Zakopane nie ma przebacz - ebook

Wstęp

„Nie ma ra­dy: cy­wi­li­za­cja nie jest już tym de­li­kat­nym kwia­tem, któ­ry chro­ni­ło się i ho­do­wa­ło z wiel­kim tru­dem w kil­ku osło­nię­tych miej­scach zie­mi, wśród lud­no­ści nie­okrze­sa­nej, lecz przy­czy­nia­ją­cej się do uroz­ma­ice­nia i wzmoc­nie­nia sie­wu. Ludz­kość ogra­ni­czy­ła się do mo­no­kul­tu­ry i przy­go­to­wu­je się do ma­so­we­go pro­du­ko­wa­nia cy­wi­li­za­cji, jak bu­ra­ków. Jej ja­dło­spis bę­dzie za­wie­rał wy­łącz­nie to da­nie”.

Clau­de Lévi-Strauss, Smu­tek tro­pi­ków1)

------------------------------------------------------------------------

1) C. Lévi-Strauss, Smu­tek tro­pi­ków, przeł. A. Ste­ins­berg, Wy­daw­nic­two OPUS, Łódź 1992.

Sło­wa słyn­ne­go fran­cu­skie­go et­no­lo­ga, na­pi­sa­ne sześć­dzie­siąt lat te­mu, nie­ste­ty się spraw­dzi­ły. Ży­je­my w epo­ce, w któ­rej rzecz się do­ko­na­ła. Na­sze po­ko­le­nie już za­tra­ci­ło się w mo­no­kul­tu­rze, któ­ra chce za­gar­nąć pod swo­ją upra­wę każ­dy jesz­cze nie­ob­sia­ny „bu­ra­kiem” spła­che­tek mat­ki Zie­mi.

Jed­nym z jej dzie­ci, któ­re jesz­cze wal­czy o za­cho­wa­nie swo­jej od­ręb­no­ści i ory­gi­nal­nej kul­tu­ry, jest Pod­ha­le. Je­śli nie wy­cią­gnie­my do nie­go po­moc­nej rę­ki, prze­gra. Chwa­sty wszyst­ko za­głu­szą.

Nie­wie­le jest miejsc, w któ­rych, jak pod Ta­tra­mi, czy­sto lu­do­wy ko­lo­ryt miej­sco­wej lud­no­ści tak pięk­nie splótł się z twór­czo­ścią przy­by­łych z bar­dziej „cy­wi­li­zo­wa­ne­go” świa­ta ar­ty­stów i in­te­lek­tu­ali­stów. Gó­ralsz­czy­zna – ze swo­ją dzi­ko­ścią, tem­pe­ra­men­tem i su­ro­wym pięk­nem – za­pład­nia­ła ich umy­sły tak sku­tecz­nie, że nie­któ­re jej ele­men­ty na sta­łe we­szły do ka­no­nu naj­więk­szych osią­gnięć kul­tu­ry eu­ro­pej­skiej.

Kie­dy w 1925 ro­ku Ka­rol Stry­jeń­ski, bę­dą­cy wów­czas dy­rek­to­rem za­ko­piań­skiej Szko­ły Prze­my­słu Drzew­ne­go, za­brał pol­skich gó­ra­li na Mię­dzy­na­ro­do­wą Wy­sta­wę Sztu­ki De­ko­ra­cyj­nej do Pa­ry­ża, by po­ka­zać tam ich wzor­nic­two i mu­zy­kę, wy­bred­ne ju­ry wpa­dło w za­chwyt. Pol­ska eks­po­zy­cja otrzy­ma­ła wów­czas głów­ną na­gro­dę.

Zo­fia Stry­jeń­ska, lau­re­at­ka Grand Prix w aż czte­rech ka­te­go­riach na tej­że wy­sta­wie – za ma­lar­stwo, pla­kat, tka­ni­ny i ilu­stra­cje – oraz Dy­plo­mu Ho­no­ro­we­go w dzia­le za­baw­kar­skim i Krzy­ża Ka­wa­ler­skie­go Le­gii Ho­no­ro­wej, czer­pa­ła z Pod­ha­la peł­ny­mi gar­ścia­mi.

Z ko­lei in­spi­ro­wa­ny tań­cem i mu­zy­ką gó­ral­ską ba­let Har­na­sie Ka­ro­la Szy­ma­now­skie­go wy­sta­wia­ny był na naj­więk­szych sce­nach świa­ta.

Wy­wie­dzio­ny wprost od pro­stej gó­ral­skiej cha­ty styl za­ko­piań­ski w ar­chi­tek­tu­rze, stwo­rzo­ny przez Sta­ni­sła­wa Wit­kie­wi­cza, stał się wi­zy­tów­ką pol­skiej ar­chi­tek­tu­ry na świe­cie, a nie­pi­śmien­ny gó­ral Sa­ba­ła z Krzep­tó­wek zo­stał ochrzczo­ny przez so­bie współ­cze­snych gó­ral­skim Ho­me­rem. Nie zo­sta­wił po so­bie ani jed­nej li­nij­ki tek­stu, a mi­mo to na­wet po stu la­tach z okła­dem od swo­jej śmier­ci by­wa chęt­nie cy­to­wa­ny przez Po­la­ków od mo­rza aż po Ta­try.

Rdzen­na kul­tu­ra Pod­ha­la – z jej oby­cza­ja­mi, tra­dy­cją i wie­rze­nia­mi – do dziś po­cią­ga i bu­dzi cie­ka­wość ce­prów przy­by­wa­ją­cych tu na wa­ka­cje. Za­chwy­ca­jąc się Za­ko­pa­nem, stą­pa­my więc po śla­dach lu­dzi wiel­kie­go for­ma­tu, oto­czo­nych wspa­nia­łą le­gen­dą. Znaj­du­jąc z ni­mi wspól­ny mia­now­nik, sa­mi sta­je­my się jak­by lep­si, pod­no­si­my swój po­ziom i na chwi­lę umy­ka­my wszech­ogar­nia­ją­cej prze­cięt­no­ści. Ale za­raz, za­raz… Coś nam tu nie pa­su­je.

Pi­sząc te sło­wa, uży­wa­my cza­su te­raź­niej­sze­go, a prze­cież już przy­go­to­wu­jąc na­szą pierw­szą książ­kę Za­ko­pa­ne od­ko­pa­ne. Lek­ko gor­szą­ca opo­wieść gó­ral­sko-ce­per­ska, zła­pa­ły­śmy się na tym, że z my­ślą o współ­cze­snym czy­tel­ni­ku da­je­my ob­szer­ne przy­pi­sy tam, gdzie wy­mie­nia­my na­zwi­ska, któ­rych zna­jo­mość po­win­na być dla każ­de­go Po­la­ka czymś oczy­wi­stym. Wy­chwy­cił to zresz­tą kry­tyk te­atral­ny Ma­ciej No­wak i po lek­tu­rze na­pi­sał na swo­im pro­fi­lu na Fa­ce­bo­oku, że książ­ka jest co praw­da „bar­dzo świe­ża i dow­cip­na”, ale da­wać przy­pis przy ta­kich na­zwi­skach jak Ja­cek Mal­czew­ski i Ka­rol Szy­ma­now­ski to już upa­dek. O tem­po­ra, o mo­res!

Przy­ta­cza­my tę hi­sto­ryj­kę, po­nie­waż wy­da­je nam się ona do­sko­na­le wpi­sy­wać w to, co na­szym zda­niem sta­ło się w Za­ko­pa­nem i z Za­ko­pa­nem. Jesz­cze przed wy­bu­chem II woj­ny świa­to­wej, czy­li za­le­d­wie trzy po­ko­le­nia wstecz, na­zy­wa­no je pol­ski­mi Ate­na­mi! Dziś związ­ki mia­sta z naj­waż­niej­szy­mi na­zwi­ska­mi pol­skiej kul­tu­ry są oczy­wi­ste tyl­ko dla nie­licz­nych. Nie mó­wiąc o tym, że tyl­ko nie­licz­ni umie­ją dziś wy­mie­nić naj­waż­niej­sze dla pol­skiej kul­tu­ry na­zwi­ska. Gó­ralsz­czy­znę prze­cięt­ny od­bior­ca ko­ja­rzy z ciu­pa­gą i oscyp­ka­mi.

„Bu­ra­ki” rze­czy­wi­ście za­ra­sta­ją wszyst­ko w po­ra­ża­ją­cym tem­pie.

Pra­cu­jąc i ży­jąc w Za­ko­pa­nem, czę­sto ma­my wra­że­nie, że sto­imy nad skrzy­nią peł­ną skar­bów, na któ­rej urzą­dzo­no pa­skud­ny, ki­czo­wa­ty stra­gan. Nie chce­my się z tym po­go­dzić.

Ta książ­ka to na­sze wal­nię­cie pię­ścią w stół. Stąd ty­tuł: Nie ma prze­bacz!

Je­śli coś się nie zmie­ni, Za­ko­pa­ne nam nie prze­ba­czy. Na­sze wnu­ki nie bę­dą mia­ły po­ję­cia, czym się tu za­chwy­ca­ły­śmy i co wła­ści­wie nas tu­taj trzy­ma­ło. Prze­cież gdy­by za­ba­wić się Pho­to­sho­pem i wy­ciąć Ta­try z ob­raz­ka, nie by­ło­by zbyt wie­lu po­wo­dów, by się tu tłuc, a już miesz­kać i zno­sić zim­no, śnieg i hal­ny? „Puk­nij się, bab­ciu, w ten głu­pi łeb!”.

Do­pó­ki jed­nak nie wszyst­ko stra­co­ne, chce­my przy­po­mnieć, co tu jesz­cze ma­my. Stąd nie­co et­no­gra­ficz­ne w cha­rak­te­rze roz­dzia­ły po­świę­co­ne pod­ha­lań­skiej kul­tu­rze, ob­rzę­dom do­rocz­nym czy ma­gii ba­cow­skiej. Opo­wie­ści o lu­dziach, któ­rzy ode­gra­li cha­rak­te­ry­stycz­ne i klu­czo­we ro­le w ży­ciu na­sze­go mia­sta, ale do dziś nie do­cze­ka­li się tu ulic swo­je­go imie­nia: Wit­ka­cy, Ra­fał Mal­czew­ski, Zo­fia Stry­jeń­ska, Ka­rol Stry­jeń­ski. Ga­wę­da o ko­bie­tach w ży­ciu Wit­ka­ce­go. Mat­ce, żo­nie i licz­nych ko­chan­kach, o któ­rych tak czę­sto mil­czy się, przy­wo­łu­jąc wy­bry­ki ge­nial­ne­go „wa­ria­ta z Kru­pó­wek”. Ich lo­sy do­sko­na­le ob­ra­zu­ją, jak ży­ło się w Za­ko­pa­nem „pa­niom ar­ty­ści­nom”. Mu­zom, któ­re nie­jed­no­krot­nie za­pła­ci­ły ży­ciem za to, że los zde­rzył je z wy­bit­nym ar­ty­stą. Hi­sto­ria dra­ma­tu Zo­fii Stry­jeń­skiej, „księż­nicz­ki pol­skie­go ma­lar­stwa”, któ­ra mia­ła nie­szczę­ście nie tyl­ko po­ko­chać wy­bit­ne­go męż­czy­znę, ale i prze­ro­snąć go ta­len­tem i osią­gnię­cia­mi.

Zde­cy­do­wa­ły­śmy się też po­ru­szyć bo­le­sne i przy­no­szą­ce uj­mę za­rów­no ce­prom, jak i gó­ra­lom te­ma­ty. Ka­ry­god­ne za­cho­wa­nie nie­któ­rych go­ści, kom­bi­na­tor­stwo i nie­sław­ną chci­wość czę­ści gó­ral­skich go­spo­da­rzy, tra­gicz­ne za­rzą­dza­nie prze­strze­nią na­sze­go mia­sta i do­peł­nia­ją­ce ob­ra­zu znisz­czeń sa­mo­wo­le bu­dow­la­ne.

Spo­dzie­wa­my się gro­mów. Trud­no. Uwa­ża­my, że bez uczci­we­go ra­chun­ku su­mie­nia, bez spoj­rze­nia praw­dzie w oczy nic się tu nie zmie­ni. A my chce­my, by się zmie­ni­ło. Chce­my, by Za­ko­pa­ne od­zy­ska­ło swój daw­ny blask. Chce­my, by zno­wu by­ło pol­ski­mi Ate­na­mi. Chce­my oca­lić od za­po­mnie­nia hi­sto­rię mia­sta, któ­re wy­ro­sło z mi­ło­ści pro­stych gó­ra­li i wiel­kich lu­dzi kul­tu­ry.

Że­by wszyst­ko by­ło ja­sne! – ko­cha­my Pod­ha­le, ży­je­my tu i nie pla­nu­je­my prze­pro­wadz­ki. Ale doj­rza­ła mi­łość to nie jest tyl­ko „ciu­ciu­ru­ciu”, wy­ja­da­nie so­bie z dziób­ków i gła­ska­nie się po głów­kach. Po­wie­my wię­cej, w mi­ło­ści nie ma sen­ty­men­tów! Ni­g­dy nie po­win­no za­brak­nąć w niej jed­nak czu­ło­ści. Dla­te­go po­zwa­la­my so­bie za­cząć od bar­dzo oso­bi­stych wstę­pów, któ­re każ­da z nas na­pi­sa­ła osob­no. Ma­my na­dzie­ję, że ich treść nie po­zo­sta­wi czy­tel­ni­ko­wi wąt­pli­wo­ści co do te­go, jak czu­ły jest nasz sto­su­nek do miej­sca, któ­re WY­BRA­ŁY­ŚMY so­bie do ży­cia.

Mi­łej lek­tu­ry. W imię Oj­ca i Sy­na…Jak najdalej, czyli… tu

Uciec jak naj­da­lej stąd. By­le szyb­ko i by­le do wiel­kie­go mia­sta. Wy­grze­bać się z te­go graj­doł­ka i… w dłu­gą. Ta­ka myśl to­wa­rzy­szy­ła mi przez pół ży­cia. Uro­dzi­łam się i wy­cho­wa­łam w No­wym Tar­gu, a w za­sa­dzie w Kró­lew­skim Wol­nym Mie­ście No­wy Targ, 25 ki­lo­me­trów od Za­ko­pa­ne­go. Na­zwa jest do­stoj­na, a i hi­sto­ria aglo­me­ra­cji im­po­nu­ją­ca. Mo­że dla­te­go gó­ra­le z oko­licz­nych wio­sek na No­wy Targ mó­wią z sza­cun­kiem Mia­sto. Za­ko­piań­czy­cy jed­nak ro­bią to z wy­raź­nym prze­ką­sem, uwa­ża­jąc, że 25 ki­lo­me­trów to prze­paść od­dzie­la­ją­ca dwa cał­ko­wi­cie od­mien­ne świa­ty: szla­chet­nie na­zwa­ną, ale jed­nak ma­ło­mia­stecz­ko­wą dziu­rę i kli­ma­tycz­ny ku­rort dla wyż­szych sfer.

Dla wie­lu osób do­brze zna­ją­cych obie miej­sco­wo­ści No­wy Targ i Za­ko­pa­ne są jak dwie zu­peł­nie do sie­bie nie­po­dob­ne sio­stry. Ni­by zro­dzo­ne na tej sa­mej zie­mi, w tym sa­mym kli­ma­cie i iden­tycz­nych wa­run­kach, a jed­nak…

Jed­na ma uro­dę, wdzięk, sek­sa­pil i wy­so­ko roz­wi­nię­te po­czu­cie wła­snej war­to­ści, dru­ga tym­cza­sem jest za­hu­ka­na, po­spo­li­ta i wiecz­nie ukry­ta za we­lo­nem gę­stej mgły. Dla nas, no­wo­tar­żan, dzie­ci tej mniej prze­bo­jo­wej pan­ny, Za­ko­pa­ne za­wsze by­ło nie­zwy­kle po­cią­ga­ją­ce. Pach­nia­ło wiel­kim świa­tem. To tam za­pę­dza­li się tu­ry­ści z ca­łej ku­li ziem­skiej, a nad mia­stem uno­si­ła się nie­mal na­ma­cal­na łu­na szy­ku, prze­py­chu i blich­tru. To na Kru­pów­kach moż­na by­ło spo­tkać gwiaz­dy pol­skie­go show-biz­ne­su, nie­bie­skie pta­ki, po­szu­ki­wa­nych li­sta­mi goń­czy­mi prze­stęp­ców czy po­li­ty­ków za­ła­twia­ją­cych tu mniej lub bar­dziej szem­ra­ne in­te­re­sy. To na Kru­pów­kach od­by­wał się swo­isty po­kaz nar­ciar­skiej mo­dy, gdy ama­to­rzy bia­łe­go sza­leń­stwa z lu­bo­ścią prze­cha­dza­li się dep­ta­kiem w nie­wy­god­nych, ale za to mar­ko­wych bu­tach nar­ciar­skich, pre­zen­tu­jąc ni­czym kom­pa­nia ho­no­ro­wa naj­now­szy sprzęt. Przy­po­mi­nam, że by­ły to cza­sy ko­mu­ny, więc wszyst­ko, co nie by­ło wy­cię­te z sza­re­go po­lie­stru, bu­dzi­ło wiel­kie „Wow!”.

To w Za­ko­pa­nem noc­ne klu­by wy­peł­nio­ne by­ły po brze­gi i trze­ba by­ło mieć nie la­da zna­jo­mo­ści, by w piąt­ko­wy lub so­bot­ni wie­czór we­pchnąć się do Pstrą­ga2) czy Mor­skie­go Oka3). To tam cink­cia­rze ob­ra­ca­li nie­wy­obra­żal­ną for­są, wie­rząc, że są pa­na­mi te­go świa­ta, a pro­sty­tut­ki w fu­trach (praw­dzi­wych!) do ko­stek roz­bi­ja­ły się luk­su­so­wy­mi sa­mo­cho­da­mi na nie­miec­kich, au­striac­kich, ho­len­der­skich czy szwedz­kich nu­me­rach re­je­stra­cyj­nych. Od cza­su do cza­su za­jeż­dża­ły też wy­pa­sio­ny­mi fu­ra­mi z wi­zy­tą do ro­dzin w No­wym Tar­gu, by za­hu­ka­nych pro­win­cju­szy kłuć w oczy bo­gac­twem. W mo­im blo­ku miesz­ka­ła dziew­czy­na upra­wia­ją­ca (w Za­ko­pa­nem oczy­wi­ście) ten naj­star­szy za­wód świa­ta. Kie­dy po­ja­wia­ło się czar­ne bmw, a Kaś­ka, o sor­ry, Ca­thy, wy­su­wa­ła z nie­go z gra­cją swo­je nóż­ki obu­te w za­chod­nie szpil­ki, ca­łe osie­dle sta­wa­ło w oknach. Gdy mę­ska część spo­łecz­no­ści za­chwy­ca­ła się pod­wo­ziem i nad­wo­ziem brycz­ki, nie wspo­mi­na­jąc już o sa­mej użyt­kow­nicz­ce ele­ganc­kie­go po­jaz­du, ich żo­ny zło­śli­wie ko­men­to­wa­ły, że sa­mo­chód mo­że i nów­ka, ale pod­wo­zie pa­nien­ki mu­si być już moc­no zjeż­dżo­ne. Gu­zik z pę­tel­ką! „Pa­nien­ka” w za­ci­szu do­mo­we­go po­dwór­ka czę­sto opa­la­ła się na bal­ko­nie… na­go, a znaw­cy te­ma­tu, pod­glą­da­jąc ją, „obiek­tyw­nie” stwier­dza­li, że za­rów­no ka­ro­se­ria, jak i pod­wo­zie są w do­sko­na­łym sta­nie.

------------------------------------------------------------------------

2) Noc­ny klub przy uli­cy Ja­giel­loń­skiej. Obec­nie no­si na­zwę Amp­strong.

3) Kul­to­wy ho­tel i re­stau­ra­cja na Kru­pów­kach.

Pod­czas gdy Za­ko­pa­ne ba­lan­go­wa­ło od świ­tu do świ­tu i le­cząc ka­ca, ru­mie­ni­ło się na wspo­mnie­nie noc­nych har­ców, No­wy Targ tra­cił zdro­wie, kro­jąc, dzier­ga­jąc i wy­szy­wa­jąc ko­żu­chy i kap­cie. Zmę­czo­ny, nie miał si­ły i cza­su roz­wi­jać skrzy­deł. Mo­że dla­te­go o sie­dem­na­stej „zwi­ja­no as­falt”. Już póź­nym po­po­łu­dniem mia­sto wy­glą­da­ło na wy­mar­łe. Nie by­ło re­stau­ra­cji, ka­wiar­ni czy pu­bów. Na­szą je­dy­ną du­mą by­ły lo­dy u Żar­nec­kie­go, zresz­tą do dziś fe­no­me­nal­ne, naj­lep­sze, ja­kie znam! Swo­je pięć mi­nut No­wy Targ prze­ży­wał w czwart­ki i so­bo­ty. To dni tar­go­we, a że no­wo­tar­ski ba­zar z po­wo­dze­niem mo­że sta­nąć w szran­ki z Grand Ba­za­arem w Stam­bu­le, tłu­my na nim są im­po­nu­ją­ce. Nie­ste­ty, nie są to tłu­my tu­ry­stów. To miej­sce han­dlu głów­nie dla oko­licz­nych miesz­kań­ców i… Sło­wa­ków, któ­rzy po wpro­wa­dze­niu u nich eu­ro szu­ka­ją na Pod­ha­lu oszczęd­no­ści. High li­fe’u więc tu nie uświad­czysz.

Przez ca­łą mło­dość Ta­try wi­dzia­łam wy­łącz­nie przez okno. I przez wie­le lat cał­ko­wi­cie mi to wy­star­cza­ło! Je­śli ro­bi­łam z ko­le­ga­mi wy­pa­dy w gó­ry, to w Gor­ce. Gó­ralsz­czy­znę tym­cza­sem, i to w naj­czyst­szej for­mie, po­zna­wa­łam, wy­jeż­dża­jąc na wa­ka­cje do Ra­tu­ło­wa4), ro­dzin­nej wsi mo­jej ma­my.

------------------------------------------------------------------------

4) Ra­tu­łów, wieś po­ło­żo­na nie­da­le­ko Za­ko­pa­ne­go.

Uwiel­bia­łam „szyć” kierp­ce i gó­ral­skie to­reb­ki z dziad­kiem Józ­kiem. Nasz wa­ka­cyj­ny warsz­tat pra­cy mie­ścił się na gan­ku sta­rej cha­łu­py. Sia­da­li­śmy na zy­del­kach i wsłu­chu­jąc się w szum sa­du i ci­che od­gło­sy wsi, ro­bi­li­śmy swo­je. Z przy­jem­no­ścią za­cią­ga­łam się za­pa­chem mo­krej skó­ry, gdy dłut­kiem roz­sze­rza­łam wcię­cia, by prze­wlec przez nie rze­my­ki, a po­tem moc­no za­cią­gnąć. A ja­ką fraj­dą by­ło cy­fro­wa­nie, czy­li zdo­bie­nie skó­ry! Bra­ło się mię­dzy no­gi ko­wa­dło, na­kła­da­ło na nie to­reb­kę lub but i za po­mo­cą młot­ka wy­bi­ja­ło sza­rot­ki i krzy­ży­ki wy­ry­te w me­ta­lo­wych „pie­cząt­kach”. Dzia­dek nie­wie­le mó­wił. W ustach wiecz­nie wi­siał mu sport5). Mię­dzy jed­nym a dru­gim sztach­nię­ciem się pod­no­sił wzrok, by przez chmu­rę ni­ko­ty­no­we­go dy­mu spoj­rzeć, czy rów­no i od­po­wied­nio moc­no wy­bi­jam. Po­tem na ba­lu­stra­dzie na gan­ku i przy piw­nicz­ce pod nim ukła­da­li­śmy rów­niut­ko nasz uro­bek, by wy­sechł w słoń­cu. W tym cza­sie mo­ja bab­cia Ka­sia krzą­ta­ła się w czar­nej izbie, czy­li w kuch­ni. By­ła naj­we­sel­szą ko­bie­tą, ja­ką zna­łam. Jej per­li­sty śmiech sły­chać by­ło na dru­gim koń­cu wsi. Ener­gia do­słow­nie ją roz­sa­dza­ła. Wszę­dzie by­ło jej peł­no. Pod­czas gdy garn­ki tłu­kły się na bla­sze, wy­da­jąc z sie­bie cha­rak­te­ry­stycz­ny dźwięk pod­ska­ku­ją­cych po­kry­wek, ona co rusz wy­bie­ga­ła z izby. A to po mą­kę do ko­mór­ki, a to po śmie­ta­nę do sie­ni, a to by wark­nąć na kra­su­lę są­siad­ki, któ­ra wła­śnie wcho­dzi­ła w szko­dę (kra­su­la, rzecz ja­sna, a nie są­siad­ka). „Pó­dzies ty, kru­ca­fuk­sie6) je­den!” – rzu­ca­ła pa­ty­kiem w bez­myśl­ne zwie­rzę i już gna­ła tam, gdzie jej jesz­cze nie by­ło. Gdy sy­tu­acja w kuch­ni zda­wa­ła się być opa­no­wa­na, bra­ła wiel­ką ba­lię z pra­niem i ru­sza­ła nad po­tok. Zbie­ga­ła z brzyz­ka7) tak szyb­ko, że nie mo­głam za nią na­dą­żyć. Nad wo­dą ro­iło się już od są­sia­dek. Brzeg pie­nił się my­dli­na­mi, wiel­kie tar­ła wy­do­by­wa­ły z sie­bie mia­ro­we brum, brum, brum, a zla­ne po­tem gaź­dzi­ny traj­ko­ta­ły na ca­łe­go. Mo­im za­da­niem by­ło płu­ka­nie pra­nia. W po­szu­ki­wa­niu kry­sta­licz­nie czy­stej wo­dy trze­ba by­ło wejść głę­biej do rze­ki. Je­zu, jak mar­z­ły no­gi. Wo­da za­wsze by­ła lo­do­wa­ta, a bab­cia bez­li­to­sna: „Aleś to wy­płu­ka­ła! Właź je­sce roz. Ino pil­nuj, co­by ci prąd nie wy­rwoł ko­su­li z rę­ki”. Uwa­ga by­ła cen­na, bo fak­tycz­nie rze­ka pła­ta­ła fi­gle. Zda­rza­ło się, że pod­stęp­nie pod­ci­na­ła no­gi i ku ucie­sze pio­rą­cych do­ko­ny­wa­ła przy­mu­so­wej ablu­cji Bo­gu du­cha win­nej pracz­ki.

------------------------------------------------------------------------

5) Mar­ka pa­pie­ro­sów.

6) Jed­na z naj­więk­szych obelg gó­ral­skich.

7) Gwa­ro­wo: wznie­sie­nie.

Wa­ka­cje w Ra­tu­ło­wie by­ły dla mnie, „dziew­czy­ny z mia­sta”, fan­ta­stycz­ną szko­łą ży­cia. W cza­sie sia­no­ko­sów bab­cia zry­wa­ła nas z po­ście­li o pią­tej ra­no, czy­li w środ­ku no­cy! Sma­żąc na pie­cu ja­jecz­ni­cę z trzy­dzie­stu ja­jek, wy­da­wa­ła ro­ze­spa­ne­mu to­wa­rzy­stwu szyb­kie ko­men­dy. Każ­dy do­sta­wał ta­lerz z od­po­wied­nio du­żą por­cją, paj­dę chle­ba, szklan­kę mle­ka i wal­cząc z opa­da­ją­cy­mi po­wie­ka­mi, w mil­cze­niu wsu­wał śnia­da­nie. Po­tem już bez zbęd­nych dys­ku­sji bra­ło się gra­bie w garść i w po­le. Ni­g­dy w ży­ciu nie mia­łam tak wiel­kich od­ci­sków na dło­niach i tak spa­lo­nych słoń­cem ple­ców. Ale nikt się tym nie przej­mo­wał. I to by­ło pięk­ne.

Pierw­sza szan­sa na uciecz­kę z mo­je­go „pod­ha­lań­skie­go Al­ca­traz” po­ja­wi­ła wraz z ostat­nim dzwon­kiem w pod­sta­wów­ce. Szko­ła pie­lę­gniar­ska w My­śle­ni­cach – to by­ło mo­je ko­ło ra­tun­ko­we, na któ­re na­tych­miast się rzu­ci­łam. W koń­cu z My­śle­nic do Kra­ko­wa jest rzut be­re­tem, bez tru­du więc z dy­plo­mem pie­lę­gniar­ki w gar­ści prze­sko­czy­łam do Mia­sta Kró­lów Pol­skich, by tam „pra­co­wać, roz­wi­jać się i sza­leć do koń­ca swo­ich dni”.

Przez wie­le lat wy­da­wa­ło mi się, że zła­pa­łam Pa­na Bo­ga za no­gi. Kra­ków fak­tycz­nie dał mi wol­ność, o ja­kiej ma­rzy­łam. Za­czę­łam cho­dzić do szko­ły mu­zycz­nej, ma­rzy­łam o te­atral­nej, a mię­dzy dy­żu­ra­mi w szpi­ta­lu bie­ga­łam na kon­cer­ty i te­atral­ne pre­mie­ry. Le­czy­łam się z ma­ło­mia­stecz­ko­wych kom­plek­sów, ko­rzy­sta­jąc jed­no­cze­śnie (choć wte­dy ma­ło świa­do­mie) z sym­pa­tii, ja­ką wśród lu­dzi da­wa­ło mi gó­ral­skie po­cho­dze­nie. Gdy­bym wte­dy nie by­ła tak bar­dzo na­sta­wio­na na by­cie „mia­sto­wą”, za­uwa­ży­ła­bym za­pew­ne, jak wiel­ką war­to­ścią by­ły gó­ral­skie ko­rze­nie i ja­ki nie­by­wa­ły kre­dyt za­ufa­nia i życz­li­wo­ści da­wa­ły mi ma­gicz­ne sło­wa: „Je­stem gó­ral­ką”. Uspra­wie­dli­wia mnie tyl­ko to, że za­ko­cha­łam się w Kra­ko­wie bez pa­mię­ci. Los chciał, że za­raz rów­nie moc­no za­ko­cha­łam się w za­bój­czo przy­stoj­nym dok­tor­ku, któ­ry zo­stał mo­im mę­żem. Nie­ste­ty, po ośmiu la­tach by­cia przy­szy­wa­ną kra­ku­ską za­wi­sła na­de mną groź­ba po­wro­tu pod Ta­try. Mar­cin do­stał pra­cę w Za­ko­pa­nem, a że jest ty­po­wym ce­prem, war­sza­wia­kiem, piał z za­chwy­tu. Ja tym­cza­sem rwa­łam wło­sy z gło­wy, bo choć mia­łam wy­lą­do­wać w osła­wio­nym Za­ko­pa­nem, to jed­nak wra­ca­łam na sta­re śmie­ci. Wte­dy mi się wy­da­wa­ło, że do zna­nej mi rze­czy­wi­sto­ści. Ależ by­łam głu­pia!

Po­cząt­ko­wo Za­ko­pa­ne i ja mie­li­śmy do sie­bie ogrom­ny dy­stans. Ja strze­la­łam fo­cha, za­my­ka­jąc się na wszyst­kie atrak­cje mia­sta, ono zaś od­pła­ca­ło mi się strasz­li­wą nu­dą i uciąż­li­wo­ścią kli­ma­tu. Wciąż ucie­ka­łam do Kra­ko­wa. Za­czę­łam stu­dia za­ocz­ne i nie wiem, jak po­to­czy­ły­by się mo­je dal­sze re­la­cje z cha­rak­ter­ną sto­li­cą Tatr, gdy­by nie Pau­li­na i… bu­tel­ka ko­nia­ku. Mix za­cne­go trun­ku z po­my­sło­wo­ścią kre­atyw­nej przy­ja­ciół­ki dał po­czą­tek no­wej erze w mo­im ży­ciu. Za­czę­łam pra­co­wać ja­ko re­por­ter­ka w Ra­diu ZET. Po­zna­wa­łam lu­dzi, miej­sca, hi­sto­rie i na­resz­cie za­czę­łam ro­zu­mieć, za co i dla­cze­go Po­la­cy ko­cha­ją Za­ko­pa­ne.

Nie po­wiem jed­nak, że i ja od ra­zu ule­głam uro­ko­wi Pod­ha­la. To wy­ma­ga­ło cza­su. Zwłasz­cza że ja­ko ro­do­wi­ta miesz­kan­ka tej zie­mi zwy­czaj­nie nie ła­pa­łam się na nie­któ­re tan­det­ne chwy­ty mar­ke­tin­go­we ser­wo­wa­ne w re­gio­nal­nym so­si­ku. Na ki­lo­metr wy­czu­wa­łam wci­ska­ny tu­ry­stom kit, draż­ni­ły mnie tak­że na­sze gó­ral­skie przy­wa­ry i nie­spój­no­ści. Ale jak mó­wi kla­syk: No­bo­dy is per­fect, a sko­ro tak, to moż­na „po­pu­ścić gum­kę w majt­kach” i cie­szyć się ży­ciem.

Za co po­ko­cha­łam Za­ko­pa­ne? To za­dzi­wia­ją­ce, a jed­nak… za je­go ka­me­ral­ność, czy­li za to, od cze­go wie­le lat te­mu chcia­łam uciec, bio­rąc tę bli­ską za­ży­łość za ogra­ni­cze­nie wol­no­ści. Wszy­scy się zna­ją, wszyst­ko o so­bie wie­dzą al­bo uda­ją, że wie­dzą, co i tak na jed­no wy­cho­dzi. To mo­że zło­ścić i nie­po­ko­ić. Nie po­wiem, wciąż zży­mam się na pry­mi­tyw­ne wścib­stwo ty­pu: „A po­wiedz­ze mi, Kaś­ka z Józ­kiem to je­sce sie­dzom ra­zem?”, ale ja­ko doj­rza­ła czter­dzie­sto­kil­ku­lat­ka sku­piam się na za­le­tach za­ko­piań­skiej in­tym­no­ści, któ­ra sca­la lu­dzi, a co za tym idzie, da­je po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa.

W Za­ko­pa­nem nie bo­ję się wy­słać tak­sów­ką mo­jej młod­szej cór­ki do szko­ły al­bo zo­sta­wić ją chwi­lę w ka­wia­ren­ce na ba­se­nie. Je­śli nie zdą­żę ode­brać jej ze sto­ku nar­ciar­skie­go, mam pew­ność, że ktoś, bez pro­sze­nia, pod­rzu­ci ją do do­mu. Ot tak, zwy­czaj­nie. Prze­cież nie zo­sta­wi dziec­ka na mro­zie. Nie­zwy­kle ce­nię so­bie zna­jo­mość (a na­wet chwa­lę się nią) z cu­dow­ny­mi po­sta­cia­mi te­go mia­sta i re­gio­nu. Kie­dy po im­prez­ce w do­bo­ro­wym to­wa­rzy­stwie wsia­dam do ta­ry­fy, lu­bię usły­szeć: „Wi­tam, pa­ni Be­ato, to co, do do­mu?”.

Tyl­ko tu moż­na przed pra­cą wy­sko­czyć na szyb­kie nar­ty. Pa­mię­tam, jak kie­dyś z Pau­li­ną szu­so­wa­ły­śmy o ósmej ra­no na Szy­mosz­ko­wej. Wjeż­dża­my ko­lej­ką na gó­rę, ra­do­śnie pa­pla­my, na sto­ku ży­wej du­szy. Na­gle Pau­li­na wpa­da na sza­tań­ski po­mysł: „Za­dzwo­nię do zna­jo­mej za­py­tać, co ro­bi”. „Jak to co! Sto­ję w gi­gan­tycz­nym kor­ku pod War­sza­wą!” – sły­chać w słu­chaw­ce zi­ry­to­wa­ny głos. „No patrz! A my z Be­cią wła­śnie te­stu­je­my stok. Ale nie bę­dzie­my sza­leć, dzie­sięć zjaz­dów i do ro­bo­ty!” – ot tak rzu­ca Pau­li­na i pew­nie w oba­wie przed gwał­tow­ną re­ak­cją do­da­je: „Mu­szę koń­czyć. Wy­ska­ku­ję z krze­sła. Pa!”.

Z rę­ką na ser­cu przy­zna­ję, że i ja lu­bię draż­nić za­krę­co­nych, za­cza­dzo­nych i za­pę­dzo­nych w ko­zi róg bli­skich i zna­jo­mych z wiel­kich miast opo­wie­ścia­mi z za­ko­piań­skie­go ży­cia co­dzien­ne­go. A to, że na ba­sen do­jeż­dżam w dzie­sięć mi­nut, a na naj­da­lej wy­su­nię­ty stok nar­ciar­ski w pięt­na­ście! Że za mo­im do­mem mam naj­cu­dow­niej­szą na świe­cie tra­sę bie­go­wą, z wi­do­ka­mi na Gie­wont i Czer­wo­ne Wier­chy. Po dru­giej stro­nie uli­cy, przy któ­rej miesz­kam, wi­ta mnie Ta­trzań­ski Park Na­ro­do­wy wej­ściem do Do­li­ny Ma­łej Łą­ki. Do mo­ich có­rek po szko­le ot tak wpa­da­ją ko­le­dzy, któ­rzy nie mu­szą go­dzi­na­mi prze­bi­jać się przez za­pcha­ne mia­sto. Zda­rza mi się ku­po­wać „na kre­chę”, kie­dy aku­rat za­po­mnia­łam port­fe­la, na co pa­ni w wa­rzyw­nia­ku lub spo­żyw­cza­ku wzru­sza ra­mio­na­mi, stwier­dza­jąc: „Do­brze, za­pła­ci pa­ni przy oka­zji”. Mo­ja przy­ja­ciół­ka Ba­sia bez uma­wia­nia się zgar­nie mnie na wer­ni­saż czy „po­sia­dy”, a Pau­li­na wie­czo­rem przy­drep­cze pie­cho­tą na drin­ka. Przy­tasz­czy w ple­ca­ku fry­ka­sy i bu­tel­kę wi­na. Ja roz­pa­lę w ko­min­ku, wy­go­nię „ra­da­ry” na gó­rę (czy­li ode­ślę cór­ki do po­ko­jów), bo prze­cież za­le­gnie­my na so­fach, by tro­chę po­plot­ko­wać. Oczy­wi­ście po­na­rze­ka­my na brak słoń­ca i wiecz­ną zim­ni­cę, w związ­ku z tym za­pla­nu­je­my na­wet wspól­ny wy­pad do Tu­ne­zji, ale tyl­ko na ty­dzień. Że­by szyb­ko się wy­grzać i szyb­ko wró­cić. W koń­cu nie ma to jak w do­mu, czy­li w Za­ko­pa­nem. To jest na­sze miej­sce. Fo­re­ver.

W podzięce za Kościelisko, czyli „Lola, co ty wyprawiasz!”

Hej, He­ro­dzie! Za twe zbyt­ki, idź do pie­kła, boś ty brzyd­ki!” – Ko­stu­cha mia­ła praw­dzi­wą ko­sę, bia­łe prze­ście­ra­dło na­rzu­co­ne na gło­wę i ja­kieś trzy­na­ście lat. Ja mia­łam trzy al­bo czte­ry.

Świę­ta w Ko­ście­li­sku. Przy­szli ko­lęd­ni­cy. Mo­je pierw­sze wspo­mnie­nie STĄD.

Ma­ma w drew­nia­kach stu­ka­ją­cych po scho­dach w gó­rę i w dół.

Cią­gle tu coś urzą­dza­ła i po­pra­wia­ła. Do­ka­zy­wa­ła cu­dów za­rad­no­ści. „Za­ła­twia­ła” pie­ce aku­mu­la­cyj­ne al­bo bu­tle z ga­zem. Mło­dym czy­tel­ni­kom wy­ja­śniam, że tych rze­czy nie ku­po­wa­ło się wte­dy, w la­tach 70. ubie­głe­go wie­ku, w Pol­sce „ot, tak”.

Ta­ta miał gó­ral­ski swe­ter i czas dla nas.

Uczył sio­strę i mnie jeź­dzić na nar­tach. Roz­cie­rał nam zmar­z­nię­te sto­py w schro­ni­sku.

W Ko­ście­li­sku mój nie­sa­mo­wi­cie mu­zy­kal­ny brat Ja­siek, ma­jąc kil­ka­na­ście mie­się­cy, wy­śpie­wy­wał ide­al­nie czy­sto ko­lę­dy. Jesz­cze nie umiał mó­wić, więc śpie­wał ono­ma­to­pe­ją. Słu­cha­li­śmy te­go w osłu­pie­niu.

Wie­czo­ra­mi gry­wa­li­śmy w ru­bla. Nie wiem, skąd wzię-ła się ta gra, mo­że z do­mu pra­dziad­ków w Ko­mo­ro­wie?

Stół przy­kry­wa­my ko­cem. Po­trzeb­ny nam bę­dzie pie­nią­żek i pu­deł­ko za­pa­łek. Licz­ba gra­czy ko­niecz­nie pa­rzy­sta.

Dwie dru­ży­ny za­sia­da­ją po prze­ciw­nych stro­nach sto­łu. Każ­da wy­bie­ra swo­je­go ka­pi­ta­na, któ­ry bę­dzie wy­da­wał po­le­ce­nia dru­ży­nie… prze­ciw­nej. Za­sa­da nr 1: słu­cha­my tyl­ko je­go! Re­ak­cja na ko­men­dę-pod­pu­chę ze stro­ny oso­by nie­upraw­nio­nej skut­ku­je utra­tą pie­niąż­ka, czy­li „ru­bla”, oraz punk­tu. Punk­ty to za­pał­ki.

Ko­men­dy brzmią: „Ru­bel w gó­rę!” – po­ka­zu­je­my „ru­bla”. „Ru­bel w dół!” – po­da­je­my go so­bie se­kret­nie pod sto­łem, aż tra­fia w rę­ce jed­nej oso­by. Twa­rze po­ke­ro­we.

„Rę­ce na stół!” – te­raz pod jed­ną z pła­sko wy­ło­żo­nych dło­ni scho­wa­ny jest „ru­bel”. Nie mo­że bły­snąć, nie mo­że brzęk­nąć. Prze­ciw­ni­cy ma­ją od­gad­nąć, gdzie jest.

W tym ce­lu ka­pi­tan, na­ra­dziw­szy się uprzed­nio ze swo­ją dru­ży­ną, mo­że wy­dać dwa ro­dza­je roz­ka­zów: „Pod­nieś rę­kę!” lub „Od­daj ru­bla!”. Al­bo jed­no, al­bo dru­gie.

Je­śli po­wie „Pod­nieś rę­kę!”, a pod nią znaj­dzie pie­nią­żek – par­tia jest prze­gra­na. Tra­ci punkt, czy­li za­pał­kę. „Ru­bel” zo­sta­je u prze­ciw­ni­ków. Je­śli po­wie: „Od­daj ru­bla!”, a tam ru­bla niet – to sa­mo. Trze­ba więc być psy­cho­lo­giem, stra­te­giem i tro­chę ma­giem.

Ta­ta Woj­tek, zwa­ny też (z cza­sem) Woj­ta­sem dzia­da­sem, gdy już mu bra­ko­wa­ło cier­pli­wo­ści, od­wo­ły­wał się do swych mo­cy wró­żeb­nych. Wo­dził pal­cem nad wy­ło­żo­ny­mi na stół dłoń­mi prze­ciw­ni­ków i wy­ma­wiał za­klę­cie: „Tu gó­ra, tu las! Tu ni ma! Tu wlazł!”.

Je­go eki­pa pra­wie za­wsze prze­gry­wa­ła wte­dy punkt.

Kie­dy by­wa­łam tu z ta­tą sa­ma, gry­wa­li­śmy też w po­ke­ra na pie­nią­dze. Go­dzi­na­mi. Du­żo ga­da­li­śmy. Mam te roz­mo­wy po­ukła­da­ne, po­pra­so­wa­ne i po­sor­to­wa­ne w sza­fie pa­mię­ci. Kie­dy je­stem sa­ma, wyj­mu­ję je cza­sem i roz­kła­dam so­bie na tym sto­le do gry w ru­bla.

Od ja­kie­goś cza­su mie­li­śmy w do­mu w Ko­ście­li­sku te­le­wi­zor. Oglą­da­li­śmy we­ster­ny i fe­sti­wa­le: Opo­le, Ko­ło­brzeg, So­pot, Zie­lo­ną Gó­rę. Lo­ża szy­der­ców.

Przy­ja­ciel ro­dzi­ny, nie­ży­ją­cy już wy­bit­ny sa­ty­ryk Ju­rek Do­bro­wol­ski, kładł się na ka­na­pie, osten­ta­cyj­nie od­wró­co­ny ty­łem do te­le­wi­zo­ra, i wszyst­ko, co się dzia­ło na es­tra­dzie, ko­men­to­wał na bie­żą­co. Oglą­dał w kie­szon­ko­wym lu­ster­ku.

Ten do­mek – Pu­ciów­ka – wy­bu­do­wa­ny przez mo­ich ro­dzi­ców w po­cząt­kach lat 70. był miej­scem szczę­śli­wym. A to w na­szym wy­pad­ku nie jest pro­sta spra­wa.

Ca­ła mo­ja ro­dzi­na skła­da się z ar­ty­stów i ory­gi­na­łów. Każ­dy ma cha­rak­te­rek, że „Bo­że, do­po­móż!”. Każ­dy pra­gnie wiel­kie­go uzna­nia. Nikt nie chce być sza­ra­kiem.

Darmowy fragment