nic wię­cej. Lu­bię ar­chi­wa. W ar­chi­wum Yana­gie­go pa­no­wa­ła ab­so­lut­na ci­sza i było wy­jąt­ko­wo po­nu­ro.

Czy­ta­łem, ro­bi­łem no­tat­ki i szki­co­wa­łem bio­gra­fię Le­acha, któ­rej za­ło­że­niem było przed­sta­wie­nie tego ar­ty­sty w zu­peł­nie no­wym świe­tle. Przede wszyst­kim jed­nak za­mie­rza­łem roz­pra­wić się z ja­po­ni­zmem, li­czą­cą po­nad sto lat eu­ro­pej­ską fa­scy­na­cją kul­tu­rą Ja­po­nii, któ­ra wy­ra­sta­ła z cał­ko­wi­te­go nie­zro­zu­mie­nia tego kra­ju. To, co u za­chod­nich ar­ty­stów wy­wo­ły­wa­ło na­mięt­ność i en­tu­zjazm, u uczo­nych tro­pią­cych fał­szy­we in­ter­pre­ta­cje ro­dzi­ło iry­ta­cję i złość. Chcia­łem o tym na­pi­sać. Li­czy­łem, że książ­ka ta rów­nież mnie po­zwo­li się wy­zwo­lić z opar­te­go na ste­reo­ty­pach za­uro­cze­nia tym kra­jem.

Ko­lej­ne po­po­łu­dnie było prze­zna­czo­ne na wi­zy­tę u wuja Ig­gie­go.

Po wyj­ściu ze sta­cji me­tra zo­sta­wia­łem za sobą lśnią­ce au­to­ma­ty z pi­wem i za­czy­na­łem piąć się w górę. Mi­ja­łem świą­ty­nię Sen­ga­ku­ji z gro­ba­mi czter­dzie­stu sied­miu sa­mu­ra­jów, dziw­ny, bo­ga­to zdo­bio­ny bu­dy­nek – miej­sce spo­tkań sek­ty shin­tō, oraz pro­wa­dzo­ny przez ru­basz­ne­go pana X bar su­shi; do­szedł­szy do wy­so­kie­go muru ota­cza­ją­ce­go pe­łen wspa­nia­łych so­sen ogród księ­cia Ta­ka­mat­su, skrę­ca­łem w pra­wo. Wła­snym klu­czem otwie­ra­łem drzwi i wjeż­dża­łem na szó­ste pię­tro. Wuja za­zwy­czaj za­sta­wa­łem sie­dzą­ce­go przy oknie, po­grą­żo­ne­go w lek­tu­rze – naj­czę­ściej Joh­na Le Car­ré, El­mo­ra Le­onar­da lub ja­kichś fran­cu­skich pa­mięt­ni­ków.

– Po­myśl, ja­kie to in­te­re­su­ją­ce – po­wia­dał – nie­któ­re ję­zy­ki mają w so­bie wię­cej żaru niż inne.

Po­chy­la­łem się ku nie­mu, by mógł mnie po­ca­ło­wać. Na biur­ku le­ża­ły za­wsze czy­sty ar­kusz bi­bu­ły, opa­trzo­ny na­głów­kiem blok pa­pie­ru li­sto­we­go i pió­ro, któ­rym już wów­czas po­słu­gi­wał się co­raz rza­dziej. Z okna, przy któ­rym sie­dział, roz­cią­gał się wi­dok na las dźwi­gów. Ro­sną­ce czter­dzie­sto­kon­dy­gna­cyj­ne bu­dyn­ki za­sło­ni­ły wi­dok na Za­to­kę To­kij­ską.

Zja­da­li­śmy obiad przy­go­to­wa­ny przez go­spo­dy­nię pa­nią Na­ka­no albo Jirō, przy­ja­cie­la zaj­mu­ją­ce­go są­sied­nie miesz­ka­nie. Omlet z sa­ła­tą, a do tego grzan­ki z wy­śmie­ni­te­go pie­czy­wa ku­po­wa­ne­go w jed­nej z fran­cu­skich pie­kar­ni w Gin­zie i schło­dzo­ne bia­łe wino – San­cer­re albo Po­uil­ly-Fumé. I brzo­skwi­nie. I jesz­cze ser, a po­tem aro­ma­tycz­na czar­na kawa.

Ig­gie miał wów­czas osiem­dzie­siąt czte­ry lata. Był lek­ko zgar­bio­ny, za­wsze nie­na­gan­nie ubra­ny i cza­ru­ją­cy – w ja­snej ko­szu­li, kra­wa­cie i twe­edo­wej ma­ry­nar­ce w jo­deł­kę z wy­sta­ją­cą z kie­szon­ki chu­s­tecz­ką. Twarz zdo­bił mu siwy wą­sik. Po obie­dzie się­gał do prze­szklo­nej ga­blo­ty zaj­mu­ją­cej nie­mal całą ścia­nę sa­lo­nu i sztu­ka po sztu­ce wyj­mo­wał z niej ko­lej­ne net­su­ke: za­ją­ca o oczach z bursz­ty­nu, chłop­ca w heł­mie sa­mu­ra­ja i z mie­czem, ty­gry­sa z ob­na­żo­ny­mi kła­mi – plą­ta­ni­nę łap wy­ra­sta­ją­cych z na­prę­żo­ne­go ciel­ska. Gdy na­cie­szy­li­śmy się już fi­gur­ka­mi, od­kła­da­łem je na miej­sce po­śród tu­zi­nów in­nych i uzu­peł­nia­łem wodę w ma­łych cza­recz­kach, któ­re sta­wia się w ga­blo­cie, by za­po­biec wy­sy­cha­niu i pę­ka­niu ko­ści sło­nio­wej.

– Czy mó­wi­łem ci już – py­tał – że w dzie­ciń­stwie były to na­sze ulu­bio­ne za­baw­ki? Ro­dzi­ce do­sta­li je od pa­ry­skie­go ku­zy­na. A czy opo­wie­dzia­łem ci hi­sto­rię Anny i jej kie­sze­ni?

Ig­gie i jego ko­lek­cja net­su­ke, To­kio, 1960

Tok na­szych roz­mów by­wał nie­prze­wi­dy­wal­ny. Ig­gie po­wra­cał do wie­deń­skich cza­sów. Wspo­mi­nał uro­dzi­ny ojca. Na śnia­da­nie ku­charz po­da­wał Ka­iser­sch­marrn, sma­ko­łyk spo­rzą­dzo­ny ze sma­żo­nych plac­ków po­sy­pa­nych cu­krem pu­drem. Ka­mer­dy­ner Jo­sef wkra­czał do ja­dal­ne­go z ogrom­nym pół­mi­skiem, po czym spe­cjal­nym dłu­gim no­żem z na­masz­cze­niem dzie­lił Ka­iser­sch­marrn na por­cje, a Papa nie­odmien­nie po­wta­rzał, że na­wet ce­sarz nie za­czy­na le­piej dnia swo­ich uro­dzin. Po chwi­li jed­nak Ig­gie prze­rzu­cał się na inny te­mat i za­czy­nał opo­wia­dać o dru­gim mężu Lil­li. Ale kim, na Boga, była Lil­li?

Po­cie­sza­łem się, że choć nie mam po­ję­cia, kim była Lil­li, po­tra­fię umiej­sco­wić więk­szość opo­wia­da­nych przez nie­go hi­sto­rii: Bad Ischl, Kövec­ses, Wie­deń. Gdy o zmierz­chu na dźwi­gach za­pa­la­ły się świa­tła po­zy­cyj­ne, któ­re zda­wa­ły się się­gać hen w głąb za­to­ki, upo­rczy­wie po­wra­ca­ła myśl, że może po­wi­nie­nem utrwa­lić opo­wie­ści o Wied­niu sprzed wiel­kiej woj­ny. Nig­dy jed­nak do tego nie do­szło. Wy­da­wa­ło mi się, że by­ło­by to zbyt ofi­cjal­ne i nie na miej­scu. Ba­łem się wła­snej pa­zer­no­ści: wy­mu­sza­nia wspo­mnień tyl­ko po to, by móc je za­pi­sać. Zresz­tą słu­cha­nie tych hi­sto­rii, któ­re przy­wo­dzi­ły mi na myśl ob­ra­ca­ne przez wodę rzecz­ne ka­mie­nie, spra­wia­ło mi wy­star­cza­ją­cą przy­jem­ność.

Przez okrą­gły rok raz w ty­go­dniu Ig­gie opo­wia­dał mi o swo­im ojcu – dum­nym z ka­rie­ry aka­de­mic­kiej naj­star­szej cór­ki Eli­sa­beth, i o mat­ce – stro­fu­ją­cej ją za zbyt wy­ra­fi­no­wa­ny spo­sób wy­sła­wia­nia się. „Dziec­ko, mów­że bar­dziej do rze­czy”, po­wta­rza­ła. Od cza­su do cza­su z pew­nym za­że­no­wa­niem przy­wo­ły­wał za­ba­wę, któ­rą wy­my­śli­li z sio­strą Gi­se­lą. Cho­dzi­ło o to, by wy­kraść z sa­lo­nu ja­kiś dro­biazg, zbiec z nim po scho­dach, spryt­nie wy­mi­nąw­szy stan­gre­tów, prze­mknąć przez dzie­dzi­niec, do­stać się do pod­zie­mi i tam ukryć wy­nie­sio­ny przed­miot. Na­stęp­nie trze­ba było skło­nić dru­gie­go uczest­ni­ka za­ba­wy, by za­kradł się do piw­ni­cy, od­na­lazł go i od­niósł na miej­sce. Kie­dyś w trak­cie ta­kiej za­ba­wy Ig­gie zgu­bił się w ciem­no­ściach… nig­dy jed­nak tej hi­sto­rii nie do­koń­czył. Był to tyl­ko strzęp wy­rwa­ny za­wo­dzą­cej pa­mię­ci.

Wie­le opo­wie­ści do­ty­czy­ło Kövec­ses, ro­dzin­ne­go ma­jąt­ku po­ło­żo­ne­go w wę­gier­skiej czę­ści mo­nar­chii (obec­nie to Štr­ko­vec na Sło­wa­cji). Na przy­kład pierw­sze sa­mo­dziel­ne po­lo­wa­nie: mat­ka bu­dzi Ig­gie­go tuż przed świ­tem. Po­tem marsz do lasu je­dy­nie w to­wa­rzy­stwie ga­jo­we­go. Po raz pierw­szy sam na sam ze strzel­bą, a gdy wresz­cie w chłod­nym po­wie­trzu zo­ba­czył na ścier­ni­sku parę drżą­cych słu­chów, nie był w sta­nie na­ci­snąć spu­stu. Kie­dy in­dziej pod­czas spa­ce­ru na­tknę­li się z Gi­se­lą na ko­czu­ją­cych nie­opo­dal Cy­ga­nów pro­wa­dzą­cych na łań­cu­chu niedź­wie­dzia. Pa­mię­tał pa­nicz­ną uciecz­kę z roz­bi­te­go na skra­ju ma­jąt­ku obo­zo­wi­ska. Inne wspo­mnie­nie, tym ra­zem ze sta­cji. Bab­cia, cała w bie­li, pod­trzy­my­wa­na przez za­wia­dow­cę, wy­sia­da z Orient Expres­su; Ig­gie i Gi­se­la pę­dzą wzdłuż pe­ro­nu, by się z nią przy­wi­tać i ode­brać z jej rąk owi­nię­tą w zie­lo­ny pa­pier pacz­kę cia­stek od De­me­la. Albo: pod­czas śnia­da­nia mat­ka pro­wa­dzi go do okna, by po­ka­zać mu je­sien­ne drze­wo peł­ne sie­dzą­cych na nim szczy­głów. Ig­gie stu­ka w szy­bę i pta­ki z ło­po­tem wzbi­ja­ją się w nie­bo, po­rzu­ca­jąc pło­ną­ce zło­tem drze­wo.

Po obie­dzie Ig­gie uci­nał so­bie drzem­kę, a ja zmy­wa­łem i zma­ga­łem się z pra­cą do­mo­wą, mo­zol­nie za­czer­nia­jąc ar­ku­sze krat­ko­wa­ne­go pa­pie­ru ko­śla­wy­mi zna­ka­mi. Cze­ka­łem na po­wrót Jirō, któ­ry zja­wiał się ob­ła­do­wa­ny ja­poń­ski­mi i an­giel­ski­mi ga­ze­ta­mi i cro­is­san­ta­mi na ju­trzej­sze śnia­da­nie. Jirō na­sta­wiał Schu­ber­ta albo ja­kiś jazz, wy­pi­ja­li­śmy drin­ka, po czym wra­ca­łem do sie­bie.

Miesz­ka­łem w Me­ji­ro w uro­czym po­ko­ju z wi­do­kiem na ob­sa­dzo­ny aza­lia­mi mi­nia­tu­ro­wy ogró­dek. Mia­łem do dys­po­zy­cji płyt­kę elek­trycz­ną i czaj­nik. Choć ro­bi­łem, co mo­głem, by oży­wić sa­mot­ne wie­czo­ry, moje wy­sił­ki koń­czy­ły się nie­odmien­nie go­to­wa­niem klu­sek. Dwa razy w mie­sią­cu Ig­gie i Jirō za­bie­ra­li mnie na kon­cert. Naj­pierw jed­nak szli­śmy do Im­pe­ria­lu, żeby coś wy­pić i zjeść: cu­dow­ne su­shi albo bef­sztyk ta­tar­ski, albo – w hoł­dzie na­szym przod­kom ban­kie­rom – bo­euf à la fi­nan­ci­ère. Nig­dy nie da­łem się jed­nak sku­sić na foie gras, któ­re było przy­sma­kiem Ig­gie­go.

W le­cie Am­ba­sa­da Bry­tyj­ska wy­da­ła na cześć sty­pen­dy­stów przy­ję­cie. Pod­czas tej uro­czy­sto­ści każ­dy z nas miał po ja­poń­sku zdać re­la­cję ze swo­jej dwu­na­sto­mie­sięcz­nej pra­cy i za­pro­po­no­wać dzia­ła­nia w sfe­rze kul­tu­ry, któ­re mo­gły­by zbli­żyć na­sze dwa wy­spiar­skie na­ro­dy. Szli­fo­wa­łem moje wy­stą­pie­nie dłu­go i z mo­zo­łem. Wśród za­pro­szo­nych zna­leź­li się też Ig­gie i Jirō; wi­dzia­łem, jak znad kie­lisz­ków z szam­pa­nem sła­li mi życz­li­we spoj­rze­nia. Gdy było już po wszyst­kim, Jirō klep­nął mnie w ple­cy, a Ig­gie ser­decz­nie uści­skał i obaj zgod­nie za­pew­ni­li, że mój ja­poń­ski jest ab­so­lut­nie per­fekt – jōzu desu ne.

Jirō i Ig­gie uło­ży­li swe ży­cie naj­le­piej, jak moż­na to so­bie wy­obra­zić. W miesz­ka­niu Jirō je­den po­kój zo­stał na mo­dłę ja­poń­ską wy­ło­żo­ny ma­ta­mi ta­ta­mi, a na ma­łym oł­ta­rzu sta­ły fo­to­gra­fie mat­ki Jirō oraz Emmy, mat­ki Ig­gie­go. Było to miej­sce mo­dli­twy, gdzie ude­rza­ło się w gong. Tuż obok, w są­sied­nim miesz­ka­niu, na biur­ku Ig­gie­go sta­ła ich wspól­na fo­to­gra­fia zro­bio­na pod­czas rej­su po Mo­rzu We­wnętrz­nym – w tle na wy­so­kim brze­gu pię­trzą się so­sny, a wszyst­ko ską­pa­ne jest w od­bi­tej od wody sło­necz­nej po­świa­cie. Jest czer­wiec 1960 roku. Jirō, za­bój­czo przy­stoj­ny z za­cze­sa­ny­mi do tyłu wło­sa­mi, obej­mu­je Ig­gie­go. A oto póź­niej­sze zdję­cie z po­dró­ży mor­skiej na Ha­wa­je: znów obok sie­bie, tym ra­zem w smo­kin­gach.

– Nie­do­brze jest tak dłu­go żyć, mówi Ig­gie le­d­wie sły­szal­nym szep­tem, po czym gło­śniej do­da­je: – Ale do­brze jest sta­rzeć się w Ja­po­nii. Spę­dzi­łem tu wię­cej niż pół ży­cia.

– Nie brak ci Wied­nia? (Dla­cze­go nie spy­tać wprost: Cze­go ci brak na sta­rość w tym ob­cym kra­ju?)

– Nie. Do Wied­nia wró­ci­łem do­pie­ro w 1973. Nie było to mia­sto, w któ­rym da­ło­by się żyć. Moż­na się tam było udu­sić. Wcho­dzi­łeś do księ­gar­ni na Kärnt­ner Stras­se, żeby ku­pić książ­kę, a oni py­ta­li, czy ma­mie już mi­nął ka­tar. Nie było do­kąd uciec. Z ko­lei w domu: całe to zło­to, te mar­mu­ry. I mrok. Wi­dzia­łeś nasz dom na Rin­gu? Czy wiesz – na­gle zmie­nia te­mat – że ja­poń­skie pącz­ki ze śliw­ką są lep­sze od wie­deń­skich? – Po chwi­li kon­ty­nu­uje: – Papa obie­cy­wał, że jak do­ro­snę, za­pi­sze mnie do swo­je­go klu­bu. Spo­ty­ka­li się tam co czwar­tek, gdzieś w oko­li­cach ope­ry, naj­bliż­si przy­ja­cie­le, sami Ży­dzi. W te czwart­ki za­wsze wra­cał do domu roz­pro­mie­nio­ny. Wie­ner Klub. Chcia­łem, żeby wziął mnie ze sobą, ale nig­dy do tego nie do­szło. W koń­cu wy­je­cha­łem do Pa­ry­ża. Po­tem do No­we­go Jor­ku. A jesz­cze póź­niej wy­bu­chła woj­na… Tak, tego mi brak. Tego mi tu bra­ku­je.

Ig­gie umarł w 1994 roku, wkrót­ce po moim po­wro­cie do An­glii. Ode­bra­łem te­le­fon od Jirō: tyl­ko trzy dni w szpi­ta­lu. Do­bre i to. Wra­cam więc do To­kio na po­grzeb. Ze­bra­ło się nas kil­ka­na­ście osób: sta­rzy przy­ja­cie­le, krew­ni Jirō, za­pła­ka­na pani Na­ka­no i jej cór­ka.

Naj­pierw od­by­ła się kre­ma­cja. Na­stęp­nie, gdy przy­nie­sio­no po­pio­ły, ża­łob­ni­cy dłu­gi­mi pa­łecz­ka­mi prze­ło­ży­li ka­wał­ki nie­do­pa­lo­nych ko­ści do urny. Po­tem po­je­cha­li­śmy do świą­ty­ni, przy któ­rej Ig­gie i Jirō mie­li wy­ku­pio­ną kwa­te­rę. Grób zo­stał za­pro­jek­to­wa­ny dwa­dzie­ścia lat wcze­śniej. Cmen­tarz roz­cią­gał się na nie­wiel­kim wznie­sie­niu za świą­ty­nią, każ­da kwa­te­ra od­gro­dzo­na była nie­wiel­kim ka­mien­nym mur­kiem. Na sza­rej pły­cie z ka­mie­nia wid­nia­ły daw­no już wy­ry­te na­zwi­ska, obok miej­sce na kwia­ty, wia­der­ka z wodą, szczot­ki i dłu­gie drew­nia­ne tycz­ki z wy­ma­lo­wa­ny­mi zna­ka­mi. Od­wie­dza­ją­cy grób trzy razy klasz­cze w dło­nie – wita swo­ich bli­skich i prze­pra­sza za dłu­gą nie­obec­ność; po­tem sprzą­ta, usu­wa zwię­dłe chry­zan­te­my i wkła­da do wody świe­że.

W świą­ty­ni urna zo­sta­ła usta­wio­na na nie­wiel­kim pod­wyż­sze­niu, przed nią fo­to­gra­fia – zdję­cie w smo­kin­gu zro­bio­ne pod­czas mor­skiej po­dró­ży. Mnich od­śpie­wał su­trę, a my ofia­ro­wa­li­śmy ka­dzi­dło. Ig­gie otrzy­mał nowe bud­dyj­skie imię, swo­je ka­imyō, któ­re po­mo­że mu w no­wym ży­ciu. Po­tem każ­dy zwra­cał się bez­po­śred­nio do zmar­łe­go. Pró­bo­wa­łem wy­ar­ty­ku­ło­wać coś po ja­poń­sku. Chcia­łem po­wie­dzieć, jak wie­le dla mnie zna­czył, ale nie da­łem rady. Z tru­dem po­wstrzy­my­wa­łem łzy. Oka­za­ło się, że po­mi­mo dwóch lat kosz­tow­nej na­uki w chwi­li pró­by ję­zyk mnie za­wo­dzi. Aby prze­ła­mać tę sła­bość, w bud­dyj­skiej świą­ty­ni na to­kij­skim przed­mie­ściu od­mó­wi­łem ka­dysz: za Igna­za von Eph­rus­sie­go, któ­re­go losy rzu­ci­ły tak da­le­ko od Wied­nia, za jego ojca i mat­kę, za bra­ta i sio­stry ży­ją­ce w dia­spo­rze.

Po po­grze­bie Jirō po­pro­sił mnie, bym po­mógł mu przej­rzeć rze­czy Ig­gie­go. Gdy otwo­rzy­łem sza­fę, moim oczom uka­zał się rząd ko­szul uło­żo­nych we­dług ko­lo­rów. Pa­ku­jąc do tor­by kra­wa­ty, stwier­dzi­łem, że wy­ty­cza­ją one tra­sy za­gra­nicz­nych po­dró­ży Ig­gie­go i Jirō: Lon­dyn, Pa­ryż, Nowy Jork, Ho­no­lu­lu. Gdy mie­li­śmy to za sobą, Jirō na­lał nam wina, wy­jął pę­dzel i atra­ment i skre­ślił kil­ka zna­ków na ar­ku­szu, któ­ry na­stęp­nie wło­żył do ko­per­ty. Wy­ja­śnił, że jest to za­pis po­wie­rza­ją­cy mi ko­lek­cję net­su­ke.

W ten spo­sób za­ją­łem moje miej­sce w sze­re­gu.

Ko­lek­cja net­su­ke skła­da się z dwu­stu sześć­dzie­się­ciu czte­rech fi­gu­rek i jest du­żym zbio­rem nie­wiel­kich przed­mio­tów. Bio­rę do ręki mi­nia­tu­ro­we cac­ko, ob­ra­cam w pal­cach, kła­dę na dło­ni i za­sta­na­wiam się, ile może wa­żyć. Drew­nia­ne – wy­ko­na­ne z drew­na kasz­ta­now­ca lub wią­zu – są lżej­sze od fi­gu­rek wy­rzeź­bio­nych z ko­ści sło­nio­wej. Na drew­nie bar­dziej od­zna­cza się pa­ty­na. Grzbiet bu­re­go wil­ka jest lek­ko wy­świe­co­ny, po­dob­nie jak para za­mknię­tych w uści­sku ko­zioł­ku­ją­cych akro­ba­tów. Net­su­ke wy­ko­na­ne z ko­ści sło­nio­wej są kre­mo­we, mie­nią się wszyst­ki­mi ko­lo­ra­mi tej bar­wy, nig­dy jed­nak nie wpa­da­ją w biel. Nie­któ­re fi­gur­ki mają oczy z bursz­ty­nu lub rogu. Tyl­ko na naj­star­szych wi­dać śla­dy zu­ży­cia: po­śla­dek wy­le­gu­ją­ce­go się na li­sto­wiu fau­na jest cał­ko­wi­cie wy­tar­ty. Cy­ka­da ma na grzbie­cie rysę, le­d­wie wi­docz­ne pęk­nię­cie. Czyż­by ktoś ją upu­ścił? Cie­ka­we kto i kie­dy?

Więk­szość fi­gu­rek jest sy­gno­wa­na – pod­pis po­ja­wiał się wte­dy, gdy ukoń­czo­ny przed­miot ru­szał w świat. Jed­no net­su­ke przed­sta­wia męż­czy­znę po­chy­lo­ne­go nad ści­śnię­tą mię­dzy no­ga­mi ty­kwą. W obu dło­niach trzy­ma nóż, któ­rym pró­bu­je prze­kro­ić ty­kwę. Wi­dać, jak bar­dzo się tru­dzi: ra­mio­na, ple­cy i ręce są na­pię­te, wy­si­łek wszyst­kich mię­śni kon­cen­tru­je się na ostrzu. Inna fi­gur­ka przed­sta­wia bed­na­rza, któ­ry to­por­kiem ob­ra­bia na wpół go­to­wą becz­kę. Sie­dząc, na­pie­ra na nią ca­łym cia­łem, wpi­su­jąc się nie­mal w jej kształt. Sku­pio­ny na swo­im za­ję­ciu, marsz­czy brwi. Jest to mi­nia­tu­ro­wa rzeź­ba z ko­ści sło­nio­wej uka­zu­ją­ca isto­tę rzeź­bie­nia w drew­nie. Obie fi­gur­ki ob­ra­zu­ją koń­cze­nie cze­goś, co jesz­cze nie­ukoń­czo­ne. „Pa­trz­cie, ile już zro­bi­łem – zda­je się mó­wić każ­dy z rze­mieśl­ni­ków – ja już koń­czę, a tam­ten do­pie­ro bie­rze się do rze­czy”.

Gdy za­czy­na­my ob­ra­cać net­su­ke w pal­cach, ku na­szej ra­do­ści od­kry­wa­my ukry­te sy­gna­tu­ry: na po­de­szwie san­da­ła, na czub­ku ga­łę­zi, na tu­ło­wiu szer­sze­nia. Po­zwa­la­my so­bie na przy­jem­ność po­szu­ki­wa­nia ukry­tych sy­gna­tur, ale też od­ga­dy­wa­nia ru­chu dło­ni. Pró­bu­ję od­two­rzyć ruch pędz­la przy skła­da­niu pod­pi­su: za­nu­rze­nie czub­ka w atra­men­cie, na­stęp­nie, po prze­nie­sie­niu go na pa­pier, wy­ko­na­nie za­ma­szy­ste­go ru­chu i po­wrót do ka­mie­nia do roz­cie­ra­nia tu­szu. Pró­bu­ję so­bie wy­obra­zić, jak ten za­ma­szy­sty ruch pędz­la prze­ło­żyć na ruch de­li­kat­ne­go me­ta­lo­we­go na­rzę­dzia.

Nie­któ­re net­su­ke w ogó­le nie są sy­gno­wa­ne, do in­nych przy­kle­jo­ne są ma­leń­kie kar­tecz­ki ze sta­ran­nie wy­ka­li­gra­fo­wa­ny­mi czer­wo­nym atra­men­tem mi­nia­tu­ro­wy­mi cy­fer­ka­mi.

Naj­wię­cej jest szczu­rów. Być może z po­wo­du ich dłu­gich i gięt­kich ogo­nów, któ­re moż­na było okrę­cić wo­kół cia­ła zwie­rzę­cia lub też owi­nąć wo­kół wia­dra z wodą, zde­chłej ryby, okry­cia że­bra­ka, albo zgrab­nie pod­wi­nąw­szy szczu­rze łapy, scho­wać tak, by zna­lazł się na brzu­chu fi­gur­ki. Nie brak też szczu­ro­ła­pów.

Nie­któ­re net­su­ke to stu­dium ru­chu – pal­ce prze­su­wa­ją się po roz­wi­ja­ją­cej się li­nie albo mu­szą na­dą­żyć za roz­le­wa­ją­cą się wodą. W in­nych ruch jest ogra­ni­czo­ny, skie­ro­wa­ny do we­wnątrz jak w fi­gur­ce dziew­czy­ny ką­pią­cej się w wan­nie czy też splą­ta­nych mał­ży. Nie­któ­re mi­nia­tur­ki łą­czą obie te ten­den­cje. Prze­myśl­nie po­wy­gi­na­ny smok opie­ra się o gład­ką ska­łę. Pal­ce od­ga­du­ją­ce w ko­ści sło­nio­wej zwar­tość i gład­kość ka­mie­nia nie­ocze­ki­wa­nie na­tra­fia­ją na bo­ga­tą fak­tu­rę smo­cze­go ciel­ska.

Z przy­jem­no­ścią od­no­to­wu­ję cał­ko­wi­ty brak sy­me­trii. Po­dob­nie jak z mo­imi uko­cha­ny­mi ja­poń­ski­mi czar­ka­mi do her­ba­ty – je­den eg­zem­plarz nie po­zwa­la wy­ro­bić so­bie zda­nia o in­nych.

Gdy wró­ci­łem do Lon­dy­nu, wsu­ną­łem jed­no net­su­ke do kie­sze­ni i tak no­si­łem je ze sobą przez cały dzień. „No­si­łem” to za dużo po­wie­dzia­ne. Sło­wo to za­kła­da ja­kąś ce­lo­wość i nie od­da­je sa­mej tyl­ko obec­no­ści net­su­ke w kie­sze­ni. Net­su­ke jest lek­kie i tak ma­leń­kie, że nie­ustan­nie zni­ka, gubi się wśród bi­lo­nu i klu­czy. Za­po­mi­na się o jego obec­no­ści. To, któ­re tra­fi­ło do mo­jej kie­sze­ni, zo­sta­ło wy­ko­na­ne pod ko­niec XVIII wie­ku w Edo – sta­rym To­kio – z drew­na kasz­ta­now­ca i przed­sta­wia­ło szcze­gól­nie doj­rza­ły owoc nie­szpuł­ki. Je­sie­nią w Ja­po­nii czę­sto wi­du­je się nie­szpuł­ki, na­wet na uli­cach peł­nych au­to­ma­tów; ga­łąź zwi­sa­ją­ca znad muru świą­ty­ni albo z pry­wat­ne­go ogro­du szcze­gól­nie cie­szy oko. Moja nie­szpuł­ka jest doj­rza­ła, nie­mal przej­rza­ła, miąższ zda­je się wy­pły­wać spod skór­ki. Trzy list­ki u na­sa­dy owo­cu wy­glą­da­ją tak, jak­by pod wpły­wem do­ty­ku mia­ły się roz­pły­nąć. Owoc roz­wi­nął się nie­rów­no­mier­nie – z jed­nej stro­ny jest bar­dziej doj­rza­ły niż z dru­giej. Od spodu wy­czu­wa się dwa otwo­ry, je­den więk­szy od dru­gie­go – po prze­wle­cze­niu przez nie je­dwab­ne­go sznu­ra net­su­ke słu­ży­ło jako za­pin­ka przy nie­wiel­kiej sa­kiew­ce. Pró­bu­ję wy­obra­zić so­bie, kto był wła­ści­cie­lem owo­cu. Zo­stał wy­ko­na­ny na wie­le lat przed 1850 ro­kiem, gdy Ja­po­nia otwo­rzy­ła się na han­del z Za­cho­dem, a za­tem schle­biał wy­łącz­nie ja­poń­skim gu­stom. Być może zo­stał wy­rzeź­bio­ny z my­ślą o kup­cu lub uczo­nym. Ten dys­kret­ny, oszczęd­ny w for­mie przed­miot przy­wo­łu­je na moje usta uśmiech. Ob­rób­ka nie­zwy­kle twar­de­go ma­te­ria­łu, da­ją­ca w do­ty­ku efekt mięk­ko­ści, jest ka­lam­bu­rem w sfe­rze zmy­słów.

No­szę moją nie­szpuł­kę w kie­sze­ni ma­ry­nar­ki, mam ją przy so­bie, gdy idę do mu­ze­al­nej bi­blio­te­ki, do pra­cow­ni i do Lon­don Li­bra­ry. Bez­u­stan­nie ob­ra­cam ją w pal­cach.

W pew­nym mo­men­cie za­czy­nam się za­sta­na­wiać, jak to moż­li­we, że ten ła­twy do zgu­bie­nia, de­li­kat­ny i mięk­ki, a za­ra­zem twar­dy przed­miot prze­trwał do na­szych cza­sów. Co­raz bar­dziej mnie to wcią­ga. Czy da­ło­by się od­two­rzyć dzie­je tej ma­leń­kiej rzeź­by? Wejść w po­sia­da­nie net­su­ke – odzie­dzi­czyć całą ko­lek­cję – ozna­cza­ło wziąć za nie od­po­wie­dzial­ność; rów­nież wo­bec po­przed­nich wła­ści­cie­li. Na ra­zie nie umiem po­wie­dzieć, na czym mia­ło­by to po­le­gać.

Dzię­ki Ig­gie­mu znam po­szcze­gól­ne eta­py wę­drów­ki ko­lek­cji. Wiem, w jaki spo­sób tra­fi­ła ona w moje ręce. Wiem, że zo­sta­ła ku­pio­na w Pa­ry­żu w roku 1870 przez Char­les’a Eph­rus­sie­go, ku­zy­na mo­je­go pra­dziad­ka. Wiem też, że na prze­ło­mie wie­ków ofia­ro­wał on ją w pre­zen­cie ślub­nym mo­je­mu wie­deń­skie­mu pra­dziad­ko­wi – Vik­to­ro­wi von Eph­rus­sie­mu. Znam też hi­sto­rię Anny, słu­żą­cej mo­jej pra­bab­ki. Wiem rów­nież – rzecz ja­sna – że wraz z Ig­giem net­su­ke po­now­nie tra­fi­ły do Ja­po­nii i sta­ły się czę­ścią jego wspól­ne­go ży­cia z Jirō.

Pa­ryż, Wie­deń, To­kio, Lon­dyn.

Hi­sto­ria nie­szpuł­ki za­czy­na się tam, gdzie po­wsta­ła: w Edo – dziel­ni­cy sta­re­go To­kio, nim czar­ne okrę­ty ko­man­do­ra Per­ry’ego zmu­si­ły Ja­po­nię do otwo­rze­nia się na han­del z resz­tą świa­ta. Ale pierw­szym praw­dzi­wym do­mem tych ca­cek był Hôtel Eph­rus­si w Pa­ry­żu, a ści­ślej ga­bi­net Char­les’a, któ­re­go okna wy­cho­dzi­ły na rue de Mon­ce­au.

Mam więc od cze­go się od­bić. Z sa­tys­fak­cją no­tu­ję, że jest też bez­po­śred­nie ogni­wo, któ­re łą­czy mnie z Char­les’em. Jest nim opo­wieść mo­jej bab­ki Eli­sa­beth, któ­ra jako pię­cio­let­nie dziec­ko po­zna­ła Char­les’a w re­zy­den­cji Eph­rus­sich w Meg­gen nad Je­zio­rem Czte­rech Kan­to­nów. Cha­let Eph­rus­si był sze­ścio­kon­dy­gna­cyj­nym bu­dyn­kiem z ru­sty­ko­wa­ne­go ka­mie­nia, zwień­czo­nym wy­jąt­ko­wo szpet­ny­mi neo­ba­ro­ko­wy­mi wie­życz­ka­mi. Zo­stał zbu­do­wa­ny w roku 1880 przez Ju­les’a, ku­zy­na Char­les’a, i jego żonę Fan­ny jako schro­nie­nie przed „udrę­ka­mi Pa­ry­ża”. Była to im­po­nu­ją­ca bu­dow­la, mo­gą­ca jed­no­cze­śnie po­mie­ścić cały „klan Eph­rus­sich” z Pa­ry­ża i Wied­nia, a na­wet dal­szych ku­zy­nów z Ber­li­na.

Nie­zli­czo­ne ścież­ki wi­ją­ce się wo­kół re­zy­den­cji ob­sa­dzo­no buksz­pa­nem i wy­sy­pa­no drob­nym, chrzęsz­czą­cym pod sto­pa­mi żwi­rem; obok roz­cią­ga­ły się nie­wiel­kie klom­by. Pie­czę nad par­kiem spra­wo­wał groź­ny ogrod­nik, po­strach dzie­ci. W tych sztyw­nych szwaj­car­skich ogro­dach żwir nie miał pra­wa opusz­czać ście­żek. Ogród scho­dził nad sam brzeg je­zio­ra, aż do po­mo­stu i han­ga­ru na łód­ki. Było to ko­lej­ne miej­sce, gdzie gro­zi­ła re­pry­men­da. Po­nie­waż Ju­les, Char­les i ich środ­ko­wy brat Igna­ce byli oby­wa­te­la­mi ro­syj­ski­mi, nad da­chem han­ga­ru po­wie­wa­ła ro­syj­ska im­pe­rial­na fla­ga. W Cha­le­cie spę­dza­no dłu­gie le­ni­we let­nie mie­sią­ce. Fan­ny i Ju­les byli bez­dziet­ni i spo­dzie­wa­no się, że dzie­dzicz­ką ich ba­jecz­nej for­tu­ny zo­sta­nie moja bab­ka. Opo­wia­da­ła mi ona o ogrom­nym ma­lo­wi­dle w ja­dal­ni, któ­re przed­sta­wia­ło po­chy­lo­ne nad po­to­kiem wierz­by pła­czą­ce. Pa­mię­ta­ła też, że służ­ba skła­da­ła się wy­łącz­nie z męż­czyzn, na­wet ku­charz był męż­czy­zną. O ileż cie­kaw­sze było to od po­rząd­ków pa­nu­ją­cych w wie­deń­skim domu, gdzie oprócz sta­re­go Jo­se­fa, ka­mer­dy­ne­ra, oraz por­tie­ra, któ­ry ro­bił do niej oko, ile­kroć otwie­rał bra­mę pro­wa­dzą­cą na Ring, i stan­gre­tów cała ob­słu­ga domu łącz­nie z kuch­nią była żeń­ska. Tu uwa­ża­no, że męż­czy­znom rza­dziej zda­rza się tłuc por­ce­la­nę. A por­ce­la­na – bab­cia pa­mię­ta­ła to do­brze – była w tym bez­dziet­nym domu do­słow­nie wszę­dzie.

Char­les był męż­czy­zną w śred­nim wie­ku, ale przy swo­ich za­bój­czo przy­stoj­nych i cza­ru­ją­cych bra­ciach spra­wiał wra­że­nie star­sze­go. Eli­sa­beth pa­mię­ta­ła tyl­ko jego wspa­nia­łą bro­dę i fi­li­gra­no­wy ze­ga­rek, któ­ry wyj­mo­wał z kie­szon­ki ka­mi­zel­ki. Ale i to, że zwy­cza­jem star­szych krew­nych po­da­ro­wał jej zło­tą mo­ne­tę.

Pa­mię­ta­ła jesz­cze – bar­dzo wy­raź­nie – jak Char­les po­chy­lił się kie­dyś nad jej sio­strą i zwi­chrzył jej wło­sy. Gi­se­la, młod­sza sio­stra Eli­sa­beth – młod­sza i o wie­le, wie­le ład­niej­sza, za­wsze przy­cią­ga­ła uwa­gę in­nych. Char­les na­zy­wał ją swo­ją Cy­ga­necz­ką, la Bo­hémien­ne.

Ta ust­na re­la­cja jest wła­śnie owym ogni­wem łą­czą­cym mnie bez­po­śred­nio z Char­les’em. Nie­ste­ty, prze­nie­sio­ny na pa­pier prze­kaz nie wy­da­je się zbyt tre­ści­wy.

Szcze­gó­ły – licz­ba słu­żą­cych i dość ba­nal­na hi­sto­ria o zło­tej mo­ne­cie – zda­ją się tkwić w ja­kimś peł­nym me­lan­cho­lii pół­mro­ku, choć mu­szę przy­znać, że pew­ne oży­wie­nie wno­si ro­syj­ska fla­ga. Wiem oczy­wi­ście, że moi krew­ni byli Ży­da­mi, wiem też, że byli nie­praw­do­po­dob­nie bo­ga­ci, ale nie jest moim za­mia­rem pi­sa­nie ro­dzin­nej sagi, a tym bar­dziej utrzy­ma­nej w no­stal­gicz­nym to­nie opo­wie­ści o Mit­te­leu­ro­pie. Nie chcę też, by Ig­gie zo­stał spro­wa­dzo­ny do sie­dzą­ce­go za biur­kiem sę­dzi­we­go wu­jecz­ne­go dziad­ka przy­po­mi­na­ją­ce­go Utza, ty­tu­ło­we­go bo­ha­te­ra po­wie­ści Bru­ce’a Cha­twi­na, któ­ry re­la­cjo­nu­je mi dzie­je na­sze­go rodu, a na­stęp­nie mówi: „A te­raz idź. I miej się na bacz­no­ści”.

Ta­kie hi­sto­rie pi­szą się same – tak mi się przy­najm­niej wy­da­je. Kil­ka me­lan­cho­lij­nych aneg­do­tek – oczy­wi­ście coś o Orient Expres­sie, kil­ka słów o wę­drów­kach po Pra­dze lub ja­kimś in­nym, rów­nie fo­to­ge­nicz­nym mie­ście, ja­kieś wy­szu­ka­ne w Go­ogle’u wspo­min­ki o ba­lach za cza­sów bel­le épo­que. By­ła­by to opo­wieść no­stal­gicz­na. I wy­zu­ta z tre­ści.

Nie mam żad­ne­go ty­tu­łu, by roz­pa­mię­ty­wać utra­tę ma­jąt­ku czy splen­do­rów sprzed wie­ku. Nie in­te­re­su­je mnie to, co po­wierz­chow­ne. Chciał­bym po­znać re­la­cje, ja­kie za­szły mię­dzy tym po­cho­dzą­cym z Ja­po­nii drew­nia­nym przed­mio­tem, któ­ry ob­ra­cam w pal­cach – twar­dym i wy­ra­fi­no­wa­nym – a miej­sca­mi, w któ­re rzu­cił go los. Chciał­bym wy­cią­gnąć rękę, do­tknąć klam­ki, na­ci­snąć ją i tra­fić do miejsc, gdzie te przed­mio­ty kie­dyś żyły, zna­leźć się w tam­tej prze­strze­ni, zmie­rzyć ją wzro­kiem, przyj­rzeć się ob­ra­zom, któ­re wi­sia­ły na ścia­nach, prze­ko­nać się, w jaki spo­sób pa­da­ło na nie świa­tło. Do­wie­dzieć się, czy­je ręce do­ty­ka­ły tych ma­leń­kich rzeźb i ja­kie były my­śli lu­dzi, do któ­rych na­le­ża­ły – je­śli w ogó­le je mie­li. Chcę wie­dzieć, cze­go były świad­ka­mi.

Me­lan­cho­lia, wy­da­je mi się, sprzy­ja męt­niac­twu; jest uciecz­ką od kon­kre­tu, du­szą­cym bra­kiem kon­cen­tra­cji. Tym­cza­sem ma­leń­kie net­su­ke to eks­plo­zja pre­cy­zji. Na­le­ży im się taka sama pre­cy­zja.

Są to dla mnie spra­wy waż­ne, po­nie­waż rze­mio­sło, któ­re upra­wiam, po­le­ga na wy­twa­rza­niu przed­mio­tów. W jaki spo­sób lu­dzie ob­cho­dzą się z przed­mio­ta­mi, jak się nimi po­słu­gu­ją, jak prze­ka­zu­ją je in­nym – jest dla mnie spra­wą naj­wyż­szej wagi. Zro­bi­łem wie­le, wie­le ty­się­cy na­czyń. Za­ra­zem zda­rza mi się nie pa­mię­tać imion, mó­wić nie­zbyt wy­raź­nie i pre­cy­zyj­nie. Na te­mat na­czyń mogę roz­pra­wiać bez koń­ca. Pa­mię­tam ich wagę i sta­bil­ność, re­la­cję mię­dzy po­wierzch­nią a roz­mia­rem. Ro­zu­miem, w jaki spo­sób ich kra­wę­dzie two­rzą na­pię­cie lub je wy­tra­ca­ją. Wiem, czy ro­bio­no je w po­śpie­chu, czy wol­no, nie szczę­dząc tru­du. Czy ku­mu­lu­je się w nich cie­pło. Wi­dzę, czy na­czy­nie wcho­dzi w re­la­cję z le­żą­cy­mi obok przed­mio­ta­mi. I w jaki spo­sób zmie­nia tę nie­wiel­ką prze­strzeń świa­ta, w któ­rej się zna­la­zło. Pa­mię­tam, czy ku­si­ło mnie, by je do­tknąć całą dło­nią czy tyl­ko ko­niusz­ka­mi pal­ców; czy też był to przed­miot, któ­ry od sie­bie od­py­chał. Nie cho­dzi o to, że kon­takt fi­zycz­ny z przed­mio­tem jest czymś l e p s z y m od bra­ku ta­kiej re­la­cji. Nie­któ­re przed­mio­ty zo­sta­ły stwo­rzo­ne po to, by się im przy­glą­dać, a nie mię­dlić je w dło­niach. Jako garn­carz dzi­wię się, gdy lu­dzie mó­wią o mo­ich na­czy­niach tak, jak­by były one ży­wy­mi isto­ta­mi. Trud­no mi się po­go­dzić z ży­ciem po ży­ciu cze­goś, co wła­sno­ręcz­nie wy­ko­na­łem. Nie­któ­re przed­mio­ty ku­mu­lu­ją w so­bie jed­nak emo­cje to­wa­rzy­szą­ce ich two­rze­niu.

I wła­śnie to mnie in­try­gu­je. Jest taka chwi­la, chwi­la nie­pew­no­ści, któ­ra po­prze­dza do­tyk lub wstrzy­ma­nie się od do­ty­ku. Je­śli we­zmę do ręki tę ma­leń­ką, bia­łą fi­li­żan­kę nie­co ob­tłu­czo­ną przy uszku, czy zmie­ni to coś w moim ży­ciu? Ba­nal­ny przed­miot: fi­li­żan­ka – bar­dziej kre­mo­wa niż bia­ła, za mała na po­ran­ną kawę, nie­zbyt sta­bil­na. Może sta­nie się dla mnie przed­mio­tem zna­czą­cym. Albo do­łą­czy do gru­py przed­mio­tów, któ­rych losy prze­dziw­nie się ze sobą spla­ta­ją. Ale rów­nie do­brze mogę ją od­sta­wić. Albo prze­ka­zać ko­muś in­ne­mu.

To, w jaki spo­sób przed­mio­ty prze­cho­dzą z rąk do rąk, to już do­me­na opo­wie­ści. Daję ci coś, bo je­steś mi bli­ski. Albo dla­te­go, że sam kie­dyś otrzy­ma­łem ten przed­miot od ko­goś bli­skie­go. Albo po­nie­waż ku­pi­łem go w wy­jąt­ko­wym miej­scu. Po­nie­waż bę­dziesz się o nie­go trosz­czył. Bo skom­pli­ku­je two­je ży­cie. Albo wzbu­dzi czy­jąś za­zdrość. Prze­ję­cie spu­ści­zny tyl­ko kom­pli­ku­je te hi­sto­rie. Nie jest oczy­wi­ste, co się pa­mię­ta, a co pusz­cza w nie­pa­mięć. Cza­sa­mi te nie­pa­mię­ci na­kła­da­ją się na sie­bie, za­po­mi­na się o po­przed­nich wła­ści­cie­lach, do­po­wia­da nowe hi­sto­rie. Co otrzy­ma­łem wraz z tymi ma­leń­ki­mi ja­poń­ski­mi przed­mio­ta­mi? Co mi one przy­nio­sły?

Ko­lek­cja net­su­ke jest od wie­lu lat czę­ścią mo­je­go ży­cia. Mo­głem przejść nad tym do po­rząd­ku i do koń­ca ży­cia mno­żyć aneg­dot­ki o nie­co­dzien­nym spad­ku po­zo­sta­wio­nym przez sta­re­go krew­ne­go. Al­ter­na­ty­wą było za­sta­no­wie­nie się, co jest isto­tą tego spad­ku i czym jest on dla mnie oso­bi­ście. Pew­ne­go wie­czo­ru, gdy pod­czas pro­szo­nej ko­la­cji za­ba­wia­łem to­wa­rzy­stwo, skła­da­ją­ce się głów­nie z na­ukow­ców, aneg­do­ta­mi zwią­za­ny­mi z ko­lek­cją, z przy­kro­ścią uzmy­sło­wi­łem so­bie, że po­wta­rzam je me­cha­nicz­nie. Sły­szę sa­me­go sie­bie, hi­sto­ria wra­ca do mnie po­przez re­ak­cję słu­cha­czy. Moja opo­wieść za­miast roz­wi­nąć się, sta­je się co­raz bar­dziej pu­sta. Czu­ję, że je­śli nie chcę, by wy­mknę­ła mi się na za­wsze, mu­szę się z nią zmie­rzyć.

Brak cza­su nie jest wy­tłu­ma­cze­niem. Wła­śnie skoń­czy­łem przy­go­to­wa­nia do wy­sta­wy mo­ich prac z por­ce­la­ny. Je­że­li wszyst­ko od­po­wied­nio za­pla­nu­ję, mogę od­su­nąć w cza­sie re­ali­za­cję za­mó­wie­nia dla waż­ne­go ko­lek­cjo­ne­ra. Wsz­czy­nam więc ne­go­cja­cje z żoną i prze­glą­dam no­tes. Trzy albo czte­ry mie­sią­ce po­win­ny wy­star­czyć. Bę­dzie dość cza­su, by po­je­chać do To­kio na spo­tka­nie z Jirō, od­wie­dzić Pa­ryż i Wie­deń.

Po­nie­waż moja bab­ka i wu­jecz­ny dzia­dek Ig­gie już nie żyją, pro­szę o po­moc mo­je­go osiem­dzie­się­cio­let­nie­go ojca. Oj­ciec, cho­dzą­ca do­broć, obie­cu­je spraw­dzić ro­dzin­ne do­ku­men­ty. Jest za­chwy­co­ny, że na­resz­cie któ­ryś z jego czte­rech sy­nów za­in­te­re­so­wał się spra­wa­mi ro­dzin­ny­mi. Uprze­dza jed­nak, że ma­te­ria­łu jest nie­wie­le. Pew­ne­go dnia zja­wia się w mo­jej pra­cow­ni z nie­wiel­kim pa­kun­kiem fo­to­gra­fii – jest ich może ze czter­dzie­ści. Przy­no­si też dwie cien­kie tecz­ki z ko­re­spon­den­cją, drze­wo ge­ne­alo­gicz­ne spo­rzą­dzo­ne przez moją bab­cię jesz­cze w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych, kar­tę człon­kow­ską Wie­ner Klu­bu z 1935 roku oraz re­kla­mów­kę wy­pcha­ną książ­ka­mi Tho­ma­sa Man­na, opa­trzo­ny­mi oso­bi­sty­mi de­dy­ka­cja­mi au­to­ra. Skła­da­my to wszyst­ko na dłu­gim sto­le w po­miesz­cze­niu nad pra­cow­nią, gdzie wy­pa­lam swo­je pra­ce.

– Od dziś je­steś straż­ni­kiem ro­dzin­ne­go ar­chi­wum – mówi oj­ciec. Pa­trzę na stos przed­mio­tów i nie wiem, czy się ro­ze­śmiać, czy le­piej nie.

Tro­chę de­spe­rac­ko py­tam, czy nie zna­la­zło­by się coś wię­cej. Wie­czo­rem w swo­im ma­leń­kim miesz­kan­ku w domu dla eme­ry­to­wa­nych du­chow­nych oj­ciec ko­lej­ny raz prze­glą­da swo­je rze­czy i dzwo­ni z wia­do­mo­ścią, że jest jesz­cze jed­na książ­ka Man­na. Wi­dzę, że po­dróż bę­dzie bar­dziej skom­pli­ko­wa­na, niż są­dzi­łem. Nie mogę jed­nak na­rze­kać. Choć nie­wie­le mi wia­do­mo o Char­les’u, pa­ry­skim ko­lek­cjo­ne­rze i pierw­szym wła­ści­cie­lu net­su­ke, znam jego pa­ry­ski ad­res. Wsu­wam net­su­ke do kie­sze­ni i ru­szam w dro­gę.