Zarządzanie własnością intelektualną w transferze technologii - ebook

Wstęp

Wzra­sta­ją­ce za­in­te­re­so­wa­nie pro­ble­ma­ty­ką za­rzą­dza­nia i ko­mer­cja­li­za­cji wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej jest przede wszyst­kim od­po­wie­dzią na wy­zwa­nia prak­ty­ki ryn­ko­wej, któ­ra do­bra nie­ma­te­rial­ne po­strze­ga jako istot­ny skład­nik w pro­ce­sie kre­owa­nia war­to­ści ryn­ko­wej współ­cze­sne­go przed­się­bior­stwa¹. Umie­jęt­ne wy­ko­rzy­sta­nie wie­dzy i kom­pe­ten­cji w za­kre­sie wy­ko­rzy­sta­nia wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej w przed­się­bior­stwach jest czę­sto jed­nym z głów­nych czyn­ni­ków wpły­wa­ją­cych na zbu­do­wa­nie prze­wa­gi kon­ku­ren­cyj­nej i roz­wój przed­się­bior­czo­ści tech­no­lo­gicz­nej.

Pa­ten­ty, zna­ki to­wa­ro­we, zna­ki han­dlo­we, pra­wa au­tor­skie, se­kre­ty han­dlo­we i inne skład­ni­ki wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej mogą być przed­mio­tem li­cen­cjo­wa­nia. Jest to je­den z po­wszech­nie sto­so­wa­nych w prak­ty­ce go­spo­dar­czej me­cha­ni­zmów ko­mer­cja­li­za­cji kre­atyw­nych i in­no­wa­cyj­nych re­zul­ta­tów dzia­łań ludz­kich. Stra­te­gie li­cen­cjo­no­wa­nia są ele­men­tem za­rzą­dza­nia wła­sno­ścią in­te­lek­tu­al­ną przed­się­bior­stwa. W celu zwięk­sze­nia kon­ku­ren­cyj­no­ści, uzy­ska­nia do­cho­du i zdo­by­cia ryn­ków, zmie­rza ono do pla­no­wa­nia, po­zy­ski­wa­nia i sko­mer­cja­li­zo­wa­nia wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Stra­te­gie li­cen­cjo­no­wa­nia naj­czę­ściej wy­ko­rzy­stu­je się w celu wdro­że­nia tech­no­lo­gii na ryn­ku przez sprze­daż, wy­mia­nę lub za­kup wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Stra­te­gie te słu­żą ko­mer­cja­li­za­cji na­uki i tech­no­lo­gii, a w wy­pad­ku już sko­mer­cja­li­zo­wa­nej tech­no­lo­gii są ele­men­tem roz­wo­ju za­so­bów tech­no­lo­gicz­nych, pro­duk­tu i ryn­ku.

Za­mie­rze­niem au­tor­ki jest – na tle roz­wa­żań o pro­ce­sie za­rzą­dza­nia i ko­mer­cja­li­za­cji wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej – przed­sta­wie­nie umo­wy li­cen­cyj­nej jako in­stru­men­tu po­zwa­la­ją­ce­go na prze­kształ­ca­nie wie­dzy w nowe pro­duk­ty, tech­no­lo­gie i roz­wią­za­nia or­ga­ni­za­cyj­ne. Wy­na­la­zek otwie­ra nowe moż­li­wo­ści tech­nicz­ne i sam w so­bie jest bez­war­to­ścio­wy, do­pó­ki nie wska­że­my po­ten­cjal­nych moż­li­wo­ści jego za­sto­so­wa­nia i efek­tyw­no­ści eko­no­micz­nej. Tu­taj roz­po­czy­na się pro­ces ko­mer­cja­li­za­cji wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej, po­le­ga­ją­cy na wni­kli­wym roz­po­zna­niu za­let no­we­go po­my­słu, pro­duk­tu czy tech­no­lo­gii oraz oce­nie jego po­ten­cja­łu ryn­ko­we­go.

Książ­ka skła­da się z pię­ciu roz­dzia­łów, któ­re ukła­da­ją się w ciąg lo­gicz­ny. Za­war­tość pierw­sze­go roz­dzia­łu wy­ni­ka z po­trze­by przed­sta­wie­nia wie­dzy jako wy­znacz­ni­ka no­we­go po­rząd­ku eko­no­micz­ne­go. Za­da­niem roz­dzia­łu jest pre­zen­ta­cja isto­ty go­spo­dar­ki opar­tej na wie­dzy oraz zna­cze­nia wie­dzy jako za­so­bu nie­ma­te­rial­ne­go sta­no­wią­ce­go pod­sta­wę bo­gac­twa przed­się­biorstw na po­cząt­ku XXI wie­ku. Uka­za­no po­ję­cia wie­dzy, ce­chy wie­dzy, spo­sób jej okre­śla­nia przez teo­re­ty­ków i prak­ty­ków zaj­mu­ją­cych się tym ob­sza­rem ba­dań oraz po­dział ro­dza­jów wie­dzy. Na­kre­ślo­na cha­rak­te­ry­sty­ka wie­dzy po­zwo­li­ła na uka­za­nie jej jako wszech­stron­ne­go za­so­bu, któ­ry po­zwa­la prze­kształ­cać sys­te­my eko­no­micz­ne i pro­ce­sy pro­duk­cji, two­rzyć nowe war­to­ści spo­łecz­ne i wzor­ce za­cho­wań.

W roz­dzia­le dru­gim za­pre­zen­to­wa­no pro­ble­ma­ty­kę do­ty­czą­cą wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Trud­no jest wska­zać jed­ną, po­wszech­nie ak­cep­to­wa­ną de­fi­ni­cję, pre­cy­zyj­nie okre­śla­ją­cą ramy za­kre­su po­ję­cio­we­go wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej, mię­dzy in­ny­mi dla­te­go, że ma ona dy­na­micz­ny cha­rak­ter. Ist­nie­je na­to­miast po­wszech­na zgo­da, że po­ję­cie wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej jest zwią­za­ne z pro­ce­sa­mi two­rze­nia i prak­tycz­ne­go wy­ko­rzy­sty­wa­nia wie­dzy oraz od­no­si się do wszel­kich wy­two­rów ludz­kie­go umy­słu: ar­ty­stycz­nych, na­uko­wych, wy­na­laz­czych oraz do praw ko­rzy­sta­nia z nich, przy czym mogą one mieć cha­rak­ter praw oso­bi­stych lub praw ma­jąt­ko­wych. Uży­wa­ne w pra­cy po­ję­cie pra­wa wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej ozna­cza pra­wo wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej w zna­cze­niu pod­mio­to­wym. To sze­ro­kie ko­rzy­sta­nie z praw pod­mio­to­wych do po­szcze­gól­nych dóbr nie­ma­te­rial­nych od­dzia­łu­je na funk­cjo­no­wa­nie ryn­ku. Pra­wa wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej róż­nią się przed­mio­tem ochro­ny, za­sa­da­mi na­by­wa­nia, za­kre­sem ochro­ny, for­ma­mi ma­te­ria­li­za­cji i ko­mer­cyj­nej eks­plo­ata­cji, ale łą­czy je jed­na ce­cha wspól­na: wszyst­kie opie­ra­ją się na tej sa­mej kon­struk­cji, jaką jest bez­względ­ne pra­wo pod­mio­to­we do przed­mio­tu ochro­ny². W za­kre­sie okre­ślo­nym przez od­po­wied­nie prze­pi­sy pra­wo to przy­zna­je okre­ślo­ne­mu pod­mio­to­wi wy­łącz­ność po­słu­gi­wa­nia się kon­kret­nym do­brem nie­ma­te­rial­nym. Ko­re­la­tem tego pra­wa jest moż­li­wość za­ka­za­nia wszyst­kim in­nym oso­bom in­ge­ro­wa­nia w sfe­rę wy­łącz­no­ści. Tak więc upraw­nio­ny jest je­dy­nym dys­po­nen­tem okre­ślo­ne­go do­bra i tyl­ko on może czer­pać ko­rzy­ści z go­spo­dar­czej eks­plo­ata­cji tego do­bra, a przez to de­cy­do­wać o wa­run­kach ko­rzy­sta­nia z nie­go przez inne pod­mio­ty w ich dzia­łal­no­ści na ryn­ku.

Głów­nym ce­lem roz­dzia­łu trze­cie­go było przed­sta­wie­nie pro­ble­ma­ty­ki za­rzą­dza­nia wie­dzą. W go­spo­dar­ce w co­raz więk­szym stop­niu opar­tej na wie­dzy wła­sność in­te­lek­tu­al­na sta­je się naj­cen­niej­szym skład­ni­kiem war­to­ści przed­się­bior­stwa. Sta­no­wi część jego ma­jąt­ku i jako taka słu­ży po­mna­ża­niu zy­sków i pod­le­ga pro­ce­som za­rzą­dza­nia. Efek­tyw­ne za­rzą­dza­nie wła­sno­ścią in­te­lek­tu­al­ną po­win­no być jed­nym z pod­sta­wo­wych dzia­łań po­li­ty­ki roz­wo­jo­wej przed­się­bior­stwa, któ­re przez in­no­wa­cyj­ność i kształ­to­wa­nie wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej nie tyl­ko pod­no­si swą kon­ku­ren­cyj­ność na ryn­ku, ale i przy­czy­nia się do ogól­ne­go roz­wo­ju eko­no­micz­ne­go i ulep­sze­nia do­bra ogól­ne­go.

Wła­sno­ścią in­te­lek­tu­al­ną za­rzą­dza się na każ­dym eta­pie – od mo­men­tu jej po­wsta­nia do mo­men­tu ko­mer­cja­li­za­cji. W mo­men­cie po­wsta­nia wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej wy­bie­ra się okre­ślo­ną me­to­dę jej ochro­ny, by za­pew­nić wy­łącz­ność. Ochro­na ta sta­no­wi gwa­ran­cję pew­no­ści ob­ro­tu no­wy­mi tech­no­lo­gia­mi, wy­na­laz­ka­mi, czy wy­ni­ka­mi ba­dań na­uko­wych. Jej ce­lem jest bo­wiem za­bez­pie­cze­nie in­te­re­sów osób upraw­nio­nych do dóbr nie­ma­te­rial­nych sta­no­wią­cych wy­nik twór­czej i po­znaw­czej dzia­łal­no­ści czło­wie­ka. Ochro­na obej­mu­je dzia­ła­nia zmie­rza­ją­ce lub ma­ją­ce wpływ na do­stęp­ność, na­by­cie, za­kres, utrzy­ma­nie w mocy, do­cho­dze­nie i eg­ze­kwo­wa­nie oraz ko­rzy­sta­nie z praw wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej w praw­nie do­zwo­lo­ny spo­sób. Za­bez­pie­cze­nie tych praw sta­no­wi za­tem pod­sta­wę sku­tecz­ne­go roz­po­wszech­nia­nia in­no­wa­cyj­nych po­my­słów, po­wsta­wa­nia no­wych to­wa­rów i usług.

Dzię­ki za­bez­pie­cze­niu dóbr in­te­lek­tu­al­nych każ­dy twór­ca in­no­wa­cji ma moż­li­wość swo­bod­ne­go roz­po­rzą­dza­nia pra­wa­mi ma­te­rial­ny­mi do niej przy­pi­sa­ny­mi (np. sprze­daż do­bra, jego li­cen­cjo­no­wa­nie), a każ­da oso­ba/pod­miot, bio­rą­cy udział w jej ko­mer­cja­li­za­cji, ma moż­li­wość we­ry­fi­ka­cji wy­ge­ne­ro­wa­nych praw wła­sno­ści, a co za tym idzie, pro­gno­zo­wa­nia ra­chun­ku zy­sków i ewen­tu­al­nych strat z wdro­że­nia pro­duk­tu na ry­nek.

W roz­dzia­le trze­cim opi­sa­no rów­nież pro­ces ko­mer­cja­li­za­cji wie­dzy, ro­zu­mia­ny jako ukie­run­ko­wa­ne prze­ka­zy­wa­nie wie­dzy i umie­jęt­no­ści do pro­ce­su pro­duk­cyj­ne­go, ce­lem uda­ne­go jej uryn­ko­wie­nia w po­sta­ci pro­duk­tu. Wa­run­kiem uda­ne­go uryn­ko­wie­nia jest spraw­na i sku­tecz­na ko­mer­cja­li­za­cja wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Na sku­tecz­ność ko­mer­cja­li­za­cji wpływ mają ce­chy tech­no­lo­gii, któ­ra oce­nia­na jest z uży­ciem kry­te­riów tech­nicz­nych i ryn­ko­wych oraz spo­sób ko­mer­cja­li­za­cji. Wy­bór spo­so­bu ko­mer­cja­li­za­cji wie­dzy za­le­ży od wie­lu czyn­ni­ków. Bę­dzie on inny w przy­pad­ku, gdy wy­nik ko­mer­cja­li­za­cji jest ja­sno okre­ślo­ny, a inny w sy­tu­acji, gdy stro­ny nie są w sta­nie prze­wi­dzieć re­zul­ta­tów ba­dań. W pierw­szym wy­pad­ku moż­na po­wie­dzieć, że twór­cy sprze­da­ją pro­dukt. W dru­gim na­to­miast, że stro­ny po pro­stu współ­pra­cu­ją w na­dziei na stwo­rze­nie no­wej wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Wy­bór spo­so­bu ko­mer­cja­li­za­cji za­le­ży tak­że od zło­żo­no­ści sa­mej tech­no­lo­gii, stop­nia na­sy­ce­nia tech­no­lo­gii wie­dzą nie­jaw­ną oraz od zdol­no­ści tech­no­lo­gii do ge­ne­ro­wa­nia wo­kół sie­bie no­wych po­my­słów i wy­na­laz­ków. Na wy­bór spo­so­bu ko­mer­cja­li­za­cji wpły­wa rów­nież sy­tu­acja kon­ku­ren­cyj­na w da­nej bran­ży, oce­nia­na przez pry­zmat siły prze­tar­go­wej po­szcze­gól­nych czyn­ni­ków kon­ku­ren­cji (do­staw­ców, od­bior­ców, sub­sty­tu­tów, po­ten­cjal­nych i ak­tu­al­nych kon­ku­ren­tów). Im więk­sze na­tę­że­nie wal­ki kon­ku­ren­cyj­nej w bran­ży, tym chęt­niej twór­cy tech­no­lo­gii wy­bie­ra­ją ta­kie spo­so­by ko­mer­cja­li­za­cji, jak sprze­daż praw wła­sno­ści lub li­cen­cjo­no­wa­nie.

W prak­ty­ce ob­ro­tu go­spo­dar­cze­go po­wszech­nie przy­ję­ty­mi ścież­ka­mi ko­mer­cja­li­za­cji są udzie­le­nie li­cen­cji na ko­rzy­sta­nie z tech­no­lo­gii oraz prze­nie­sie­nie praw do tech­no­lo­gii (naj­czę­ściej w for­mie sprze­da­ży). Źró­dłem tych czyn­no­ści praw­nych jest umo­wa.

Ogól­ne za­sa­dy za­wie­ra­nia umów oraz isto­tę zo­bo­wią­zań umow­nych przed­sta­wio­no w roz­dzia­le czwar­tym pra­cy. Roz­dział ten kon­cen­tru­je się na omó­wie­niu kom­plek­so­wych za­gad­nień do­ty­czą­cych swo­bo­dy kon­trak­to­wej, spo­so­bów za­wie­ra­nia umów, oraz isto­ty wy­ko­na­nia zo­bo­wią­zań umow­nych.

Wy­ja­śnie­nie pro­ble­ma­ty­ki zo­bo­wią­zań umow­nych sta­no­wi­ło pod­sta­wę dla za­pre­zen­to­wa­nia w roz­dzia­le pią­tym umo­wy li­cen­cyj­nej jako in­stru­men­tu za­rzą­dza­nia i ko­mer­cja­li­za­cji wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej.

Na za­war­tość tego roz­dzia­łu skła­da się ogól­na cha­rak­te­ry­sty­ka umo­wy li­cen­cyj­nej oraz opis jej funk­cji. W roz­dzia­le znaj­du­je się rów­nież ma­te­riał do­ty­czą­cy usta­wo­we­go mo­de­lu li­cen­cji, któ­rej przed­mio­tem są do­bra nie­ma­te­rial­ne okre­śla­ne jako wła­sność in­te­lek­tu­al­na. Za­da­niem roz­dzia­łu jest pre­zen­ta­cja ro­dza­jów li­cen­cji, pod­sta­wo­wych praw i obo­wiąz­ków stron umo­wy li­cen­cyj­nej oraz struk­tu­ry sa­mej umo­wy. Sta­ra­no się nie za­wę­żać za­kre­su roz­wa­żań do umów li­cen­cyj­nych dla po­szcze­gól­nych dóbr nie­ma­te­rial­nych, choć w zde­cy­do­wa­nie więk­szym stop­niu od­wo­ły­wa­no się do przy­kła­dów li­cen­cji w za­kre­sie pra­wa wła­sno­ści prze­my­sło­wej. Swo­istym uzu­peł­nie­niem roz­wa­ża­nych tre­ści są wzo­ry umów li­cen­cyj­nych, któ­re za­miesz­czo­no w po­sta­ci za­łącz­ni­ków.

Roz­dział koń­czy się przed­sta­wie­niem pro­ble­ma­ty­ki re­la­cji mię­dzy pra­wem kon­ku­ren­cji a pra­wem wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Współ­cze­śnie ak­cen­tu­je się zbież­ność, a przy­najm­niej brak ko­li­zji mię­dzy ce­la­mi pra­wa kon­ku­ren­cji i pra­wa wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej. Za­rów­no w pra­wie unij­nym, jak i pra­wie kra­jo­wym przyj­mu­je się, że w ogra­ni­czo­nej licz­bie przy­pad­ków pra­wo wła­sno­ści in­te­lek­tu­al­nej może być na­rzę­dziem, za po­mo­cą któ­re­go upraw­nio­ny może ogra­ni­czyć kon­ku­ren­cję. Za­tem zna­jo­mość prze­pi­sów pra­wa kon­ku­ren­cji, zwłasz­cza zaś nie­do­zwo­lo­nych klau­zul umow­nych, ma kon­kret­ne zna­cze­nie prak­tycz­ne dla oce­ny kon­ku­ren­cyj­nych skut­ków za­war­te­go po­ro­zu­mie­nia ma­ją­ce­go za przed­miot do­bro nie­ma­te­rial­ne.