Zasada równowagi - ebook

1

To był chyba dziesiąty kwietnia. Rześkie powietrze miało czysty zapach. Podmuchy bryzy niosły znad morza przyjemny aromat, rzecz w mieście rzadko spotykana, słoneczne światło padało na szarą fasadę gmachu sądu. Staliśmy z Carmelo Tancredim niedaleko wejścia i gawędziliśmy.

– Czasami mam ochotę z tym skończyć – stwierdziłem, opierając się o ścianę.

Tynk był popękany i pokrywała go pajęczyna niepokojących rys, pnących się aż ku dachowi.

– Skończyć z czym? – zapytał Tancredi, wyjąwszy cygaro z ust.

– Z pracą adwokata.

– Żartujesz sobie? – zdziwił się, odruchowo wysuwając brodę lekko w przód.

Rozprostowałem kości. Akurat mijało nas dwóch sędziów. Nie zauważyli mnie, a ja się ucieszyłem, że nie musiałem się z nimi witać.

– Znasz ich?

Wskazałem skinieniem głowy szklane drzwi, za którymi przed momentem zniknęli obaj mężczyźni.

– Ciccolellę i Longa? Wiem, kim są, ale nie powiedziałbym, że ich znam. Kiedyś zeznawałem na rozprawie prowadzonej przez Ciccolellę, ale to był jakiś drobiazg.

– Kilka dni temu jechałem z nim windą. Oprócz nas było jeszcze dwóch praktykantów i ta adwokatka, która zawsze się ubiera, jakby akurat szła na chińskiego sylwestra.

Tancredi zachichotał. Od razu się domyślił, o kogo mi chodzi.

– Nardulli.

– Nardulli, dokładnie. To dziwaczka, ale jest w porządku, czasami nawet mnie rozczula. Ciągle broni za darmo różnych nieszczęśników.

– Faktycznie. Kiedy potrzebujemy obrońcy z urzędu i akurat nie ma nikogo wolnego, zawsze możemy na nią liczyć, nawet jeśli ma za to nie dostać ani centa. No i co z tą windą?

– Dojeżdżamy na parter, ja się przesuwam, żeby ją przepuścić w drzwiach, bo była tam jedyną kobietą. Ona wychodzi, chwieje się na tych swoich absurdalnych obcasach i wtedy Ciccolella się przed nią wpycha, wpada na nią tak, że prawie ją przewraca, a potem patrzy na nią przez chwilę i się wydziera: pani mecenas! Takim strofującym tonem, jakby chciał jej powiedzieć: Należą mi się przeprosiny, nie powinnaś była nawet próbować wyjść przede mną. Jestem sędzią, jakbyś nie wiedziała. Później się odwrócił i poszedł sobie, nie żegnając się z nikim.

– Milutko.

– Specjalnie na nią wpadł. Poczułem się wtedy parszywie. Powinienem był zareagować, powiedzieć mu, że tak się nie robi, że jest prostakiem. Ale oczywiście tego nie zrobiłem. Długo się tym później gryzłem. Tamtego dnia w kancelarii ze trzy razy zwrócili mi uwagę, że gadam sam do siebie. Coraz częściej mi się to zdarza.

– Twoi klienci i tak wiedzą, że masz nie po kolei w głowie. No i co ci wyszło z tego gryzienia? Tak się w ogóle mówi?

– Chyba nie.

Podjechał radiowóz i wyszło z niego dwóch facetów o niezbyt przyjemnych fizjonomiach; pozdrowili Tancrediego, on odpowiedział im skinieniem głowy i zniknęli wewnątrz budynku.

– Pomyślałem, że kiedyś było inaczej – podjąłem wątek – że kiedy zaczynałem te dwadzieścia kilka lat temu, nie było takiego braku kultury, takiego chamstwa. Miałem wrażenie, że stosunki w naszym środowisku były mniej brutalne, mniej… wulgarne właśnie. Ale później się uszczypnąłem w policzek, chwilę zastanowiłem i stwierdziłem, że chyba już durnieję do reszty, bo robię dokładnie to, co uznaję za żałosne, gdy robią to inni.

– Gloryfikujesz przeszłość?

– Właśnie. Narzekam, że za moich czasów było lepiej, jakby to był jakiś złoty wiek. Niektórzy gloryfikują przeszłość, chociaż może kiedy sami byli młodzi, uważali, że to jedno wielkie gówno. Wiesz, jak w pierwszych zdaniach tej powieści Paula Nizana: „Też miałem kiedyś dwadzieścia lat. Nie zgodzę się z nikim, kto twierdzi, że to najlepszy czas w życiu człowieka”.

– Znam to zdanie, ale książki nie czytałem. Mówiłeś, że jak się nazywa autor?

– Paul Nizan, to francuski pisarz.

Nie odrywając pleców od ściany, przesunąłem się nieco w bok, żeby moja twarz znalazła się w zasięgu słonecznych promieni. Oparłem się najwygodniej, jak tylko mogłem, i przymknąłem oczy.

– Czasem mi się przypomina, jak sobie wyobrażałem swoją przyszłość. Wspaniałe podróże, dyplom, ślub, pierwsza rozprawa w sądzie apelacyjnym, masa innych rzeczy. Te chwile, chwile, w których to wszystko sobie wyobrażałem, wydają mi się bardzo bliskie. Za to rzeczy, które sobie wyobrażałem i które się naprawdę wydarzyły, pamiętam jak przez mgłę. Moja przyszłość rozpłynęła się w przeszłości.

– Zdarzało mi się w życiu słuchać jaśniejszych wywodów.

– Ale zrozumiałeś, o co mi chodzi?

– Wyłącznie dzięki mojej niezwykłej inteligencji.

On też przesunął się tak, żeby stać z twarzą na słońcu. Kilka razy zaciągnął się cygarem.

– Jak byś opisał zapach toscano? – spytałem.

– Tylko mi nie mów, że ci przeszkadza. Ciągle zawężam krąg znajomych ze względu na niekompatybilność: moją niekompatybilność z ich brakiem tolerancji wobec tych cygar.

– Nie przeszkadza mi. To znaczy nie bardzo.

Tancredi podniósł dłoń do twarzy i potarł krótką brodę, którą nosił od paru miesięcy.

– Eksperci twierdzą, że w zapachu, a nawet, jak to oni mawiają, w aromacie toscano, można wyczuć mieszaninę woni wyprawianej skóry, pieprzu, starej beczki po brandy i sezonowanego drewna. Słyszałem to tyle razy, że aż sam się przekonałem i teraz wyczuwam te aromaty. Nie licząc starej beczki brandy, rzecz jasna. Nigdy żadnej ani nie widziałem, ani nie wąchałem.

– Pieprz, sezonowane drewno, beczka po brandy, wyprawiana…

– Skóra, wyprawiana skóra.

– Wyprawiana skóra… Można od tego dostać fioła. To jak z opisami sommelierów. Zawsze się czuję jak skończony dureń, kiedy siedzę sobie przy stoliku i ktoś mi opowiada rzeczy w stylu: owocowa nuta, aromat czekolady i lukrecji, taniny. Piję wino, ale jakoś tego wszystkiego nie czuję.

– Nigdy nie paliłeś toscano?

– Nigdy. Tylko papierosy przez parę lat, może pamiętasz. Oprócz tego nic. Żadnych cygar, żadnej fajki, dzięki Bogu.

Dobrze nam się tak stało pod tą ścianą, z uczuciem lekkości na duszy, jakie tylko czasem budzą w człowieku wiosenne dni. Pomyślałem, że wspaniale by było wyjechać z miasta, rozłożyć koc na łące, poczytać, zjeść kanapki, zamknąć oczy i wsłuchać się w szepty natury.

– Opowiedzieć ci coś?

Zrobił gest, jakby chciał powiedzieć: śmiało, nie krępuj się.

– Miesiąc temu miałem badania. Rutynowa kontrola, mój lekarz twierdzi, że co dwa, trzy lata trzeba. Kilka dni po pobraniu dzwoni do mnie, akurat skończyłem rozprawę i już stąd wychodziłem, i mówi, że musimy porozmawiać. Powiedział to zbyt naturalnie. Wcale mi się to nie spodobało. Spytałem go, czy jest jakiś problem, a on odpowiedział, że lepiej, żebym do niego wpadł. No to przyjechałem do jego gabinetu, a stanu mojego ducha nie nazwałbym dobrym.

– I co ci powiedział?

– Jesteśmy kolegami, więc był mocno zakłopotany. Poinformował mnie, że niektóre wartości były dość wysokie, ale że czasami pojawiają się takie fałszywie dodatnie wyniki, więc zanim zacznę się martwić, ponownie zrobi badania. Jeśli wyniki się powtórzą, trzeba się będzie umówić na wizytę u hematologa. Spytałem, czy mógłby, jeśli łaska, wyrażać się jaśniej, a kiedy wypowiadałem te słowa, zorientowałem się, że musiałem oprzeć dłonie o blat, tak mocno zaczęły mi drżeć.

– I co on na to? – zapytał Tancredi niemal szeptem.

– Jeszcze chwilę kluczył, a później powiedział, że to może być jakaś białaczka. Są różne typy tej choroby i zapewnił mnie, że wiele z nich da się już leczyć. Ale nie było sensu więcej o tym gadać, dopóki nie powtórzymy badań.

Tancredi zastygł, przez chwilę się wydawało, że nawet przestał oddychać.

– Znów pobrał mi krew. Obiecał, że załatwi w laboratorium, żeby wyniki były na następny dzień. Faktycznie, zadzwonił z samego rana, jeszcze przed ósmą. Nie mógł znaleźć odpowiedniego słowa, wymyślił: gratuluję. „Powiedziałem ci, że wyniki fałszywie pozytywne często wychodzą. Tak naprawdę wcale niezbyt często, trochę przesadziłem, ale zdarzają się. Na szczęście zdarzyło się i tym razem. Dziś wieczorem powinieneś świętować, to twoje drugie narodziny”. Coś tam jeszcze mówił, ale w tym momencie jego głos przestał do mnie docierać i nie słyszałem go za dobrze, w każdym razie niczego już nie zapamiętałem. To był jeden z najbardziej nierzeczywistych momentów w moim życiu.

Usłyszałem, że Tancredi głośno westchnął.

– Czyli wszystko w porządku?

– Tak.

– O ja pierdolę. I cały dzień myślałeś, że masz białaczkę?

– Tak.

– Komuś o tym powiedziałeś?

– Nie.

– Dlaczego do mnie nie zadzwoniłeś?

– Przeszło mi to przez myśl, ale się wstydziłem.

– Wstydziłeś się? Zadzwonić do przyjaciela? Musisz chyba iść do psychiatry, a nie do hematologa. Co to w ogóle znaczy?

– Czułem się gorszy. Nagle znalazłem się po stronie chorych, podczas gdy zdrowi, czyli ci, którzy wiodą normalne życie, którzy jedzą, piją, pracują, podróżują, kochają się, robią plany na przyszłość, znaleźli się po stronie drugiej, dla mnie już niedostępnej. Czułem się gorszy i było mi wstyd. Wiem, że to może się wydawać dziwne, ale tak właśnie było.

Tancredi znów westchnął. Przetarł oczy.

Zrobił gniewną minę i potrząsnął głową, jakby chciał odgonić jakąś myśl.

– Musiało ci być ciężko – stwierdził w końcu.

– Nie wiem. Nie potrafię odtworzyć tego wspomnienia. Tamtego dnia wisiałem w próżni. Był strach, to przede wszystkim. Jakby pulsowanie strachu. Konkretna myśl, że wkrótce, nie w jakiejś odległej i abstrakcyjnej przyszłości, przestaniesz istnieć. Świat przestanie istnieć. Przypomniało mi się, jak mój przyjaciel Emilio opowiadał o chorobie i śmierci swojej trzydziestoczteroletniej żony. Myślisz o spacerach, na które nie poszedłeś, o tych wszystkich momentach, w których zachowałeś się jak księgowy, skrupulatnie i obojętnie liczący zyski i straty. To nie tylko strach przed śmiercią: żałujesz też każdej zmarnowanej minuty. Były jeszcze momenty całkowitej ciszy. Jakbym się pogodził z losem, przyzwyczaił do niego i nauczył się go obserwować z dystansu. Jakby to dotyczyło kogoś innego. Ale przychodziły też chwile, kiedy myślałem, że nie mogę się tak poddawać, że powinienem walczyć i pokonać chorobę, jakakolwiek by była. Przecież wcześniej to się udało tak wielu ludziom. Właśnie te chwile były najtrudniejsze, jeśli rozumiesz, o co mi chodzi.

– I nie pomyślałeś o tym, co ci powiedział lekarz, że mógł być błąd w badaniach?

– Ani przez sekundę. Zabroniłem sobie tego. Chyba mi się wydawało, że to tchórzliwe myślenie, sposób, żeby odroczyć uznanie tego, co się ze mną dzieje, za rzeczywistość. Chyba powiedziałem sobie, że nie jestem gościem, który mógłby wygrać na loterii.

– Jak spędziłeś tamten dzień?

– A to kolejne kuriozum. Pracowałem, poszedłem na trening, wcześnie położyłem się do łóżka i prawie natychmiast zasnąłem, nie pamiętam, co mi się śniło. Potem się obudziłem. Była czwarta rano, a ja miałem szeroko otwarte oczy, bałem się jak nigdy w życiu. Kołdra z betonu. Ale wstałem, musiałem wstać, bo czułem, że zaraz spanikuję. Wyszedłem z domu w ciemności, kilka godzin chodziłem po mieście, wreszcie zaczęło świtać, na ulicach pojawili się pierwsi przechodnie i w końcu zadzwonił lekarz.

– Pewnie oszalałeś ze szczęścia.

– I to jest właśnie najdziwniejsze w tej całej historii. Faktycznie, przez parę sekund, może parę minut, czułem się… Szczęśliwy? Tak, tak bym to określił. A jednak później wkradło się uczucie, którego nigdy bym się nie spodziewał.

Spróbowałem mu to wytłumaczyć, co nie było łatwe. Bo jak opisać, że poczułem się wtedy kruchy? Pomyślałem, że jeśli to nie stało się jeszcze tym razem, równie dobrze może się stać za parę miesięcy lub parę lat. Przeniknął mnie strach innego rodzaju niż poprzedniego dnia. Jeden był ostrym bólem, drugi osłabiającą gorączką. Obydwa upokarzające, choć w różny sposób. Kiedy lekarz zadzwonił i powiedział, że pierwsze wyniki badań były błędne, pomyślałem, że wskazówki zegara się cofnęły, że teraz będę mógł podjąć życie dokładnie w punkcie, w którym zostało przerwane. Ale okazało się, że jest inaczej. Przez te dwadzieścia cztery godziny moje życie zmieniło się nieodwracalnie.

– Od tamtego momentu, w ciągu tych kilku tygodni, zadawałem sobie różne pytania, część z nich dotyczyła pracy. Czy jeszcze mi się chce i jak długo. Coś w ten deseń.

Carmelo wyraźnie chciał odpowiedzieć, ale nie wymyślił niczego, co by akurat pasowało. Ponownie rozpalił cygaro i wydmuchnął w górę kolejną gęstą, szarawą chmurkę. Zdecydowałem, że już czas zamknąć temat moich badań lekarskich i egzystencjalnych dylematów.

– Po co dziś przyjechałeś do sądu?

– Jestem umówiony z prokuratorem, jednym z nielicznych, z którymi jeszcze mam ochotę współpracować. A ty?

– Rozprawa, drugi wydział karny.

– Co to za proces?

– Chłopak oskarżony o gwałt.

Spojrzał na mnie zaskoczony. Nic dziwnego. Zazwyczaj nie biorę takich spraw. Nikogo nie osądzam, ale nie mam ochoty bronić ludzi, którzy być może dopuścili się tego rodzaju przestępstwa. Czułbym się niekomfortowo i nie umiałbym się w pełni zaangażować w obronę. Uwaga: odpowiednia doza dyskomfortu jest niezbędna przy wykonywaniu każdej pracy, powiedzmy, delikatnej z etycznego punktu widzenia. Tak powinno być. Ale nadmiar dyskomfortu przeszkadza, co poczułem, kiedy jeden jedyny raz broniłem gwałciciela. Lepiej sobie odpuścić. Tancredi znał tę moją zasadę, dlatego tak bardzo się zdziwił.

– Chłopak jest niewinny.

– Oni wszyscy tak mówią.

– Ale ten jest. Przyjdź na proces, jeśli nie wierzysz.

Tancredi nie odpowiedział. Wpatrywał się w punkt za moimi plecami.

– Idzie twoja wspólniczka.

Odwróciłem się w stronę bramy i zobaczyłem Consuelo, która pospiesznie dreptała swoim niezdarnym krokiem. Na ramieniu miała skórzaną torebkę.

– Dzień dobry, panie inspektorze – zwróciła się do Tancrediego z uśmiechem, który wyraźnie odcinał się bielą na tle ciemnej skóry.

– Pani mecenas Favio – przywitał się Carmelo, lekko skinąwszy głową.

Consuelo Favia to dziewczyna z Andów, urodzona w jakiejś odludnej wiosce w Peru, ale jednocześnie jest Włoszką, bo adoptował ją jeden z moich przyjaciół. Lata wstecz przyszła do mojego biura, żebym nauczył ją zawodu, a później zostaliśmy współpracownikami. Jedna z niewielu karnistek, którym bez wahania powierzyłbym swoją obronę.

– Idziemy na rozprawę, szefie?

– Idziemy. Cześć, Carmelo.

Tancredi zaczekał, aż Consuelo wejdzie do sądu i nie będzie mogła go usłyszeć.

– Guido?

– Tak.

– Następnym razem, jak napędzisz mi takiego stracha, zastrzelę cię.2

Przewodniczący składu orzekającego, dostojny starzec sędzia Basile, ogłosił odroczenie poprzedniego procesu, po czym wywołał nasz.

Przebraliśmy się już w togi i czekaliśmy gotowi w ławie po lewej stronie od sędziów. Kiedy Consuelo zakładała swoją, wokół rozszedł się delikatny zapach ambry. Sędzia Basile przeprowadził wszystkie wstępne czynności, a kiedy skończył, zwrócił się do nas:

– No dobrze, wznawiamy postępowanie w sprawie Bronzina Antoniego, które podczas poprzedniej rozprawy odroczył sąd zasiadający w innym składzie osobowym. Mamy za sobą sporą część postępowania dowodowego, a właściwie można powiedzieć, że zostało ono już zakończone. Chciałbym spytać, czy strony, a w szczególności obrona, wyrażają zgodę na wykorzystanie ustaleń wypracowanych podczas rozprawy przed sądem zasiadającym w poprzednim składzie?

Tak to działa. Według Kodeksu postępowania karnego wyrok musi zostać ogłoszony przez tych samych sędziów, którzy brali udział w postępowaniu dowodowym, czyli wysłuchali zeznań świadków. Teoretycznie byłaby to świetna zasada, gdyby procesy trwały kilka dni lub kilka tygodni. Ponieważ jednak zazwyczaj sprawy ciągną się po kilka miesięcy, a nawet lat, przepis ten staje się źródłem dość poważnych problemów. Nawet gdy tylko jeden z trzech sędziów zostanie oddelegowany, co się czasami zdarza, całe postępowanie przygotowawcze musi zostać powtórzone. Chyba że oskarżony i jego obrońca zgodzą się na wykorzystanie dotychczasowych ustaleń. A ci często się na to nie godzą. Nie zawsze adwokaci chcą współpracować, a powtórzenie postępowania oznacza zyskanie dodatkowego czasu (ktoś mógłby powiedzieć: oznacza dodatkową stratę czasu, ale pewnie zostałby wtedy oskarżony o brak poszanowania dla przepisów prawa), szczególnie kiedy oskarżeni są winni zarzucanych im czynów i liczą na przedawnienie. Nie podoba mi się takie postępowanie ze strony adwokatów. Wstałem i zwróciłem się do sędziów:

– Zgadzamy się, wysoki sądzie. Mamy tylko jeden wniosek, a mianowicie chcielibyśmy ponownie przesłuchać pokrzywdzoną, która zresztą, jak się zdaje, jest obecna na sali, a więc moglibyśmy wysłuchać jej zeznań od razu. Jest to kwestia wielce istotna, a przy tym wcale nie spowoduje opóźnienia procesu. Podczas poprzednich etapów postępowania oskarżony nie mógł się bronić. Sprawa dotyczy faktów sprzed wielu lat. Pan Bronzino wyjechał do pracy za granicę, lecz zawiadomienia zgodnie z formalnymi wymogami wysyłano na adres jego zameldowania, dlatego też on sam jeszcze miesiąc temu, aż do stycznia, nie wiedział o toczącym się postępowaniu. Jako obrona nie zakwestionowaliśmy prawidłowości zastosowania konstytucyjnej zasady kontradyktoryjności, choć są ku temu przesłanki. Nie zrobiliśmy tego, ponieważ nie chcemy komplikować kwestii formalnych ani nie dążymy do odroczenia. Chcielibyśmy przeprowadzić proces jak najszybciej, zająć się wyłącznie jego przedmiotem. Dlatego jedynym naszym wnioskiem jest prośba o przesłuchanie pokrzywdzonej w charakterze świadka. Oskarżony nie jest obecny na sali, ponieważ jak już wspomniałem, pracuje za granicą. Wierzymy, że jego obecność okaże się zbędna, jednak oczywiście możemy poprosić go o stawienie się przed sądem, choć najpewniej zrezygnujemy z tej możliwości, kiedy wysłuchamy zeznań pokrzywdzonej.

Kilka lat temu nasz klient poznał na imprezie pewną dziewczynę, z którą się później spotykał i z którą z pewnością utrzymywał stosunki seksualne. Co do tego nie ma wątpliwości, nikt temu nie zaprzecza. Rozbieżności dotyczą jedynie natury owego stosunku oraz czy był on konsensualny, czy nie. Dziewczyna, nazywała się Marilisa – nie wiem, z jakiego powodu jej imię utkwiło mi w pamięci – i złożyła zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, twierdząc, że została zgwałcona. Na podstawie tego zawiadomienia Bronzina zatrzymano i na kilka tygodni aresztowano. Później sędzia musiał się jednak zorientować, że w zarzutach nie wszystko się zgadzało, więc wypuścił naszego klienta. A jednak po kilku latach sprawa została wznowiona. Prokurator, który badał akta tej sprawy, widocznie niezbyt lubił ciężką pracę i stwierdził, że łatwiej będzie wypełnić formularz wniesienia aktu oskarżenia do sądu, niż napisać i umotywować wniosek o umorzenie.

Tymczasem Bronzino, przekonany, że postępowanie w jego sprawie zostało zamknięte w momencie, gdy wypuszczono go z aresztu, przeprowadził się do Niemiec. Nic dziwnego, że nie stawił się w sądzie, i tak rozpoczął się jeden z tych absurdalnych procesów, jakie od czasu do czasu można zobaczyć w naszych pałacach sprawiedliwości. Obrona została rzecz jasna powierzona adwokatom z urzędu, którzy zawsze znudzeni, tylko od wielkiego dzwonu pojawiali się na niektórych rozprawach; nigdy się jednak w ich trakcie nie udzielali, a to z tej przyczyny, że żaden z nich nie miał pojęcia o sprawie.

Żaden ze świadków nie został przesłuchany przez obrońców i co najważniejsze, nie przesłuchano też świadka kluczowego, czyli domniemanej pokrzywdzonej, Marilisy Di Cosmo.

Kiedy Bronzino wrócił do Włoch i odkrył, że czeka na niego sterta listów, które cały czas przychodziły na jego dawny adres, i dowiedział się o procesie, zwrócił się do mnie o pomoc.

Ze względu na sposób, w jaki przeprowadzono postępowanie przygotowawcze, sytuacja oskarżonego wydawała się rozpaczliwa. Były zeznania poszkodowanej, były wyniki obdukcji, potwierdzające istnienie otarć mogących powstać w wyniku brutalnego stosunku, były zeznania ówczesnego partnera poszkodowanej, który jako pierwszy, kiedy tylko Marilisa w stanie szoku wróciła do domu, dowiedział się o wydarzeniu. Przede wszystkim zaś do tego momentu nie było żadnej aktywności ze strony obrońców. W tej sytuacji proces musiał skończyć się wyrokiem skazującym. A minimalna kara za gwałt wynosi pięć lat pozbawienia wolności.

Kiedy skończyłem mówić, przewodniczący najpierw obrócił się w prawo, a następnie w lewo, wymieniając spojrzenia z siedzącymi po bokach sędziami posiłkowymi. Były to dwie kobiety o skromnym wyglądzie: jedna miała włosy spięte w kucyk, druga nosiła kok przytrzymywany przez szpilę. Wyraz ich twarzy zdawał się świadczyć o tym, że chciałyby być gdzie indziej. Taka mina to niemal choroba zawodowa osób, które zbyt długo już pracują jako sędziowie posiłkowi. Mogłoby się wydawać, że to ciekawa praca, i faktycznie w jakimś stopniu taka jest. Przez kilka miesięcy, jeśli trafiają się odpowiednie procesy. Ale wysłuchiwanie całymi latami trzy razy w tygodniu świadków, adwokatów, prokuratorów, oskarżonych – a każda z tych grup produkuje stertę głupstw albo czegoś jeszcze gorszego – siedzenie w milczeniu, bo jedyną osobą ze składu sędziowskiego, która się udziela, jest przewodniczący, każdemu może spopielić mózg. Ja bym oszalał.

Ale wróćmy do tematu: przewodniczący wymienił krótkie spojrzenia z sędziami posiłkowymi, żeby sprawdzić, czy mają jakieś uwagi. Obydwie od razu pokręciły głowami. To oznaczało, że nie, nie mają żadnych uwag, i tak, zgadzają się na mój wniosek.

– Panie prokuratorze?

Zastępca prokuratora Castroni był osobą bardzo uprzejmą i na swój sposób sympatyczną, lecz niezbyt wyczuloną na subtelności prawa. Wstał i powiedział, że nie ma uwag ani wniosków i że nie zgłasza sprzeciwu w sprawie przesłuchania pokrzywdzonej.

– A więc dobrze, ustaliliśmy, że świadek jest obecny. Wysłuchajmy go – powiedział sędzia, zwracając się do protokolanta. Ten udał się do poczekalni dla świadków i po kilku chwilach wrócił z piękną dziewczyną, w której postawie i rysach twarzy wyczuwało się zarazem coś banalnego. Brunetka, wysoka, zgrabna, zwyczajna.

Rozglądała się ukradkowo, jak wystraszone zwierzę, gotowe rzucić się na każdego, kto mu zagrozi. Była typem świadka, a w rzeczywistości typem człowieka, na którego trzeba szczególnie uważać. Rozluźniła się nieco dopiero wtedy, kiedy spostrzegła, że oskarżonego nie ma na sali. Sędzia poprosił, by odczytała formułę zobowiązania do składania prawdziwych zeznań. Kiedyś zdanie, które świadkowie odczytywali przed złożeniem zeznań, nazywało się rotą przyrzeczenia. Gdy zaczynałem pracę, a było to przed wejściem w życie nowego, dziś już starego kodeksu, przyrzeczenie jeszcze funkcjonowało. Znam je na pamięć: „Świadomy odpowiedzialności, jaką wraz ze złożeniem przyrzeczenia przyjmuję w obliczu Boga lub jeśli jestem niewierzący, w obliczu ludzi, przysięgam mówić prawdę, całą prawdę i tylko prawdę”.

Dramat i farsa mieszały się w idealnych proporcjach w crescendo tego zdania, a przyspieszający rytm napomnienia prowokował niekiedy jego absurdalne deformacje. Do moich ulubionych pomyłek należało, gdy ktoś zdenerwowany całą otoczką procesu, powtarzając formułę przyrzeczenia, obiecywał na koniec mówić gówno prawdę. Czyli to, co w sumie stanowi większość zeznań, niezależnie od dobrej woli świadków.

Później, zgodnie z obowiązującym od 1998 roku Kodeksem, ponieważ przyrzeczenie zaczęło wydawać się niezbyt eleganckie i nieadekwatne w laickim państwie, wprowadzono zobowiązanie do mówienia prawdy, które brzmi następująco: „Świadomy odpowiedzialności moralnej i prawnej, jaką przyjmuję, składając zeznania, zobowiązuję się mówić całą prawdę i nie ukrywać niczego, co jest mi wiadome”. Bardziej poprawne, z pewnością, ale o ile mniej poetyckie.

Takie właśnie zobowiązanie odczytała z zalaminowanej, sfatygowanej kartki Marilisa Di Cosmo.

Sędzia poprosił, by podała swoje dane osobowe (zupełnie niepraktyczna formalność, zważywszy, że owe dane znajdowały się w przynajmniej pięciu czy sześciu dokumentach procesowych), i wreszcie udzielił głosu prokuratorowi.

– Dziękuję, wysoki sądzie – powiedział Castroni. – Szanowna pani, czy przypomina sobie pani, że już kilka miesięcy temu… a nawet rok temu, składała zeznania?

Kobieta skinęła głową.

– Musi pani powiedzieć, że tak, rozprawa jest nagrywana.

– Tak.

– A więc pamięta pani, dobrze. Pamięta pani swoje ówczesne zeznania?

Zanim odpowiedziała, pociągnęła nosem. Wyglądała bardzo niepewnie.

– Mniej więcej tak.

– W każdym razie mówiła pani wtedy prawdę?

– Tak.

– Wysoki sądzie, nie mam więcej pytań. Dysponujemy protokołem z poprzedniego posiedzenia i myślę, że to wystarczy.

– To się rozgadał, cholera – szepnęła Consuelo.

– Dziękuję, teraz kolej obrony – odpowiedział przewodniczący.

Consuelo wstała, poprawiła na sobie togę, uwalniając kolejną porcję delikatnego zapachu ambry, i zwróciła się do świadka. Jej uśmiech jest naprawdę zwodniczy. Wygląda zupełnie dobrotliwie na jej twarzy przywodzącej na myśl sympatycznego gryzonia z kreskówki. Jednak jeśli się przyjrzeć, można dostrzec groźne iskry w oczach. Consuelo jest świetnym adwokatem, do bólu praworządnym, zdecydowanie lepiej się z nią nie kłócić.

– Dzień dobry, szanowna pani, jestem mecenas Favia. Wraz z mecenasem Guerrierim bronimy pana Bronzina. Muszę zadać pani kilka pytań, postaram się skończyć jak najszybciej. Możemy zaczynać?

Marilisa spojrzała na nią zaskoczona, a następnie rozejrzała się w poszukiwaniu kogoś, kto pomógłby jej zrozumieć, co się dzieje. Nikt się nigdy nie spodziewa, że dziewczyna z Andów jest adwokatem karnistą w Bari, nic więc dziwnego, że zawsze pojawia się zdziwienie na twarzach. Consuelo już do tego przywykła. Tak będzie jeszcze przez jakiś czas.

– Proszę udzielić odpowiedzi pani mecenas Favii – dodał sędzia wyrozumiałym tonem.

– Tak, tak, przepraszam.

Consuelo zerknęła do notatek. Nie musiała, ale wszyscy wykonujemy czasem zbędne gesty, kiedy właśnie coś zaczynamy lub kończymy.

– Może nam pani opowiedzieć, kiedy i w jakich okolicznościach poznała pani oskarżonego?

– Spotkaliśmy się na imprezie, na którą przyszłam z koleżanką.

– Kiedy to miało miejsce?

– Nie pamiętam, to było kilka lat temu.

– Czyli nie umie pani odpowiedzieć na to pytanie.

– Nie, jak miałabym to pamiętać?

– Nie szkodzi, proszę się nie przejmować. Po tym, jak poznała pani oskarżonego na tej imprezie… À propos, u kogo się ona odbywała?

– Nie wiem, powiedziałam już pani, że poszłam tam z koleżanką. To ona znała gospodarza.

– Czyli pani go nie znała?

– Nie. Co w tym dziwnego?

– Nic. Proszę mi wybaczyć. Co to była za impreza?

Costroni wstał i zgłosił sprzeciw.

– Wysoki sądzie, świadek został poproszony o wygłoszenie opinii. Nie możemy się zgodzić na takie pytanie, zresztą i tak dotyczy nieistotnej kwestii.

– Dobrze, pani mecenas, zostawmy typ imprezy, chyba że ma pani jakiś konkretny powód, żeby się zagłębiać w ten temat. Jeśli tak, to proszę go podać – poprosił sędzia Basile.

– Wysoki sądzie, zrozumienie okoliczności, w jakich oskarżony i poszkodowana się poznali, mogłoby pomóc nam w lepszym zrozumieniu genezy ich relacji. Ale to nie jest kwestia zasadnicza, rezygnuję z pytania. A więc po tym, jak poznała pani oskarżonego, miała pani jeszcze okazję się z nim spotkać?

– Tak.

– Tylko raz czy więcej razy?

– Chyba już o tym mówiłam, kilka razy wpadał do biura…

– Chodzi o pani miejsce pracy?

– Tak.

– Czy oskarżony kiedykolwiek proponował pani wspólne wyjścia? Nie wiem, na kawę, na drinka, na kolację?

– Tak.

– Czy pani kiedykolwiek przyjęła takie zaproszenie, nie licząc oczywiście wieczoru, kiedy zaszły wydarzenia, z powodu których się tu znaleźliśmy?

– Tamtego wieczoru zgodziłam się na spacer…

– Czy wcześniej, jeszcze przed feralnym wieczorem, zaakceptowała pani jego zaproszenie na spacer lub jakiekolwiek inne?

– Tylko raz, na kawę, blisko biura.

Consuelo zrobiła pauzę, odwróciła się do mnie, wymieniliśmy porozumiewawcze spojrzenia; ja wstałem, ona usiadła. Przyszła moja kolej:

– Szanowna pani, czy ma pani narzeczonego, partnera?

– Obecnie nie, jestem sama.

– Ale w czasie, który nas interesuje, miała pani kogoś?

– Tak.

– To człowiek, z którym następnego ranka przyszła pani złożyć zawiadomienie, prawda?

– Tak.

– Czy w owym czasie pani z nim mieszkała?

– Tak.

– Kim z zawodu jest pani były partner?

– Jest dyrektorem handlowym lokalnego oddziału firmy cukierniczej.

– Czy zdarzało się, że wyjeżdżał i nie było go przez kilka dni?

– Tak.

– Często?

– Ciągle podróżował, właściwie codziennie. Przemieszczał się pomiędzy oddziałami firmy w swoim regionie.

– Oczywiście, jednak zazwyczaj wracał do domu wieczorem tego samego dnia?

– Tak, brał samochód rano, wieczorem przyjeżdżał z powrotem.

– A oprócz tych całodniowych wyjazdów, czy zdarzały się również dłuższe, które zmuszały go do nocowania poza domem?

– Tak.

– Jak często?

Nie odpowiedziała od razu, ale nie dało się stwierdzić, czy dlatego, że koncentrowała się, żeby znaleźć odpowiedź, czy dlatego, że z jakiegoś powodu pytanie sprawiło jej trudność.

– Nie umiem precyzyjnie odpowiedzieć. Kilka razy w miesiącu.

– A swoją drogą, pamięta pani, czy tego dnia, kiedy poszła pani na imprezę ze swoją koleżanką, pani partner akurat wyjechał?

– Nie wiem, minęło dużo czasu.

– Spróbuję pani pomóc. Czy zdarzało się pani wychodzić na miasto, kiedy pani partner był w domu? Czy on aprobował pani wyjścia?

Marilisa odetchnęła głęboko, rozdrażniona i zrezygnowana.

– Nie umiem odpowiedzieć na pańskie pytanie, staram się zapomnieć o tym okresie mojego życia.

– Bardzo mi przykro, że zmuszam panią do przywoływania bolesnych wspomnień, ale niestety musi pani odpowiedzieć. Czy przypomniało się pani, czy kiedy poszła pani na imprezę, partner był w podróży służbowej?

– Chyba tak.

– Chyba?

– Tak, tak, pamiętam, wyjechał.

– Chciałbym teraz dokładniej odtworzyć chronologię. Ile czasu minęło od imprezy do zdarzenia, które jest przedmiotem tego procesu?

– Nie jestem w stanie powiedzieć tego dokładnie.

– Tygodnie, miesiące?

– Kilka miesięcy.

– Czyli ponieważ data zarzucanego w akcie oskarżenia czynu to trzeci kwietnia, początki waszej znajomości sięgają z grubsza pierwszych dni lutego, może końca stycznia?

– Myślę, że tak.

– A ile czasu minęło od imprezy do pierwszego spotkania lub rozmowy?

– Zadzwonił do mnie kilka dni po imprezie.

– Jak do pani zadzwonił?

– W jakim sensie?

– Na jaki numer?

– Na numer mojej komórki.

– Pani mu go podała?

– Tak.

– Dlaczego?

– Bo mnie poprosił.

– Proszę nie odczytać błędnie intencji, którymi kieruję się, zadając to pytanie, ale czy pani podaje swój numer każdemu, kto ją o to poprosi?

Zerknąłem w bok. Prokurator poruszył się na krześle, może pomyślał, że warto by zgłosić sprzeciw, ale zdecydował się zaczekać i zobaczyć, co będzie dalej. Sędzia też się nie odezwał.

– Nie, nie, to znaczy, zależy…

– Poznała pani Bronzina dopiero na imprezie, czy tak?

– Tak, ale chodziło mi o to, że…

– Musiał w pani wzbudzić szczególną sympatię i zaufanie, jak sądzę.

Kobieta przetarła twarz dłonią. Jej mina wyrażała cierpienie. Chciałem skończyć jak najszybciej.

– Tak, był… bardzo uprzejmy, no i znał moją koleżankę.

– Proszę się nie przejmować, nie musi się pani tłumaczyć. Zadałem to pytanie, żeby doprecyzować obraz sytuacji. Czyli pan Bronzino zadzwonił do pani dwa dni po tym, jak poznaliście się na imprezie. Sądzę, że później jeszcze do siebie dzwoniliście, rozmawialiście ze sobą?

– Tak, dzwonił do mnie i rozmawialiśmy.

– A czy pani do niego nie zadzwoniła kilka razy?

– Nie pamiętam, być może.

– Być może. Kiedy spotkaliście się pierwszy raz po imprezie?

– Nie wiem dokładnie. Powiedział mi, że często bywa w okolicy mojego biura, więc gdybym kiedyś miała ochotę zrobić sobie przerwę, moglibyśmy pójść na kawę. W końcu uległam jego namowom.

– To było wasze jedyne spotkanie aż do trzeciego kwietnia?

– Wydaje mi się, że tak.

Przez chwilę nic nie mówiłem, pozwalając tej dwuznacznej odpowiedzi wybrzmieć z całą mocą.

– Czy zna pani hotel Royal w Mediolanie?

Spojrzała na mnie szczerze zaskoczona.

– Nie… raczej nie…

– Czy pani partner jeździł do Mediolanu w sprawach służbowych?

– Tak, miał tam spotkania.

– Czy wie pani, w którym hotelu się zatrzymywał, gdy jeździł do Mediolanu?

Zanim odpowiedziała, przymknęła oczy na kilka sekund. Próbowała zrozumieć.

– Tak, to mógł być ten hotel.

– Royal?

– Tak.

– Zawsze się tam zatrzymywał?

– Tak przypuszczam.

– I jak już wcześniej ustaliliśmy, jeździł tam kilka razy w miesiącu?

– Mniej więcej. Czasami się zdarzało, że częściej.

– Przypomina pani sobie, czy te podróże do Mediolanu odbywały się w jakimś konkretnym dniu tygodnia?

Głęboki oddech. Nasze oczy spotkały się na kilka sekund. Po chwili odwróciła wzrok.

– Chyba w poniedziałki.

– Dziękuję. Teraz chciałbym przedstawić pani ten oto dokument. Jest to billing z telefonu komórkowego oskarżonego. Dokładniej mówiąc, z telefonu, którego pan Bronzino używał w owym czasie. Billing ten wykazuje połączenie o długości pięciu minut i dwudziestu trzech sekund z użytkownikiem w Mediolanie, późnym wieczorem 6 marca 2006 roku. Odbiorca znajdował się w hotelu Royal, o którym przed chwilką rozmawialiśmy. Czy domyśla się pani, po co pan Bronzino mógł dzwonić właśnie tego wieczoru do właśnie tego hotelu?

– Musiałby pan o to zapytać jego.

– I w rzeczy samej zapytałem go, ale w tej chwili interesuje mnie pani opinia. Umie mi pani udzielić odpowiedzi? Dla ułatwienia podpowiem, że to był poniedziałek.

Najgorszą sytuacją dla świadka, szczególnie nieskłonnego do szczerości, jest chwila, w której zaczyna rozumieć, że zaraz coś wyjdzie na jaw, ale on jeszcze nie wie co i nie ma na to żadnego wpływu. Kobieta umilkła i zacisnęła wargi.

– Wie pani, czy oskarżony znał pani partnera?

– Nie.

– Nie wie pani, czy wyklucza pani ich znajomość?

– Nie znał go, z tego co wiem.

– Zapytałem o to, ponieważ okazało się, że pani partner spędził noc z 6 na 7 marca 2006 roku w hotelu Royal. A więc z wszelkim prawdopodobieństwem przebywał w nim, kiedy oskarżony zadzwonił. Ten zbieg okoliczności nie daje pani do myślenia?

Costroni spróbował interweniować, ale w jego tonie brakło pewności. Nawet on musiał zacząć zdawać sobie sprawę, że coś tu nie się nie zgadza, i to zupełnie.

– Po pierwsze, to jest zupełnie niedopuszczalny sposób formułowania pytań, które powinny dotyczyć faktów, a nie domysłów. Po drugie, chciałbym wiedzieć, w jaki sposób obrona weszła w posiadanie tych informacji.

Basile spojrzał na niego i odwrócił się w moją stronę. Milczał. Sprzeciw Castroniego miał sens, ale w gruncie rzeczy było jasne, że świadek powinien odpowiedzieć na to pytanie.

– Wysoki sądzie, jako obrona przeprowadziliśmy nasze dochodzenie w ramach przepisów prawa. Zastosowane przez nas metody są objęte tajemnicą adwokacką. Gwarantuję, że wszystko zostało dokładnie udokumentowane i jeśli zajdzie taka potrzeba, udostępnimy materiały oskarżycielowi. Czy mogę kontynuować?

– Proszę, panie mecenasie, jednak niech się pan postara, żebyśmy i my zrozumieli, do czego pan zmierza.

– Zaraz wszystko się wyjaśni, wysoki sądzie. Pani Di Cosmo, pozwoli pani, że powtórzę: chciałem, żeby zwróciła pani uwagę na fakt, że połączenie telefoniczne z komórki pana Bronzina z hotelem Royal zbiegło się w czasie z pobytem w Mediolanie, w tymże hotelu, pani partnera. Proszę mi wybaczyć tak bezpośrednie pytanie: czy to możliwe, że to pani wtedy do niego zadzwoniła?

Cisza, która zapadła po tym pytaniu, trwała naprawdę długo.

– No dobrze, zmieńmy temat. Czy pani relacje z partnerem przebiegały bez ekscesów?

– Co pan ma na myśli?

– Czy byliście zgodni, czy kłóciliście się często, rzadko czy nigdy? Czy były jakieś problemy?

– Tak jak we wszystkich związkach.

– Czy pani partner kiedykolwiek panią pobił?

Zauważyłem, że trzyma rąbek spódnicy w palcach lewej dłoni i kompulsywnie go miętosi.

– Być może kilka razy mnie spoliczkował…

– Zgłaszała pani na policję te kilka policzków?

– A co to ma do rzeczy?

Sędzia uprzedził mnie i suchym tonem nakazał jej odpowiedzieć. Skurczyła się w sobie i zrobiło mi się jej żal.

– Raz poszłam do karabinierów, ale później wszystko odwołałam.

– Może nam pani zreferować, co pani opowiedziała karabinierom?

– Że się kłóciliśmy…

– Zgłosiła pani pobicie?

– Tak, ale później to odwołałam.

– Odwołała pani to wszystko, no tak. Co jeszcze powiedziała pani karabinierom?

– Chciałam tylko, żeby to się skończyło.

Sposób, w jaki to powiedziała, przywiódł mi na myśl osuwisko. A konkretnie słowo osuwisko. Delikatna konstrukcja jej zeznań, która utrzymywała się w całości tylko dlatego, że aż do tej pory nikt nie zadał poważnych pytań, osuwała się jak gliniaste zbocze.

– Żeby co się skończyło?

– Sceny zazdrości. Czasami mnie bił, chociaż naprawdę nic nie zrobiłam.

– Dlaczego odwołała pani zeznania przeciwko niemu?

– Bo powiedział, że się zmieni.

– I zmienił się?

– W pewnym sensie…

– Czy po wycofaniu zeznań, kiedy jak to pani ujęła, wszystko pani odwołała, dochodziło jeszcze do użycia przemocy?

Nie odpowiedziała. Patrzyła w przestrzeń, pobladła, miała sine i suche wargi.

– Bardzo mi przykro, że naciskam, ale proszę odpowiedzieć, czy dochodziło jeszcze do użycia przemocy?

– Tak.

– Czy kiedykolwiek musiała pani korzystać z opieki zdrowotnej?

– Może kilka razy.

– Była pani na pogotowiu?

– Tak.

– Czy poinformowała pani lekarzy na pogotowiu, że obrażenia zostały zadane przez pani partnera?

Potrząsnęła głową.

– Wysoki sądzie, czy możemy uznać ruch głową, który wykonał świadek, za odpowiedź przeczącą? – Basile skinął dłonią w kierunku stenotypisty. To oznaczało przychylenie się do mojej prośby i zaprotokołowanie gestu.

– Czy można uznać, że bała się pani swojego partnera?

– Sprzeciw, wysoki sądzie, to jest prośba o wyrażenie opinii – rzucił Costroni, wstając gwałtownie.

– Sprzeciw podtrzymany. Mecenasie, spróbujmy przejść do wniosków.

– Proszę pani, stwierdziła pani, że spotkała Bronzina pod swoim biurem, gdzie na panią czekał, i zgodziła się, żeby odwiózł panią do domu samochodem. Czy może nam pani powiedzieć, o której godzinie wyszła pani z pracy?

– O tej co zwykle.

– O tej co zwykle oznacza która godzinę?

– Piątą.

– I przed swoim biurem zastała pani czekającego na nią oskarżonego?

– Tak.

– Wysoki sądzie, muszę dokonać pewnej kontestacji, wynikającej z niezgodności odpowiedzi świadka z zeznaniami złożonymi podczas składania zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.

– Proszę kontynuować, panie mecenasie.

– Podczas przesłuchania na posterunku karabinierów zeznała pani: „Wyszłam z biura o osiemnastej i spotkałam Antonia Bronzina, który od jakiegoś czasu się do mnie zalecał i który najwyraźniej na mnie czekał”. Najpierw była osiemnasta, teraz mówi pani siedemnasta. To w końcu która godzina jest prawdziwa?

– Nie wiem, nie pamiętam. Jeśli wtedy powiedziałam, że osiemnasta, to pewnie wyszłam o osiemnastej.

– Ale zazwyczaj wychodziła pani z biura o której godzinie?

– O piątej.

– Dobrze, o piątej. Ale w takim razie skąd oskarżony wiedział, że akurat tego dnia wyjdzie pani z pracy o godzinę później, o szóstej?

Już prawie odpowiedziała instynktownie, ale musiała się zorientować, że w pytaniu tkwi haczyk.

– Może się pomyliłam, pewnie wyszłam o piątej.

– Pewnie wyszła pani o piątej. Akurat mam tutaj billing z komórki pana Bronzina. Wynika z niego, że akurat tego dnia o godzinie 17.18 było połączenie trwające trzydzieści trzy sekundy. Numer odbiorcy należy chyba do pani. Jeśli pani zechce, mogę pokazać ten billing.

Machnęła ręką w odmownym geście, chociaż bardziej przypominało to reakcję obronną.

– Zwracam pani uwagę na tę okoliczność, ponieważ byłoby to niezrozumiałe, gdybyście spotkali się tuż po siedemnastej, a pan Bronzino zadzwoniłby do pani o 17.18.

Tak naprawdę to nie było pytanie, raczej skierowane do sędziów wyjaśnienie tego, co się właśnie działo.

– Czy przypadkiem pani partner nie miał tego dnia wyjazdu służbowego?

– Nie pamiętam.

– Chciałbym spytać, czy tego dnia była pani umówiona z panem Bronzinem i czy w związku z tym można z całą pewnością wykluczyć, że spotkaliście się przypadkowo.

– Nie, ja…

– Chciałbym spytać, czy stało się tak, że tego wieczoru pani partner miał wyjechać służbowo, ale kiedy pani wróciła do domu dość późnym wieczorem, okazało się, że jednak nie wyjechał.

Nie odpowiedziała. Nadszedł czas, by zakończyć sprawę. Zwróciłem się do sędziego:

– Wysoki sądzie, jeśli możemy zaprotokołować, że na dwa ostatnie pytania świadek nie udzieliła odpowiedzi, to nie mam już nic więcej do dodania.

Sędzia już miał się przychylić do mojej prośby, kiedy kobieta znów przemówiła, bez zapowiedzi. Jej głos brzmiał krucho i delikatnie, jakby dochodził z innego miejsca. Można było odnieść wrażenie, że w ciągu ostatnich trzydziestu minut, kiedy siedziała na krześle dla świadków, jej twarz zeszczuplała, skóra przykleiła się do kości, ukazując momentami, niczym w jakiejś przerażającej machinie czasu, jak Di Cosmo będzie wyglądała jako staruszka.

– Przykro mi. Wybaczcie.

Sędzia przerwał w pół zdania, spojrzał na nią zaskoczony brzmieniem jej głosu i spytał, czy chciałaby coś dodać. On też bezwiednie zaczął mówić ciszej. Marilisa jednak już się nie odezwała. Patrzyła gdzieś daleko, w punkt znajdujący się poza salą.