Znaczenie pieniądza - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
13 sierpnia 2015
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
Znaczenie pieniądza - ebook
Pieniądze są tematem, o który się ocieramy każdego dnia. Jest to temat fascynujący a zarazem trudny, gdyż pytanie o stosunek do pieniądza zmusza człowieka do konfrontacji z tym, co w nim pierwotne – lęku przed utratą bezpieczeństwa.
"Znaczenie pieniądza" opisuje historię powstania pieniądza, jego definicje oraz badania dotyczące funkcji użyteczności pieniądza i postaw wobec pieniądza. Ponieważ pieniądz mocno wpisany jest w egzystencję ludzką, a nie jest rzeczywistością oderwaną od ludzkiego życia, dlatego rozważania dotyczące pieniądza odniesione zostały do specyfiki obrotu pieniądzem w gospodarstwie domowym.
Kategoria: | Rynek pracy |
Zabezpieczenie: |
Watermark
|
ISBN: | 978-83-8041-018-3 |
Rozmiar pliku: | 938 KB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Wstęp
Pieniądze są tematem, o który się ocieramy każdego dnia. Jest to temat fascynujący a zarazem trudny, gdyż pytanie o stosunek do pieniądza zmusza człowieka do konfrontacji z tym, co w nim pierwotne – lęku przed utratą bezpieczeństwa. Można zatem mówić o iluzji, że pieniądze rozwiążą nasze problemy, zapewnią miłość, szacunek, dadzą poczucie bezpieczeństwa. Wiele grup społecznych w Polsce przejawia granice wytrzymałości. Brak poczucia stabilizacji, niepewność jutra wynikające z groźby zwolnienia z pracy i wizja rozszerzającego się skrajnego ubóstwa, wywołują skłonność do przesadnie negatywnej sytuacji. Na pewno jest tak, że pieniądze zapewniają możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb, ale wydaje się, że jest coś takiego w naszym stosunku do pieniądza, co pozwala niektórym budować fortuny z niczego. Czy zatem jesteśmy bogaci, gdy posiadamy dużą ilość pieniędzy i dóbr materialnych czy bogactwo to coś, co płynie z nas? Od czego w takim razie zależy nasz stosunek do pieniądza i percepcja istotnych dla pojęcia pieniądza cech?
O pieniądzach w naszym społeczeństwie się nie mówi, zarobki objęte są tajemnicą, warto powtórzyć pogląd Olivii Mellan, podzielaną również przez prof. Zaleskiego (2003), iż „pieniądze to ostatnie tabu społeczne, dyskutowane nawet rzadziej niż sex czy dziecięca trauma” (Zaleski, 2003, s.52). Teoretycznie znaczenie pieniądza można odnaleźć w pracach dotyczących postaw wobec pieniądza, brakuje jednak prac dotyczących istoty, samego pojęcia pieniądz, zwłaszcza w dobie pieniądza elektronicznego.
Ekonomiści zwracają uwagę na to, iż istota pieniądza jest określona przez spełniane przez niego funkcje. Wszelkie bowiem środki, które funkcję pieniądza pełnią, należy z definicji uznać za pieniądz. Ta bezkompromisowa obiektywność pozwala pieniądzowi funkcjonować jako perfekcyjny technicznie środek współczesnej wymiany ekonomicznej, wolny od ograniczeń subiektywnych, niewrażliwy na poszczególne interesy, pochodzenie czy relacje, płynność i podzielność pieniądza były nieskończone. Tą esencją pieniądza według Simmla (1997) była jego niewarukowana niczym wymienialność, wewnętrzna jedność, która czyni każdy kawałek wymienialny na inny. Pieniądz więc służy, według tego autora, jako neutralny, dobrze dopasowany środek racjonalnego, bezosobowego rynku ‘wyrażając relacje ekonomiczne między przedmiotami’ w abstrakcyjnych ilościowych terminach bez wchodzenia w te relacje. Simmel odrzucił jakiekolwiek nieekonomiczne ograniczenia w używaniu pieniędzy jako swego rodzaju atawizm.
Schumpter zauważył (za: Zelizer, 1994), że kapitalizm zachwyca się pieniądzem przekształcając go w narzędzie racjonalnej kalkulacji kosztów i zysków, środek pomiaru, który wykracza poza sektor ekonomiczny w swego rodzaju typ logiki, czy postawy czy też metody, która zaczyna zwycięską karierę, staje się narzędziem człowieka i jego filozofią, rządząc jego zdrowiem, poddając sobie jego obraz kosmosu, jego spojrzeniem na życie, wszystkim co wchodzi w zakres pojęcia piękna, sprawiedliwości i ambicji duchowych.
Zelizer natomiast w swojej książce The Social Meaning of Money (1994) syntetycznie podsumowuje obowiązujący paradygmat myślenia o pieniądzu w naukach społecznych
. „Pieniądz nie jest ani kulturowo obojętny ani społecznie anonimowy” (s.18). Według tej autorki, interpretację pieniądza ukształtował absolutny model pieniądza rynkowego. Zelizer wbrew Simmlowi wskazuje na społeczną naturę pieniądza. Uważa, że stosowanie pieniądza nie jest naturalnym trendem przechodzenie do stosunków zimnych i anonimowych, nacechowanych racjonalną i instrumentalną kalkulacją. Uważa, że ludzie w swoim dążeniu do nadawania sensu międzyludzkim relacjom przypisują pieniądzom znaczenie. Ludzie użytkujący pieniądz starają się osadzić go w określonym czasie, miejscach i stosunkach społecznych. Podobnie Bloom (1995) zwraca uwagę, iż pieniądz jest jak język – bez ludzkich kontaktów jest on bezwartościowy, to człowiek nadaje mu wartość i sens w procesie wymiany.
Pojawienie się pieniądza elektronicznego (bezgotówkowego) bez wątpliwości ujawniło nowe problemy psychologiczne, społeczne i ekonomiczne związane z pieniądzem. Pieniądz jest symbolem, informacją, a nie takim dobrem, jakim jest maszyna, ubranie, chleb czy samochód. Nie ma więc wątpliwości, że pieniądz nie należy do sfery materialnej, w przeciwieństwie do dóbr, które można za jego pośrednictwem nabyć, a które należą do sfery dóbr realnych (materialnych). Teoretycznie każdy zdaje sobie sprawę, że pieniądzem się nie naje ani pieniądzem się nie okryje, ale mało kto pyta jaka w związku z tym jest prawdziwa natura pieniądza. Pieniądz jest więc miernikiem wartości, ale można wskazać na niego jako na najskrajniejszy przykład środka stającego się celem (Simmel, 1997). Czy prawdziwa jest perspektywa zaproponowana przez Simmla, iż „krąg przedmiotów osiągalnych za pieniądze rozszerza się coraz bardziej, że rzeczy z coraz mniejszym oporem poddają się mocy pieniądza, że on sam staje się coraz bardziej pozbawiony cech, ale dzięki temu panujący nad każdą cechą rzeczy”? (s.203).
Dnia 1 stycznia 1999 roku na obszarze 11 spośród 15 krajów Unii Europejskiej zaczęła funkcjonować unia walutowa. W skład unii walutowej (Unia Gospodarcza i Walutowa, UGW; Economic and Monetary Union, EMU) weszły kraje, które deklarowały chęć przyjęcia wspólnej waluty i spełniły 5 tzw. kryteriów zbieżności. Podstawową cechą unii walutowej miało być zapewnienie pełnej integracji rynków finansowych krajów członkowskich, nieodwracalne usztywnienie kursów między ich walutami, a następnie zastąpienie tych walut jedną wspólną walutą. Waluta ta powinna być emitowana przez nową instytucję – ponadnarodowy bank centralny unii. Mimo iż banknoty i monety walut krajów UGW jeszcze przez kilka lat będą znajdowały się w obiegu, to faktycznie w sensie ekonomicznym waluty te przestały być samodzielnymi walutami. Celem wprowadzenia euro jest zdyscyplinowanie finansów państw UE. Widać to w ostrych kryteriach kwalifikacji do strefy euro, zwanych kryteriami zbieżności. Komisja Europejska na konferencji w Maastricht ustaliła warunki gospodarcze znane pod nazwą “kryteria spójności”. Do warunków tych należą: dług publiczny, deficyt budżetowy, inflacja oraz kurs walutowy. Kryteria te musiały zostać spełnione przez państwa członkowskie, aby przystąpić do unii monetarnej.
Euro nie można by oczywiście wprowadzić bez poniesienia wydatków. Przeszkolenie urzędników, dostosowanie systemów informatycznych, urządzeń i straty banków z tytułu ograniczenia wymiany walut są kosztami oczywistymi i nieuniknionymi. Dochodzą do nich o wiele istotniejsze koszty polityczne: utrata suwerenności w sferze walutowej i niemożność wykorzystania pieniądza jako narzędzia polityki gospodarczej przez państwa przystępujące do strefy euro.
Euro jako nowa waluta jest wyzwaniem, które może wzmocnić światowy system bankowy lub doprowadzić do jego zmierzchu. Oczywiście o tym, jaki to będzie miało ostateczny wpływ na banki zadecyduje umiejętność strategicznego myślenia. Po raz pierwszy euro poddano referendum 28 września 2000 roku. Za wspólną europejską walutą w sondażach opowiedziało się większość polityków i przedsiębiorców. Za odrzuceniem wspólnego pieniądza opowiedziało się 52,1% Duńczyków.
Pojawienie się nowego pieniądza euro wpływa znacząco na życie poszczególnych społeczeństw, na funkcjonowanie banków i instytucji finansowych, na funkcjonowanie przedsiębiorstw i różnego rodzaju instytucji państwowych. Wydaje się, że wyniki referendum w Danii wskazują iż trudność wprowadzenia euro jako międzynarodowej waluty związana jest z tym, że każdy kraj jest głęboko przywiązany do swego pieniądza narodowego jako symbolu suwerenności. W wielu krajach pieniądz narodowy ma długą tradycję i ściśle wiąże się z losami i historią danego kraju. „Rezygnacja z narodowej jednostki pieniężnej oznacza więc nie tylko koszty techniczne stopniowego przestawienia się na nowy pieniądz we wszystkich dziedzinach życia, ale także niesie ze sobą konieczność dostosowań w sferze psychologicznej” (Oręziak, 2002, s.8).
Przedmiotem moich badań jest pieniądz, jako nośnik wartości w toku procesu wymiany. Rozważania teoretyczne dotyczące pieniądza i obserwacje życia codziennego, doprowadziły do postawienia pytania, jaka jest reprezentacja poznawcza pieniądza w umysłach respondentów i od jakich zmiennych psychologicznych i ekonomicznych zależy to, jak ludzie pieniądz postrzegają? Jakie zmienne wpływają na różnice w percepcji wymiarów pieniądza?
Przedstawiona przeze mnie praca jest próbą odpowiedzi na te pytania. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Historia powstania pieniądza, jego definicje oraz badania dotyczące funkcji użyteczności pieniądza i postaw wobec pieniądza zostały przedstawione w pierwszym rozdziale opracowania. Ponieważ pieniądz mocno wpisany jest w egzystencję ludzką, a nie jest rzeczywistością oderwaną od ludzkiego życia, dlatego rozważania dotyczące pieniądza odniosłam do specyfiki obrotu pieniądzem w gospodarstwie domowym w rozdziale drugim pracy. Rozdział trzeci pracy zawiera problem pracy, pytania i hipotezy badawcze, wyniki badań pilotażowych percepcji pieniądza oraz opis procedury i strategii badań, a także charakterystykę respondentów. Wyniki badań własnych nad percepcją pieniądza i jej uwarunkowaniami zostały przedstawione w rozdziale czwartym pracy. W ostatnim, piątym rozdziale pracy podjęłam próbę psychologicznej interpretacji wyników badań nad percepcją pieniądza w świetle postawionych hipotez. Zakończenie pracy jest nie tylko podsumowaniem wyników przeprowadzonych przeze mnie badań, ale także wskazaniem jej celów aplikacyjnych oraz implikacje do dalszych badań.
Wskazanie korelatów percepcji pieniądza i stosunku do niego może być między innymi przyczynkiem do pracy z ludźmi, dla których pieniądz jest celem samym w sobie, dla którego w skrajnych przypadkach mogą oni zabić innych. Zbadanie wymiarów przestrzeni pojęcia pieniądza, jego cech definicyjnych może zaowocować otwarciem nowego pola do współpracy dla psychologów, socjologów oraz ekonomistów.2. Definicje pieniądza
‘Pieniądz’, podobnie jak ‘inteligencja’ należy do tego typu pojęć, o których dużo się mówi, a które trudno zdefiniować. Bo co to tak naprawdę jest pieniądz? Pieniądz to po prostu pieniądz: jaki jest, każdy widzi. Pieniądz jest tym, co dostajemy za naszą pracę i tym, co inni przyjmują od nas w zamian za różne dobra i świadczone usługi. Generalnie o definicji pieniądza mówi się na terenie ekonomii, choć postrzeganie pieniądza i jego cechy definicyjne stanowią także obszar zainteresowań takich nauk jak socjologia czy psychologia.
2.1. Istota pieniądza
Schmölders (1982) mówi o iluzji pieniężnej (termin wprowadzony przez Irvinga Fishera), która jest ważną kategorią z dziedziny opinii publicznej i stanowi ona o wartości pieniądza jako takiego. „Iluzja pieniężna jest niczym innym jak wiarą obywateli wspólnoty walutowej w swój pieniądz” (s. 145). „Wiara w pieniądz, to pozytywne ‘nastawienie’ do pieniądza lub ‘postawa pieniężna’ (Geldattitude). Z punktu widzenia psychologii społecznej, niczym innym jak wartością pieniądza, uchwyconą jako ogólne, nie indywidualne oszacowanie wartości jednostki pieniężnej na skali wartości wspólnoty; wartość pieniądza jest świadomością obowiązywania przyrzeczenia wartości, które jest ucieleśnione w pieniądzu” (s.146).
WERSJA DEMO
2.2. Społeczna natura pieniądza
We współczesnej literaturze ekonomicznej podejście do określenia pieniądza nie wyraża się w poszukiwaniu definicji istoty pieniądza jako kategorii ekonomicznej. Ekonomistom chodzi o zidentyfikowanie form, w których pieniądz może występować i spełniać swoje funkcje w obrocie gospodarczym. Wraz z demonetyzacją złota zanikł pieniądz-towar z teorią mentalistyczną. Obecnie posługujemy się znakami pieniężnymi, a więc należy przyjąć funkcjonalne podejście do określania pieniądza.
WERSJA DEMO2.3. Ekonomiczna definicja pieniądza
Do pieniądza powinno się zaliczać tylko to, co spełnia funkcje pieniądza (Begg, 1997; Żyżyński, 1998; Shaal, 1997; Cywiński, 1992). Autorzy zwracają uwagę na to, iż istota pieniądza jest określona przez spełniane przez niego funkcje. Wszelkie bowiem środki, które funkcję pieniądza pełnią, należy z definicji uznać za pieniądz. Oczywiście samo spełnianie funkcji pieniądza nie wystarcza do wyjaśnienia istoty pieniądza. Nasuwa się tu oczywiście pytanie, dlaczego pieniądz wypełnia te funkcje i co stanowi gwarancję jego wartości.
Podstawowe funkcje pieniądza można ująć w trzech grupach: funkcja pieniądza jako miernika wartości, funkcja pieniądza jako środka przechowywania wartości i funkcja przekazywania wartości.
2.3.1. Pieniądz jako miernik wartości
WERSJA DEMO
2.3.2. Pieniądz jako środek przekazywania wartości
Dzięki temu, że pieniądz jest miernikiem wartości to, co zostało zarobione wczoraj, może być wydane jutro. W wyniku umowy społecznej pieniądz służy jako środek płatności za wszystkie towary. W rezultacie przepływom dóbr i usług, a więc relacjom kupna i sprzedaży, w których są one przekazywane od producentów do klientów, towarzyszy przeciwnie skierowany strumień pieniądza, który jest zapłatą wyznaczonych przez rynek cen. Dzięki istnieniu pieniądza jako neutralnego środka wymiany zmniejsza się niepewność, co obniża koszty transakcyjne do koniecznych wymiarów. Urzeczywistnia się to poprzez umowę, że ‘dobro pośrednie’, czyli pieniądz jest przyjmowane jako zapłata przy wymianie na dowolne inne dobro. Każdy proces wymiany może być wówczas rozdzielony na dwa niezależne akty: oferowane dobro może być wymienione na powszechnie akceptowany środek płatniczy, a więc na pieniądz, a ten może być wykorzystany od razu lub później na zakup pożądanego dobra. „Świat nie dokonałby tak ogromnego postępu cywilizacyjnego, gdyby na pewnym etapie historycznego rozwoju nie pojawił się pieniądz i nie przyczynił się do rozwoju wymiany na skalę międzynarodową” (Nasiłowski, 1996, s. 247).
WERSJA DEMO3. Zaufanie do pieniądza i instytucji z nim związanych
System finansowy jest złożony i obejmuje szereg różnego rodzaju instytucji finansowych takich jak banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze powiernicze, spółki finansowe i banki inwestycyjne. Każda z tych instytucji jest w znacznym stopniu poddana regulacjom prawnym. Omówienie problematyki zaufania do banków i innych instytucji finansowych wydaje się o tyle istotne, że umożliwiają one działanie rynków finansowych. „Zdrowej i prężnej gospodarce potrzebny jest system finansowy, przesyłający fundusze od ludzi, którzy gromadzą oszczędności do tych, którzy znajdują możliwości produkcyjnego zainwestowania kapitału” (Mishkin, 2002, s. 251).
3.1. Banki i inne instytucje finansowe
WERSJA DEMO3.2. Bank centralny
W całym systemie finansowym państwa główną rolę odgrywa bank centralny. Pierwsze banki centralne miały charakter prywatny. Pierwotnie banki były uprawnione do emitowania biletów bankowych do wysokości kapitału zakładowego. Wszyscy odnosili się z pełnym zaufaniem do biletów bankowych, gdyż w każdej chwili można było wymienić je na monetę srebrną lub złotą. Kwity nie musiały mieć stuprocentowego pokrycia w kruszcu, pod warunkiem jednak ufności w to, że posiadacze kwitów będą mogli na każde żądanie zamienić papier na złoto. Zaufanie zaczęło zatem odgrywać ogromnie ważną rolę w obiegu pieniężnym. Tak jest do dziś. Papierowe pieniądze mają wartość dopóty, dopóki ufamy, że mają ją naprawdę. Zadaniem banków centralnych, które pojawiły się później niż papierowe pieniądze, jest utwierdzanie w tej ufności. I wojna światowa przyniosła gwałtowną inflację i spadek wartości pieniądza. Zawieszono wymienialność waluty krajowej na złoto. „W celu ratowania gospodarki przed kryzysem i masowym bezrobociem banki centralne zaczęły stosować politykę łatwego, taniego pieniądza” (Nasiłowski, 1996, s.50). Po II wojnie światowej wiele banków upaństwowiono i stały się one doradcami rządów w sprawach polityki pieniężnej i kredytowej. Tworzenie banków centralnych wiązało się często z gruntownymi reformami państwa po rewolucjach lub wielkich katastrofach dziejowych (Baka, 2001).
WERSJA DEMO4. Badania dotyczące postaw wobec pieniądza
Problematyka postaw i ich zmiany stanowi przedmiot zainteresowań wielu różnych nauk: psychologii, socjologii, pedagogiki, ale także działaczy społeczno-politycznych. Poznanie struktury, funkcji i genezy postawy daje możliwość wpływania na nią, nakłonienia ludzi do zmiany poglądów, kształtowania jej w określony sposób.
4.1. Definicja postawy
Można wskazać na dwie definicje postawy o szerszym i węższym zakresie. Podana przez Prężynę, szersza definicja „postawa to względnie stałe ustosunkowanie, które wyraża się wobec gotowości podmiotu do pozytywnych lub negatywnych reakcji intelektualno-orientacyjnych, emocjonalno-motywacyjnych oraz behawioralnych wobec jej przedmiotu” (Prężyna, 1981, s.20), wyróżnia w postawie trzy istotne komponenty: poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Wojciszke stwierdza, że związek tych trzech rodzajów reakcji na ten sam obiekt bywa często słaby i na mocy samej definicji nie można założyć jego istnienia, przyjmuje on definicję postawy jako stosunku emocjonalnego, czyli trwałej skłonności do wartościowania danego obiektu. Według tego autora: „postawą wobec dowolnego obiektu (przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy względnie stałą skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się człowieka do tego obiektu” (Wojciszke, 2000, s.79). Zwykle w definicje włącza się również „gotowość do reagowania w pewien z góry określony sposób na te (lub związane z nim) przedmioty, pojęcia lub sytuacje” (Hilgard 1967, s. 834).
WERSJA DEMO
4.2. Zróżnicowanie postaw wobec pieniądza
Istotną rolą kultury jest zdefiniowanie postaw wobec pieniędzy. Postawy te są nabyte poprzez osobiste, pierwotne i wtórne czynniki socjalizacyjne. Dochody rodziców, edukacja, klasa społeczna, wierzenia, zachowania rodziców, zwyczaje dotyczące pieniędzy, wszystko to wpływa na postawę dzieci wobec pieniędzy. Wtórne czynniki socjalizacyjne, takie jak mass-media, wpływają na postawy dzieci wobec pieniędzy zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio poprzez ich rodziców. Postawy wobec pieniędzy powstają wcześnie w dzieciństwie
i pozostają dość stałe przez całe życie jednostki. (Tang i Gilbert, 1995). Na wpływ kultury i pochodzenia na symboliczne znaczenie pieniądza wskazują badania Gurney’a (1988) i Tanga (1993).
WERSJA DEMO
4.3. Praca i płaca a postawy wobec pieniądza
Podstawą systemu wynagradzania w Polsce jest pieniądz. Można do znudzenia powtarzać, że pieniądze szczęścia nie dają, ale bez nich trudno zaspokoić choćby podstawowe potrzeby człowieka. Przy rosnącym poziomie bezrobocia, braku nowych miejsc pracy, pieniądz jako zapłata za pracę ciągle w opinii wielu, będzie najważniejszym czynnikiem motywującym do pracy. Czy faktycznie jest tak, że wynagrodzenie jest czynnikiem motywującym do pracy? Zgodnie z dwuczynnikową teorią Herzberga (Stoner, 1999) pozytywna ocena wynagrodzenia nie prowadzi do zadowolenia z pracy, ale jedynie do braku niezadowolenia. Pieniądze są środkiem służącym do tego, aby nie zaistniał stan odczuwany jako brak motywacji, należą według tej teorii do czynników higienicznych a nie do motywatorów. Herzberg do czynników motywujących i wywołujących zadowolenie zaliczył: zadowolenie, awanse, odpowiedzialność, uznanie, osiągnięcia a także samą pracę, jej treść i nagrody za efektywność. Oczywiście pracownicy zdają sobie sprawę z istnienia pewnych korzyści wynikających z zatrudnienia ich w danej firmie, jednak z ich punktu widzenia, należą one do systemu wynagrodzeń. Możliwości rozwoju, związane ze szkoleniami, kursami, są dla wielu młodych ludzi są ogromnie atrakcyjne, a ponieważ firma płaci za naukę, więc inwestycja w rozwój pracownika postrzegana jest jako kolejna forma wynagrodzenia za pracę. Na system wynagrodzeń można patrzeć od strony prawnej, ekonomicznej oraz społeczno – psychologicznej.
WERSJA DEMO5. Funkcja użyteczności pieniądza
Najwięcej badań poświęcono użyteczności pieniędzy. Jasne jest, że użyteczność pieniądza nie stanowi prostego odpowiednika jego wartości nominalnej. Teoria użyteczności dopuszcza możliwość, żeby ludzie przypisywali pieniądzom różne wartości. Głównym rezultatem teorii użyteczności dla ryzyka jest to, że można podać liniowy wskaźnik użyteczności, który odzwierciedla całkowicie preferencje jakiejś osoby co do alternatyw zawierających ryzyko. Gdy wygrane są w pieniądzach to znajdziemy prawdopodobnie niejedną taką osobę, która będzie wolała grę o mniejszej wariancji wygranych pieniędzy w tym przypadku, gdy wartości oczekiwane wygranych są takie same. Wykazuje to, iż użyteczność pieniądza nie może być związana liniowo z ilością pieniędzy.
5.1. Proces podejmowania decyzji
Mówiąc o pieniądzu i nabywaniu za jego pomocą poszczególnych dóbr, a tym samym o zaspokajaniu przez jednostkę potrzeb, nie sposób pominąć procesu podejmowania decyzji. Poruszając problematykę podejmowania decyzji mamy na myśli podmiot, który ją podejmuje, samą czynność dokonywania wyboru oraz przedmiot decyzji, czyli zadanie decyzyjne. Podmiot, który decyzję podejmuje nazywany jest decydentem. Decydent dokonuje wyboru przyszłego zachowania i ponosi odpowiedzialność za swoją decyzję. Oznacza to, że będąc świadomy konsekwencji swoich wyborów (korzystnych lub niekorzystnych dla siebie), jakie może ponieść podejmując określoną decyzję, godzi się jednocześnie na skutki, rezultaty dokonanego wyboru (Kozielecki, 1977). Istotę decyzji stanowi nieustanne rozstrzyganie i wybór, jakie działanie należy podjąć. Jednak sam akt wyboru, chociaż jest końcową fazą podejmowania decyzji, stanowi jej bardzo ważną część. Każda decyzja poprzedzona jest zbiorem wielu operacji myślowych – procesów i czynności przeddecyzyjnych. Można do nich zaliczyć: wartościowanie wyników, ocenę ich subiektywnego prawdopodobieństwa, szacowanie poziomu ryzyka itp. W zdecydowanej większości sytuacji decyzyjnych nie ma wyraźnie określonych procedur postępowania, które regulowałyby wszelkie czynności decydenta od momentu powstania problemu decyzyjnego do dokonania decyzji.
WERSJA DEMO
5.2. Pojęcie użyteczności
Punktem wyjścia modelu czynności ludzkich, tych form zachowania, których wykonanie zależy od wyboru i decyzji człowieka, jest założenie, że każda sytuacja może prowadzić do jednego z wyników należących do określonego zbioru, częściowo przynajmniej zależnych od reakcji człowieka w danej sytuacji i mających dla danego człowieka określoną wartość. Tę wartość nazwano w literaturze przedmiotu użytecznością. Określenie hierarchii użyteczności poszczególnych wyników wyznacza dla danego człowieka jego motywację (por. Kozielecki, 1971). Obserwacja zachowania się ludzi w różnych sytuacjach życiowych pozwoliła na wysunięcie założenia, że nie kierują się oni w wyborze swych działań użytecznością poszczególnych wyników, ale ich oczekiwaną użytecznością, czyli iloczynem użyteczności danego wyniku i jego prawdopodobieństwa. Racjonalnym jest więc zachowanie, które maksymalizuje oczekiwaną użyteczność. Wyniki eksperymentów (Tyszka, 1970) nie pozostawiają wątpliwości, że za pomocą oczekiwanej użyteczności nie można opisywać zachowania decyzyjnego ludzi, ponieważ okazuje się, że nie kierują się oni obiektywnymi wartościami prawdopodobieństw, ale subiektywnym prawdopodobieństwem poszczególnych wyników. Konieczny jest więc model, który pozwala mierzyć subiektywne wartościowanie obu czynników, zarówno konsekwencji jak i prawdopodobieństwa. Taki model podejmowania decyzji przez człowieka to model subiektywnie oczekiwanej użyteczności.
WERSJA DEMO
5.3. Aksjomaty teorii użyteczności
Użyteczność to suma zadowolenia (satysfakcja), którą uzyskuje konsument w wyniku spożycia jakiegoś dobra czy usługi lub też z udziału w jakimś rodzaju działalności. Człowiek z reguły dąży przede wszystkim do zaspokajania najbardziej intensywnych potrzeb, jak: wyżywienie, odzież, mieszkanie, jego wyposażenie itp. Dopiero po ich zaspokojeniu pojawiają się potrzeby wyższego rzędu związane z komfortem życia, kulturą, rozrywką itp. Hierarchia potrzeb bywa więc różna.
WERSJA DEMO
Aksjomat 1. Warunek spójności.
Dla dowolnych wyników x oraz y w zbiorze A zachodzi jedna z trzech relacji:
x>y, y.x, x~y
Zgodnie z tym aksjomatem można stwierdzić, że wyniki należące do zbioru A są porównywalne, a więc racjonalny decydent albo preferuje jeden z dwóch wyników, albo uważa je za identyczne.
Aksjomat 2. Warunek przechodniości.
Dla dowolnych wyników x,y,z w zbiorze A:
Jeżeli x>y i y>z, to x>z
Zdaniem Kozieleckiego (1975) aksjomat dotyczący przechodniości często jest uważany za kluczowe kryterium racjonalności działania.
Aksjomat 3. Warunek redukcji loterii złożonych.
Konsekwencją zakładu może być w szczególności inny zakład i
~
tj. atrakcyjność zakładu nie powinna zależeć od jego struktury, o ile ustalonym konsekwencjom odpowiadają te same prawdopodobieństwa. Aksjomat ten stwierdza, że preferencje zależą jedynie od końcowych wyników i ich prawdopodobieństwa, a nie od kroków, za pośrednictwem których te wyniki i prawdopodobieństwo są osiągane. Indyferencja między zakładami zachodzi dlatego, że zakład złożony można sprowadzić do zakładu prostego. Można więc stwierdzić, że te zakłady są ekwiwalentne, ponieważ ich końcowe wyniki i ich prawdopodobieństwa są równe. Różnią się jedynie procedurą otrzymywania wyników (w zakładzie złożonym proces gry jest dwuetapowy, a w prostym jednoetapowy). Z punktu widzenia normatywnego, założenie, że wybór nie zależy od procedury rozgrywania, o ile tylko wyniki i prawdopodobieństwo nie zostaną zmienione, jest w pełni sensowne. Jednak okazuje się, że nie tylko wyniki, ale i sam proces wykonywania czynności może być dla człowieka atrakcyjny. Może się zdarzyć, że będzie on preferował zakład złożony, gdyż składa się on z dwóch etapów i dzięki temu jest bardziej interesujący.
Aksjomat 4. Warunek ciągłości.
Jeżeli x>y>z, to istnieje takie prawdopodobieństwo p, że y~(x, p, z).
Aksjomat ten mówi, że można dobrać takie prawdopodobieństwo dla wyniku najbardziej preferowanego x oraz najmniej preferowanego z, że powstały w ten sposób zakład będzie równie atrakcyjny jak całkowicie pewny wynik y. Oznacza to, że nie ma konsekwencji nieskończenie pożądanych lub nieskończenie niepożądanych. Loteria jest równoważna wynikowi y. Aksjomat ten wyklucza sytuację, że jakiś wynik x jest nieskończenie lepszy od innych, tak że człowiek zawsze woli rozgrywać zakład, w którym wynik ten występuje, niż uzyskać z całą pewnością wynik y. Na przykład, jeżeli decydent woli wakacyjny wyjazd na Kretę od wyjazdu nad Bałtyk, zaś z kolei Bałtyk od spędzenia wakacji w mieście, bo w wypadku, gdy szansa wygrania biletu na Kretę jest bardzo mała i wynosi, powiedzmy 0,01, będzie mu obojętne, czy pojedzie na pewno nad Bałtyk, czy też będzie rozgrywał zakład: 0,01 Kreta i 0,99 wakacje w mieście.
Aksjomat 5.Warunek podstawialności.
Jeżeli x~y, to (x, p, z)~(y, p, z),
tj. gdy x i y rozważane oddzielnie są indyferentne, to są też takimi, gdy wchodzą w skład dowolnej loterii. Wyklucza on możliwość współoddziaływania na siebie wyników, nie dopuszcza, żeby jakaś loteria (x, p, z) była preferowana nad loterię (y, p, z), jeżeli x i y oddzielnie są równoważne. Jeżeli na przykład dla kogoś otrzymanie tysiąca złotych ma taką samą wagę, jak otrzymanie kuchenki mikrofalowej typu ‘whirpool’, to zgodnie z tym aksjomatem po zastąpieniu w zakładzie tysiąca złotych tą kuchenką, ogólna atrakcyjność zakładu pozostaje taka sama.
Aksjomat 6. Zasada dominacji.
Jeżeli x>y, to x>(x, p, y)>y,
tj. loteria, która może tylko pogorszyć wynik, nie może być przedkładana nad pewny wynik lepszy i odwrotnie, loteria, która może tylko poprawić wynik powinna być przedkładana nad pewny wynik gorszy. Tak jest niewątpliwie przy wynikach pieniężnych. Jeżeli człowiek preferuje 10zł nad 5zł, to wygrana 10zł będzie również bardziej pożądana niż jakikolwiek zakład, którego wyniki równają się 10zł i 5zł. Zakład taki będzie jednocześnie bardziej atrakcyjny niż otrzymanie 5zł z całą pewnością.
Jeżeli preferencje decydenta spełniają aksjomaty od pierwszego do szóstego, to daje się udowodnić, że istnieje funkcja użyteczności u, która przypisuje konsekwencjom xi liczby rzeczywiste u(xi) takie, że:
x≥y wtedy i tylko wtedy, gdy u(x) ≥ y i u = p_(u)(x) + (1-p)u(y)
u jest określone na skali przedziałowej, tj. punkt zerowy i jednostka skali są dowolne.
Pierwsza część twierdzenia mówi, że użyteczność wyniku x jest większa lub równa użyteczności y wtedy i tylko wtedy, gdy decydent preferuje x nad y lub jest wobec nich indyferentny. Druga część stwierdza, że użyteczność zakładu jest określona jako suma użyteczności wyników tego zakładu ważonych prawdopodobieństwem ich wystąpienia.
Savage przedstawia teorię aksjomatyczną, która pozwala równocześnie mierzyć użyteczność i subiektywne prawdopodobieństwo SEU - subiektywnie oczekiwana użyteczność. Wprowadzenie wielkości subiektywnej rozszerza teorię decyzji pod dwoma względami. Dotyczy to różnic indywidualnych w ocenie wyników (użyteczności) zdarzeń (subiektywnego prawdopodobieństwa). Dodatkowo wielkości te nie muszą być określone z góry, ponieważ mogą być wyprowadzane z dokonywanych wyborów. Wspólną właściwością modeli jest założenie, że subiektywna wartość loterii jest złożoną funkcją z głównych czynników niezależnych: pożądalności jej wyników i prawdopodobieństwa zdarzeń.
Kietliński (1974) przedstawia model stanowiący próbę wyjścia poza modele wartości oczekiwanej. Ryzyko podejmowane jako prawdopodobieństwo straty pewnej wartości ma dla człowieka wartość negatywną. Człowiek dąży do minimalizowania lub unikania sytuacji, w których ryzyko występuje. Tym, co motywuje człowieka do podjęcia ryzyka, jest wygrana, która stanowi cel, jaki człowiek poprzez swoje działanie chce uzyskać. W sytuacji podejmowania decyzji ryzykownej człowiek porównuje ze sobą te dwa elementy: ryzyko i wartość celu, czyli wygraną. Jeżeli relację tę oceni pozytywnie, to podejmuje decyzję akceptującą ryzyko. Uzyskanie korzyści jest nagrodą za podjęcie ryzyka.
Decyzja jest funkcją ryzyka (R) i wartości do wygrania.
D = f ( R,w )
Nie zakłada się tu żadnego rodzaju funkcji łączącej ryzyko i wygraną. Trafność modelu okazała się wysoka w badaniach (Kietliński, 1974). Model pozwala nie tylko na wskazanie preferencji, ale też na przewidywanie prawdopodobieństwa zaakceptowania gry ze ściśle określonym błędem przewidywania.
5.4. Pieniądz i jego użyteczność
Dużą wartość naukową dotyczącą użyteczności pieniądza mają rozważania G. Cramera (Kozielecki, 1977), który zaproponował funkcję potęgową użyteczności:
u(x) = kx0,5
Zgodnie z tym wzorem użyteczność pieniędzy jest pierwiastkiem kwadratowym ich wartości obiektywnej. Przyjął on, że przyrost użyteczności jest malejącą funkcją użyteczności już posiadanych pieniędzy.
WERSJA DEMO
5.5. Użyteczność wyboru konsumenta
Człowiek jako konsument zawsze bierze pod uwagę sposoby poprawy swojej sytuacji życiowej, dokonuje wyboru między dostępnymi mu alternatywnymi kierunkami postępowania. Zgodnie z teorią mikroekonomiczną konsumenci i producenci dokonują racjonalnych wyborów tak, aby maksymalizować swe zadowolenie. Ludzkie potrzeby nieustannie rosną. Nigdy nie jesteśmy w stanie zaspokoić wszystkich naszych potrzeb, ponieważ po zaspokojeniu jednych potrzeb, będziemy odczuwać nowe i ludzie będą dążyć do ich zaspokojenia. W sytuacji, w której mamy do czynienia z ograniczoną dostępnością dóbr, możemy co najwyżej maksymalizować naszą sytuację, innymi słowy uzyskaną przez nas użyteczność. Użyteczność jest to satysfakcja, którą dana osoba uzyskuje ze spożycia jakiegoś dobra lub usługi lub też udziału w jakimś rodzaju działalności. Ekonomiści próbują w jednym słowie – użyteczność – oddać różne rodzaje przejawiania się podwyższonego poziomu naszego dobrego samopoczucia, gdy nosimy na sobie jakieś ubranie, gdy jemy posiłek czy idziemy do kina. Podstawowym założeniem stojącym u podstaw tej teorii jest to, że ludzie działają w jakimś celu, ponieważ są niezadowoleni z istniejącego stanu rzeczy. Model zachowania się konsumenta składa się z czterech elementów charakteryzujących konsumenta i jego otoczenie rynkowe (por. Begg, 1997). Są to:
WERSJA DEMO3.2. Czynniki społeczne
Konsument często kupuje określone dobra tylko dlatego, że kupują je inni. Pozostaje pod wpływem grupy odniesienia – kupuje to, co ludzie mu podobni, ale poprzez kupowanie określonych dóbr może zaspokajać swoje aspiracje do bycia podobnym do grupy na przykład do osób postrzeganych jako bogate czy bogatsze. Można tu powtórzyć za Kaminsky’m: „znowu człowiek wydaje pieniądze, których nie ma, na rzeczy, których nie potrzebuje, by podobać się ludziom, których nie lubi”. Grupy odniesienia mogą więc wpływać na zakup określonego towaru i wybór marki, a więc na wydanie pieniędzy na określone dobra związane z konsumpcją.
WERSJA DEMO
3.3. Czynniki kulturowe
Na wpływ kultury i pochodzenia na symboliczne znaczenie pieniądza wskazują badania Gurney’a (1988) i Tanga (1993). Postawy wobec pieniędzy są nabywane w toku indywidualnych pierwotnych i wtórnych czynników socjalizacyjnych.
WERSJA DEMO
3.4. Czynniki psychologiczne
Wśród najczęściej wymienianych czynników psychologicznych wpływających na zachowania konsumenckie wymieniane są: motywy, postawy, osobowość (por. Woś, 2003).
WERSJA DEMO1. Przedmiot badań i problem pracy
Przedmiotem moich badań jest pieniądz. Nie chodzi jednak o realną postać pieniądza jako przedmiotu (banknot, moneta), ale pieniądz jako nośnik wartości w toku procesu wymiany. W swoich poszukiwaniach pragnę dotrzeć do odkrycia wymiarów percepcji pieniądza. W oparciu o dotychczasowe rozważania teoretyczne i obserwacje życia codziennego, postawiłam sobie pytanie, jaka jest reprezentacja poznawcza pieniądza w umysłach respondentów i od jakich zmiennych psychologicznych i ekonomicznych zależy to, jak ludzie pieniądz postrzegają? Kolejne pytanie dotyczy tego, czy ludzie różnią się w zakresie postrzegania zarówno natężenia cech pieniądza jak i w postrzeganej liczbie i jakości wymiarów percepcji pieniądza? Jakie zmienne wpływają na różnice w percepcji wymiarów pieniądza?
2. Hipotezy badawcze
W oparciu o ramy teoretyczne pracy, intuicję wynikającą z obserwacji oraz w związku z postawionym pytaniami badawczymi, można wysunąć hipotetyczne odpowiedzi w postaci sformułowanych hipotez:
H1 Reprezentacja poznawcza pieniądza nie jest przestrzenią jednowymiarową, ale wielowymiarową.
H2 Dochód jest zmienną, która wpływa na percepcję pieniądza.
H2.1 Im wyższy dochód tym bardziej pozytywny obraz pieniądza.
H2.2 Ludzie o niskim dochodzie będą mieli zdecydowanie negatywny obraz pieniądza.
H2.3 Poszczególne grupy różnią się ilością i jakością wymiarów percepcji pieniądza
H3 Kasjerzy postrzegają inaczej pieniądz ze względu na to, że jest on przedmiotem ich pracy, niż ludzie o tym samym dochodzie niepracujący z pieniądzem.
H4 Dochód jest zmienną, która różnicuje grupy pod względem aspiracji finansowych, zaufania do instytucji finansowych, satysfakcji życiowej, stosunku do pieniądza, frustracji socjoekonomicznej, natomiast te zmienne wpływają na pozytywną lub negatywną percepcję pieniądza.
H5 Płeć wpływa na percepcję pieniądza
H5.1 Kobiety będą postrzegały pieniądz jako bardziej atrakcyjny, przyjazny i dominujący.
H5.2 Mężczyźni będą przypisywali mu większe natężenie siły, mocy, władzy.
H6 Percepcja pieniądza zmienia się wraz z wiekiem badanych.
H7 Ocena sytuacji finansowej własnej rodziny przez badanych i ich aspiracje finansowe wpływają na percepcję pieniądza.
H7.1 Im gorsza ocena sytuacji własnej rodziny tym bardziej negatywny obraz pieniądza.
H7.2 Im wyższe aspiracje dotyczące zarobków tym bardziej pozytywny obraz pieniądza.
H8 Zaufanie do instytucji finansowych wpływa na percepcję pieniądza. Im wyższe zaufanie do instytucji finansowych tym większe natężenie cech opisującychpieniądz w kategoriach solidności, stałości, siły i mocy
H9 Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia wpływa na percepcję pieniądza. Im wyższe zadowolenie z życia tym większe natężenie pozytywnej percepcji pieniądza
H10 Poziom frustracji socjoekonomicznej wpływa na różnice w percepcji pieniądza. Im wyższa frustracja tym bardziej negatywna percepcja pieniądza.
H11 Stosunek do pieniądza wpływa na jego percepcję.
Sformułowane w ten sposób hipotezy badawcze stały się podstawą ustalenia strategii badań i doboru badanych grup.5. Procedura badań
Wszystkie badania miały charakter indywidualny, osoby biorące w nich udział mogły w każdej chwili zrezygnować z badania.
Zgodę na przeprowadzenie badań w Kredyt Banku w Lublinie uzyskałam bezpośrednio od dyrektora Oddziału Banku w Lublinie, Stanisława Andrzeja Pituchy. Pan dyrektor nie miał żadnych zastrzeżeń, co do zaprezentowanych przeze mnie metod badań, jedynie zwrócił uwagę na ograniczenie czasowe, związane z ich wypełnianiem. Między innymi, dlatego zrezygnowałam z metody do badania wartości i metody do pomiaru lęku wobec przyszłości. Poniżej zamieszczam treść maila, którego otrzymałam 9 lipca 2003 roku.
WERSJA DEMO
Wykres 15. Liczba osób w poszczególnych przedziałach wiekowych.
Grupa kasjerów to grupa niejako ‘zastana’, na strukturę wieku i płci osób badanych nie miałam wpływu, zbadałam po prostu wszystkie osoby pracujące z pieniądzem w Oddziale Kredyt Banku w Lublinie. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku osób o wysokim dochodzie – ze względu na trudność w dotarciu do tych osób i w namówieniu ich do udziału w badaniu badałam osoby, które po prostu wyraziły zgodę na udział w badaniu. Dopiero przy doborze do grupy osób o niskim i średnim dochodzie miałam możliwość kontrolowania zmiennych: brak pracy z pieniądzem, wiek, płeć, wykształcenie, ilość dzieci oraz to, czy współmałżonek pracuje zawodowo.1. Reprezentacja pojęcia pieniądza
W części teoretycznej pracy przedstawiłam ekonomiczną definicję pieniądza. Celem przeprowadzonych przeze mnie badań była odpowiedź na pytanie, czy można mówić o pewnej spójnej psychologicznej definicji pieniądza i na jakich wymiarach ludzie reprezentują pieniądz. W związku z tak sformułowanym pytaniem badawczym postawiłam następujące hipotezy:
1. 1. Cechy pieniądza
W Tabeli 10 przedstawiłam średnie wyniki uzyskane w Skali Semantycznej Pieniądza dla poszczególnych grup oraz różnice istotne statystycznie w analizie wariancji ANOVA jednoczynnikowa. W celu czytelniejszej prezentacji uzyskanych wyników, przekodowałam je tak, aby po prawej stronie dyferencjału znalazły się te przymiotniki, które wskazują na daną cechę niż jej brak (np. praktyczny-niepraktyczny przekodowałam tak, by wynik 1 wskazywał na niepraktyczność pieniądza, a wynik 5 na jego praktyczność). Podczas przekodowywania kierowałam się też znakiem, jaki poszczególne itemy uzyskały w analizie składowych głównych, stąd na przykład w tabeli widoczne jest kontinuum hojny-chciwy, gdzie wyższy wynik wskazuje na chciwość a nie hojność.5. Skala Stosunku do Pieniądza
Badania dotyczące postaw wobec pieniądza wskazują na wpływ zarówno czynników socjalizacyjnych jak i wtórnych (mass media) na stosunek do pieniądza. Jednak fakt posiadania lub braku pieniędzy zdaje się być zmienną modyfikującą stosunek do pieniądza. Można postawić tezę, że osoby o wyższym dochodzie będą miały bardziej pozytywny stosunek do pieniądza niż osoby o niskim dochodzie.
5.1. Stosunek do pieniądza w badanych grupach
Stosunek do pieniądza jest rzeczywistością wielowymiarową. Można zatem analizować różnice w poszczególnych twierdzeniach skali SDP (Tabela 28). Analiza składowych głównych Skali Stosunku do Pieniądza wskazuje na sześć wymiarów tego ustosunkowania w zakresie, których dochód okazuje się też być zmienną różnicującą grupy (Tabela 29).
WERSJA DEMO
5.2. Stosunek do pieniądza a percepcja pojęcia pieniądza
Kolejne postawione pytanie badawcze dotyczyło tego, jak deklarowany stosunek do pieniądza wpływa na percepcję pojęcia pieniądza. Wyniki analiz przedstawionych w Tabeli 30 wskazują na różnice w percepcji pieniądza w zależności od niskiego, średniego lub wysokiego wyniku ogólnego w Skali Stosunku do Pieniądza.^(¹¹)
WERSJA DEMO
6. Wpływ zmiennych niezależnych na percepcję pieniądza
Dochód jest zmienną, która różnicuje grupy pod względem aspiracji finansowych, zaufania do instytucji finansowych, satysfakcji życiowej, stosunku do pieniądza, frustracji socjoekonomicznej. Nie sposób jednak pominąć pytania, jaki jest wpływ zmiennych niezależnych na zmienną zależną. Do ustalenia wzajemnych związków między zmiennymi niezależnymi i zmienną zależną wykorzystano analizę korelacyjną r-Pearsona, której wyniki zebrano w Tabeli 31 i zilustrowano na Rysunku 6.
WERSJA DEMORysunek 6. Związek między zmiennymi niezależnymi a zmienną zależną, metoda korelacji r-Pearsona.
Przedstawione w Tabeli 30 wyniki analizy korelacyjnej wskazują na związek niektórych zmiennych niezależnych z ze zmienną zależną, czyli percepcją pieniądza. Wyniki te zostały zilustrowane na Rysunku 6 w ten sposób, że zaznaczono korelacje ujemne, natomiast pozostałe związki oznaczają korelacje dodatnie – im wyższy wynik z zmiennej niezależnej tym wyższy wynik w danym wymiarze percepcji pieniądza.
Pieniądze są tematem, o który się ocieramy każdego dnia. Jest to temat fascynujący a zarazem trudny, gdyż pytanie o stosunek do pieniądza zmusza człowieka do konfrontacji z tym, co w nim pierwotne – lęku przed utratą bezpieczeństwa. Można zatem mówić o iluzji, że pieniądze rozwiążą nasze problemy, zapewnią miłość, szacunek, dadzą poczucie bezpieczeństwa. Wiele grup społecznych w Polsce przejawia granice wytrzymałości. Brak poczucia stabilizacji, niepewność jutra wynikające z groźby zwolnienia z pracy i wizja rozszerzającego się skrajnego ubóstwa, wywołują skłonność do przesadnie negatywnej sytuacji. Na pewno jest tak, że pieniądze zapewniają możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb, ale wydaje się, że jest coś takiego w naszym stosunku do pieniądza, co pozwala niektórym budować fortuny z niczego. Czy zatem jesteśmy bogaci, gdy posiadamy dużą ilość pieniędzy i dóbr materialnych czy bogactwo to coś, co płynie z nas? Od czego w takim razie zależy nasz stosunek do pieniądza i percepcja istotnych dla pojęcia pieniądza cech?
O pieniądzach w naszym społeczeństwie się nie mówi, zarobki objęte są tajemnicą, warto powtórzyć pogląd Olivii Mellan, podzielaną również przez prof. Zaleskiego (2003), iż „pieniądze to ostatnie tabu społeczne, dyskutowane nawet rzadziej niż sex czy dziecięca trauma” (Zaleski, 2003, s.52). Teoretycznie znaczenie pieniądza można odnaleźć w pracach dotyczących postaw wobec pieniądza, brakuje jednak prac dotyczących istoty, samego pojęcia pieniądz, zwłaszcza w dobie pieniądza elektronicznego.
Ekonomiści zwracają uwagę na to, iż istota pieniądza jest określona przez spełniane przez niego funkcje. Wszelkie bowiem środki, które funkcję pieniądza pełnią, należy z definicji uznać za pieniądz. Ta bezkompromisowa obiektywność pozwala pieniądzowi funkcjonować jako perfekcyjny technicznie środek współczesnej wymiany ekonomicznej, wolny od ograniczeń subiektywnych, niewrażliwy na poszczególne interesy, pochodzenie czy relacje, płynność i podzielność pieniądza były nieskończone. Tą esencją pieniądza według Simmla (1997) była jego niewarukowana niczym wymienialność, wewnętrzna jedność, która czyni każdy kawałek wymienialny na inny. Pieniądz więc służy, według tego autora, jako neutralny, dobrze dopasowany środek racjonalnego, bezosobowego rynku ‘wyrażając relacje ekonomiczne między przedmiotami’ w abstrakcyjnych ilościowych terminach bez wchodzenia w te relacje. Simmel odrzucił jakiekolwiek nieekonomiczne ograniczenia w używaniu pieniędzy jako swego rodzaju atawizm.
Schumpter zauważył (za: Zelizer, 1994), że kapitalizm zachwyca się pieniądzem przekształcając go w narzędzie racjonalnej kalkulacji kosztów i zysków, środek pomiaru, który wykracza poza sektor ekonomiczny w swego rodzaju typ logiki, czy postawy czy też metody, która zaczyna zwycięską karierę, staje się narzędziem człowieka i jego filozofią, rządząc jego zdrowiem, poddając sobie jego obraz kosmosu, jego spojrzeniem na życie, wszystkim co wchodzi w zakres pojęcia piękna, sprawiedliwości i ambicji duchowych.
Zelizer natomiast w swojej książce The Social Meaning of Money (1994) syntetycznie podsumowuje obowiązujący paradygmat myślenia o pieniądzu w naukach społecznych
. „Pieniądz nie jest ani kulturowo obojętny ani społecznie anonimowy” (s.18). Według tej autorki, interpretację pieniądza ukształtował absolutny model pieniądza rynkowego. Zelizer wbrew Simmlowi wskazuje na społeczną naturę pieniądza. Uważa, że stosowanie pieniądza nie jest naturalnym trendem przechodzenie do stosunków zimnych i anonimowych, nacechowanych racjonalną i instrumentalną kalkulacją. Uważa, że ludzie w swoim dążeniu do nadawania sensu międzyludzkim relacjom przypisują pieniądzom znaczenie. Ludzie użytkujący pieniądz starają się osadzić go w określonym czasie, miejscach i stosunkach społecznych. Podobnie Bloom (1995) zwraca uwagę, iż pieniądz jest jak język – bez ludzkich kontaktów jest on bezwartościowy, to człowiek nadaje mu wartość i sens w procesie wymiany.
Pojawienie się pieniądza elektronicznego (bezgotówkowego) bez wątpliwości ujawniło nowe problemy psychologiczne, społeczne i ekonomiczne związane z pieniądzem. Pieniądz jest symbolem, informacją, a nie takim dobrem, jakim jest maszyna, ubranie, chleb czy samochód. Nie ma więc wątpliwości, że pieniądz nie należy do sfery materialnej, w przeciwieństwie do dóbr, które można za jego pośrednictwem nabyć, a które należą do sfery dóbr realnych (materialnych). Teoretycznie każdy zdaje sobie sprawę, że pieniądzem się nie naje ani pieniądzem się nie okryje, ale mało kto pyta jaka w związku z tym jest prawdziwa natura pieniądza. Pieniądz jest więc miernikiem wartości, ale można wskazać na niego jako na najskrajniejszy przykład środka stającego się celem (Simmel, 1997). Czy prawdziwa jest perspektywa zaproponowana przez Simmla, iż „krąg przedmiotów osiągalnych za pieniądze rozszerza się coraz bardziej, że rzeczy z coraz mniejszym oporem poddają się mocy pieniądza, że on sam staje się coraz bardziej pozbawiony cech, ale dzięki temu panujący nad każdą cechą rzeczy”? (s.203).
Dnia 1 stycznia 1999 roku na obszarze 11 spośród 15 krajów Unii Europejskiej zaczęła funkcjonować unia walutowa. W skład unii walutowej (Unia Gospodarcza i Walutowa, UGW; Economic and Monetary Union, EMU) weszły kraje, które deklarowały chęć przyjęcia wspólnej waluty i spełniły 5 tzw. kryteriów zbieżności. Podstawową cechą unii walutowej miało być zapewnienie pełnej integracji rynków finansowych krajów członkowskich, nieodwracalne usztywnienie kursów między ich walutami, a następnie zastąpienie tych walut jedną wspólną walutą. Waluta ta powinna być emitowana przez nową instytucję – ponadnarodowy bank centralny unii. Mimo iż banknoty i monety walut krajów UGW jeszcze przez kilka lat będą znajdowały się w obiegu, to faktycznie w sensie ekonomicznym waluty te przestały być samodzielnymi walutami. Celem wprowadzenia euro jest zdyscyplinowanie finansów państw UE. Widać to w ostrych kryteriach kwalifikacji do strefy euro, zwanych kryteriami zbieżności. Komisja Europejska na konferencji w Maastricht ustaliła warunki gospodarcze znane pod nazwą “kryteria spójności”. Do warunków tych należą: dług publiczny, deficyt budżetowy, inflacja oraz kurs walutowy. Kryteria te musiały zostać spełnione przez państwa członkowskie, aby przystąpić do unii monetarnej.
Euro nie można by oczywiście wprowadzić bez poniesienia wydatków. Przeszkolenie urzędników, dostosowanie systemów informatycznych, urządzeń i straty banków z tytułu ograniczenia wymiany walut są kosztami oczywistymi i nieuniknionymi. Dochodzą do nich o wiele istotniejsze koszty polityczne: utrata suwerenności w sferze walutowej i niemożność wykorzystania pieniądza jako narzędzia polityki gospodarczej przez państwa przystępujące do strefy euro.
Euro jako nowa waluta jest wyzwaniem, które może wzmocnić światowy system bankowy lub doprowadzić do jego zmierzchu. Oczywiście o tym, jaki to będzie miało ostateczny wpływ na banki zadecyduje umiejętność strategicznego myślenia. Po raz pierwszy euro poddano referendum 28 września 2000 roku. Za wspólną europejską walutą w sondażach opowiedziało się większość polityków i przedsiębiorców. Za odrzuceniem wspólnego pieniądza opowiedziało się 52,1% Duńczyków.
Pojawienie się nowego pieniądza euro wpływa znacząco na życie poszczególnych społeczeństw, na funkcjonowanie banków i instytucji finansowych, na funkcjonowanie przedsiębiorstw i różnego rodzaju instytucji państwowych. Wydaje się, że wyniki referendum w Danii wskazują iż trudność wprowadzenia euro jako międzynarodowej waluty związana jest z tym, że każdy kraj jest głęboko przywiązany do swego pieniądza narodowego jako symbolu suwerenności. W wielu krajach pieniądz narodowy ma długą tradycję i ściśle wiąże się z losami i historią danego kraju. „Rezygnacja z narodowej jednostki pieniężnej oznacza więc nie tylko koszty techniczne stopniowego przestawienia się na nowy pieniądz we wszystkich dziedzinach życia, ale także niesie ze sobą konieczność dostosowań w sferze psychologicznej” (Oręziak, 2002, s.8).
Przedmiotem moich badań jest pieniądz, jako nośnik wartości w toku procesu wymiany. Rozważania teoretyczne dotyczące pieniądza i obserwacje życia codziennego, doprowadziły do postawienia pytania, jaka jest reprezentacja poznawcza pieniądza w umysłach respondentów i od jakich zmiennych psychologicznych i ekonomicznych zależy to, jak ludzie pieniądz postrzegają? Jakie zmienne wpływają na różnice w percepcji wymiarów pieniądza?
Przedstawiona przeze mnie praca jest próbą odpowiedzi na te pytania. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Historia powstania pieniądza, jego definicje oraz badania dotyczące funkcji użyteczności pieniądza i postaw wobec pieniądza zostały przedstawione w pierwszym rozdziale opracowania. Ponieważ pieniądz mocno wpisany jest w egzystencję ludzką, a nie jest rzeczywistością oderwaną od ludzkiego życia, dlatego rozważania dotyczące pieniądza odniosłam do specyfiki obrotu pieniądzem w gospodarstwie domowym w rozdziale drugim pracy. Rozdział trzeci pracy zawiera problem pracy, pytania i hipotezy badawcze, wyniki badań pilotażowych percepcji pieniądza oraz opis procedury i strategii badań, a także charakterystykę respondentów. Wyniki badań własnych nad percepcją pieniądza i jej uwarunkowaniami zostały przedstawione w rozdziale czwartym pracy. W ostatnim, piątym rozdziale pracy podjęłam próbę psychologicznej interpretacji wyników badań nad percepcją pieniądza w świetle postawionych hipotez. Zakończenie pracy jest nie tylko podsumowaniem wyników przeprowadzonych przeze mnie badań, ale także wskazaniem jej celów aplikacyjnych oraz implikacje do dalszych badań.
Wskazanie korelatów percepcji pieniądza i stosunku do niego może być między innymi przyczynkiem do pracy z ludźmi, dla których pieniądz jest celem samym w sobie, dla którego w skrajnych przypadkach mogą oni zabić innych. Zbadanie wymiarów przestrzeni pojęcia pieniądza, jego cech definicyjnych może zaowocować otwarciem nowego pola do współpracy dla psychologów, socjologów oraz ekonomistów.2. Definicje pieniądza
‘Pieniądz’, podobnie jak ‘inteligencja’ należy do tego typu pojęć, o których dużo się mówi, a które trudno zdefiniować. Bo co to tak naprawdę jest pieniądz? Pieniądz to po prostu pieniądz: jaki jest, każdy widzi. Pieniądz jest tym, co dostajemy za naszą pracę i tym, co inni przyjmują od nas w zamian za różne dobra i świadczone usługi. Generalnie o definicji pieniądza mówi się na terenie ekonomii, choć postrzeganie pieniądza i jego cechy definicyjne stanowią także obszar zainteresowań takich nauk jak socjologia czy psychologia.
2.1. Istota pieniądza
Schmölders (1982) mówi o iluzji pieniężnej (termin wprowadzony przez Irvinga Fishera), która jest ważną kategorią z dziedziny opinii publicznej i stanowi ona o wartości pieniądza jako takiego. „Iluzja pieniężna jest niczym innym jak wiarą obywateli wspólnoty walutowej w swój pieniądz” (s. 145). „Wiara w pieniądz, to pozytywne ‘nastawienie’ do pieniądza lub ‘postawa pieniężna’ (Geldattitude). Z punktu widzenia psychologii społecznej, niczym innym jak wartością pieniądza, uchwyconą jako ogólne, nie indywidualne oszacowanie wartości jednostki pieniężnej na skali wartości wspólnoty; wartość pieniądza jest świadomością obowiązywania przyrzeczenia wartości, które jest ucieleśnione w pieniądzu” (s.146).
WERSJA DEMO
2.2. Społeczna natura pieniądza
We współczesnej literaturze ekonomicznej podejście do określenia pieniądza nie wyraża się w poszukiwaniu definicji istoty pieniądza jako kategorii ekonomicznej. Ekonomistom chodzi o zidentyfikowanie form, w których pieniądz może występować i spełniać swoje funkcje w obrocie gospodarczym. Wraz z demonetyzacją złota zanikł pieniądz-towar z teorią mentalistyczną. Obecnie posługujemy się znakami pieniężnymi, a więc należy przyjąć funkcjonalne podejście do określania pieniądza.
WERSJA DEMO2.3. Ekonomiczna definicja pieniądza
Do pieniądza powinno się zaliczać tylko to, co spełnia funkcje pieniądza (Begg, 1997; Żyżyński, 1998; Shaal, 1997; Cywiński, 1992). Autorzy zwracają uwagę na to, iż istota pieniądza jest określona przez spełniane przez niego funkcje. Wszelkie bowiem środki, które funkcję pieniądza pełnią, należy z definicji uznać za pieniądz. Oczywiście samo spełnianie funkcji pieniądza nie wystarcza do wyjaśnienia istoty pieniądza. Nasuwa się tu oczywiście pytanie, dlaczego pieniądz wypełnia te funkcje i co stanowi gwarancję jego wartości.
Podstawowe funkcje pieniądza można ująć w trzech grupach: funkcja pieniądza jako miernika wartości, funkcja pieniądza jako środka przechowywania wartości i funkcja przekazywania wartości.
2.3.1. Pieniądz jako miernik wartości
WERSJA DEMO
2.3.2. Pieniądz jako środek przekazywania wartości
Dzięki temu, że pieniądz jest miernikiem wartości to, co zostało zarobione wczoraj, może być wydane jutro. W wyniku umowy społecznej pieniądz służy jako środek płatności za wszystkie towary. W rezultacie przepływom dóbr i usług, a więc relacjom kupna i sprzedaży, w których są one przekazywane od producentów do klientów, towarzyszy przeciwnie skierowany strumień pieniądza, który jest zapłatą wyznaczonych przez rynek cen. Dzięki istnieniu pieniądza jako neutralnego środka wymiany zmniejsza się niepewność, co obniża koszty transakcyjne do koniecznych wymiarów. Urzeczywistnia się to poprzez umowę, że ‘dobro pośrednie’, czyli pieniądz jest przyjmowane jako zapłata przy wymianie na dowolne inne dobro. Każdy proces wymiany może być wówczas rozdzielony na dwa niezależne akty: oferowane dobro może być wymienione na powszechnie akceptowany środek płatniczy, a więc na pieniądz, a ten może być wykorzystany od razu lub później na zakup pożądanego dobra. „Świat nie dokonałby tak ogromnego postępu cywilizacyjnego, gdyby na pewnym etapie historycznego rozwoju nie pojawił się pieniądz i nie przyczynił się do rozwoju wymiany na skalę międzynarodową” (Nasiłowski, 1996, s. 247).
WERSJA DEMO3. Zaufanie do pieniądza i instytucji z nim związanych
System finansowy jest złożony i obejmuje szereg różnego rodzaju instytucji finansowych takich jak banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze powiernicze, spółki finansowe i banki inwestycyjne. Każda z tych instytucji jest w znacznym stopniu poddana regulacjom prawnym. Omówienie problematyki zaufania do banków i innych instytucji finansowych wydaje się o tyle istotne, że umożliwiają one działanie rynków finansowych. „Zdrowej i prężnej gospodarce potrzebny jest system finansowy, przesyłający fundusze od ludzi, którzy gromadzą oszczędności do tych, którzy znajdują możliwości produkcyjnego zainwestowania kapitału” (Mishkin, 2002, s. 251).
3.1. Banki i inne instytucje finansowe
WERSJA DEMO3.2. Bank centralny
W całym systemie finansowym państwa główną rolę odgrywa bank centralny. Pierwsze banki centralne miały charakter prywatny. Pierwotnie banki były uprawnione do emitowania biletów bankowych do wysokości kapitału zakładowego. Wszyscy odnosili się z pełnym zaufaniem do biletów bankowych, gdyż w każdej chwili można było wymienić je na monetę srebrną lub złotą. Kwity nie musiały mieć stuprocentowego pokrycia w kruszcu, pod warunkiem jednak ufności w to, że posiadacze kwitów będą mogli na każde żądanie zamienić papier na złoto. Zaufanie zaczęło zatem odgrywać ogromnie ważną rolę w obiegu pieniężnym. Tak jest do dziś. Papierowe pieniądze mają wartość dopóty, dopóki ufamy, że mają ją naprawdę. Zadaniem banków centralnych, które pojawiły się później niż papierowe pieniądze, jest utwierdzanie w tej ufności. I wojna światowa przyniosła gwałtowną inflację i spadek wartości pieniądza. Zawieszono wymienialność waluty krajowej na złoto. „W celu ratowania gospodarki przed kryzysem i masowym bezrobociem banki centralne zaczęły stosować politykę łatwego, taniego pieniądza” (Nasiłowski, 1996, s.50). Po II wojnie światowej wiele banków upaństwowiono i stały się one doradcami rządów w sprawach polityki pieniężnej i kredytowej. Tworzenie banków centralnych wiązało się często z gruntownymi reformami państwa po rewolucjach lub wielkich katastrofach dziejowych (Baka, 2001).
WERSJA DEMO4. Badania dotyczące postaw wobec pieniądza
Problematyka postaw i ich zmiany stanowi przedmiot zainteresowań wielu różnych nauk: psychologii, socjologii, pedagogiki, ale także działaczy społeczno-politycznych. Poznanie struktury, funkcji i genezy postawy daje możliwość wpływania na nią, nakłonienia ludzi do zmiany poglądów, kształtowania jej w określony sposób.
4.1. Definicja postawy
Można wskazać na dwie definicje postawy o szerszym i węższym zakresie. Podana przez Prężynę, szersza definicja „postawa to względnie stałe ustosunkowanie, które wyraża się wobec gotowości podmiotu do pozytywnych lub negatywnych reakcji intelektualno-orientacyjnych, emocjonalno-motywacyjnych oraz behawioralnych wobec jej przedmiotu” (Prężyna, 1981, s.20), wyróżnia w postawie trzy istotne komponenty: poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Wojciszke stwierdza, że związek tych trzech rodzajów reakcji na ten sam obiekt bywa często słaby i na mocy samej definicji nie można założyć jego istnienia, przyjmuje on definicję postawy jako stosunku emocjonalnego, czyli trwałej skłonności do wartościowania danego obiektu. Według tego autora: „postawą wobec dowolnego obiektu (przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby) nazywamy względnie stałą skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się człowieka do tego obiektu” (Wojciszke, 2000, s.79). Zwykle w definicje włącza się również „gotowość do reagowania w pewien z góry określony sposób na te (lub związane z nim) przedmioty, pojęcia lub sytuacje” (Hilgard 1967, s. 834).
WERSJA DEMO
4.2. Zróżnicowanie postaw wobec pieniądza
Istotną rolą kultury jest zdefiniowanie postaw wobec pieniędzy. Postawy te są nabyte poprzez osobiste, pierwotne i wtórne czynniki socjalizacyjne. Dochody rodziców, edukacja, klasa społeczna, wierzenia, zachowania rodziców, zwyczaje dotyczące pieniędzy, wszystko to wpływa na postawę dzieci wobec pieniędzy. Wtórne czynniki socjalizacyjne, takie jak mass-media, wpływają na postawy dzieci wobec pieniędzy zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio poprzez ich rodziców. Postawy wobec pieniędzy powstają wcześnie w dzieciństwie
i pozostają dość stałe przez całe życie jednostki. (Tang i Gilbert, 1995). Na wpływ kultury i pochodzenia na symboliczne znaczenie pieniądza wskazują badania Gurney’a (1988) i Tanga (1993).
WERSJA DEMO
4.3. Praca i płaca a postawy wobec pieniądza
Podstawą systemu wynagradzania w Polsce jest pieniądz. Można do znudzenia powtarzać, że pieniądze szczęścia nie dają, ale bez nich trudno zaspokoić choćby podstawowe potrzeby człowieka. Przy rosnącym poziomie bezrobocia, braku nowych miejsc pracy, pieniądz jako zapłata za pracę ciągle w opinii wielu, będzie najważniejszym czynnikiem motywującym do pracy. Czy faktycznie jest tak, że wynagrodzenie jest czynnikiem motywującym do pracy? Zgodnie z dwuczynnikową teorią Herzberga (Stoner, 1999) pozytywna ocena wynagrodzenia nie prowadzi do zadowolenia z pracy, ale jedynie do braku niezadowolenia. Pieniądze są środkiem służącym do tego, aby nie zaistniał stan odczuwany jako brak motywacji, należą według tej teorii do czynników higienicznych a nie do motywatorów. Herzberg do czynników motywujących i wywołujących zadowolenie zaliczył: zadowolenie, awanse, odpowiedzialność, uznanie, osiągnięcia a także samą pracę, jej treść i nagrody za efektywność. Oczywiście pracownicy zdają sobie sprawę z istnienia pewnych korzyści wynikających z zatrudnienia ich w danej firmie, jednak z ich punktu widzenia, należą one do systemu wynagrodzeń. Możliwości rozwoju, związane ze szkoleniami, kursami, są dla wielu młodych ludzi są ogromnie atrakcyjne, a ponieważ firma płaci za naukę, więc inwestycja w rozwój pracownika postrzegana jest jako kolejna forma wynagrodzenia za pracę. Na system wynagrodzeń można patrzeć od strony prawnej, ekonomicznej oraz społeczno – psychologicznej.
WERSJA DEMO5. Funkcja użyteczności pieniądza
Najwięcej badań poświęcono użyteczności pieniędzy. Jasne jest, że użyteczność pieniądza nie stanowi prostego odpowiednika jego wartości nominalnej. Teoria użyteczności dopuszcza możliwość, żeby ludzie przypisywali pieniądzom różne wartości. Głównym rezultatem teorii użyteczności dla ryzyka jest to, że można podać liniowy wskaźnik użyteczności, który odzwierciedla całkowicie preferencje jakiejś osoby co do alternatyw zawierających ryzyko. Gdy wygrane są w pieniądzach to znajdziemy prawdopodobnie niejedną taką osobę, która będzie wolała grę o mniejszej wariancji wygranych pieniędzy w tym przypadku, gdy wartości oczekiwane wygranych są takie same. Wykazuje to, iż użyteczność pieniądza nie może być związana liniowo z ilością pieniędzy.
5.1. Proces podejmowania decyzji
Mówiąc o pieniądzu i nabywaniu za jego pomocą poszczególnych dóbr, a tym samym o zaspokajaniu przez jednostkę potrzeb, nie sposób pominąć procesu podejmowania decyzji. Poruszając problematykę podejmowania decyzji mamy na myśli podmiot, który ją podejmuje, samą czynność dokonywania wyboru oraz przedmiot decyzji, czyli zadanie decyzyjne. Podmiot, który decyzję podejmuje nazywany jest decydentem. Decydent dokonuje wyboru przyszłego zachowania i ponosi odpowiedzialność za swoją decyzję. Oznacza to, że będąc świadomy konsekwencji swoich wyborów (korzystnych lub niekorzystnych dla siebie), jakie może ponieść podejmując określoną decyzję, godzi się jednocześnie na skutki, rezultaty dokonanego wyboru (Kozielecki, 1977). Istotę decyzji stanowi nieustanne rozstrzyganie i wybór, jakie działanie należy podjąć. Jednak sam akt wyboru, chociaż jest końcową fazą podejmowania decyzji, stanowi jej bardzo ważną część. Każda decyzja poprzedzona jest zbiorem wielu operacji myślowych – procesów i czynności przeddecyzyjnych. Można do nich zaliczyć: wartościowanie wyników, ocenę ich subiektywnego prawdopodobieństwa, szacowanie poziomu ryzyka itp. W zdecydowanej większości sytuacji decyzyjnych nie ma wyraźnie określonych procedur postępowania, które regulowałyby wszelkie czynności decydenta od momentu powstania problemu decyzyjnego do dokonania decyzji.
WERSJA DEMO
5.2. Pojęcie użyteczności
Punktem wyjścia modelu czynności ludzkich, tych form zachowania, których wykonanie zależy od wyboru i decyzji człowieka, jest założenie, że każda sytuacja może prowadzić do jednego z wyników należących do określonego zbioru, częściowo przynajmniej zależnych od reakcji człowieka w danej sytuacji i mających dla danego człowieka określoną wartość. Tę wartość nazwano w literaturze przedmiotu użytecznością. Określenie hierarchii użyteczności poszczególnych wyników wyznacza dla danego człowieka jego motywację (por. Kozielecki, 1971). Obserwacja zachowania się ludzi w różnych sytuacjach życiowych pozwoliła na wysunięcie założenia, że nie kierują się oni w wyborze swych działań użytecznością poszczególnych wyników, ale ich oczekiwaną użytecznością, czyli iloczynem użyteczności danego wyniku i jego prawdopodobieństwa. Racjonalnym jest więc zachowanie, które maksymalizuje oczekiwaną użyteczność. Wyniki eksperymentów (Tyszka, 1970) nie pozostawiają wątpliwości, że za pomocą oczekiwanej użyteczności nie można opisywać zachowania decyzyjnego ludzi, ponieważ okazuje się, że nie kierują się oni obiektywnymi wartościami prawdopodobieństw, ale subiektywnym prawdopodobieństwem poszczególnych wyników. Konieczny jest więc model, który pozwala mierzyć subiektywne wartościowanie obu czynników, zarówno konsekwencji jak i prawdopodobieństwa. Taki model podejmowania decyzji przez człowieka to model subiektywnie oczekiwanej użyteczności.
WERSJA DEMO
5.3. Aksjomaty teorii użyteczności
Użyteczność to suma zadowolenia (satysfakcja), którą uzyskuje konsument w wyniku spożycia jakiegoś dobra czy usługi lub też z udziału w jakimś rodzaju działalności. Człowiek z reguły dąży przede wszystkim do zaspokajania najbardziej intensywnych potrzeb, jak: wyżywienie, odzież, mieszkanie, jego wyposażenie itp. Dopiero po ich zaspokojeniu pojawiają się potrzeby wyższego rzędu związane z komfortem życia, kulturą, rozrywką itp. Hierarchia potrzeb bywa więc różna.
WERSJA DEMO
Aksjomat 1. Warunek spójności.
Dla dowolnych wyników x oraz y w zbiorze A zachodzi jedna z trzech relacji:
x>y, y.x, x~y
Zgodnie z tym aksjomatem można stwierdzić, że wyniki należące do zbioru A są porównywalne, a więc racjonalny decydent albo preferuje jeden z dwóch wyników, albo uważa je za identyczne.
Aksjomat 2. Warunek przechodniości.
Dla dowolnych wyników x,y,z w zbiorze A:
Jeżeli x>y i y>z, to x>z
Zdaniem Kozieleckiego (1975) aksjomat dotyczący przechodniości często jest uważany za kluczowe kryterium racjonalności działania.
Aksjomat 3. Warunek redukcji loterii złożonych.
Konsekwencją zakładu może być w szczególności inny zakład i
~
tj. atrakcyjność zakładu nie powinna zależeć od jego struktury, o ile ustalonym konsekwencjom odpowiadają te same prawdopodobieństwa. Aksjomat ten stwierdza, że preferencje zależą jedynie od końcowych wyników i ich prawdopodobieństwa, a nie od kroków, za pośrednictwem których te wyniki i prawdopodobieństwo są osiągane. Indyferencja między zakładami zachodzi dlatego, że zakład złożony można sprowadzić do zakładu prostego. Można więc stwierdzić, że te zakłady są ekwiwalentne, ponieważ ich końcowe wyniki i ich prawdopodobieństwa są równe. Różnią się jedynie procedurą otrzymywania wyników (w zakładzie złożonym proces gry jest dwuetapowy, a w prostym jednoetapowy). Z punktu widzenia normatywnego, założenie, że wybór nie zależy od procedury rozgrywania, o ile tylko wyniki i prawdopodobieństwo nie zostaną zmienione, jest w pełni sensowne. Jednak okazuje się, że nie tylko wyniki, ale i sam proces wykonywania czynności może być dla człowieka atrakcyjny. Może się zdarzyć, że będzie on preferował zakład złożony, gdyż składa się on z dwóch etapów i dzięki temu jest bardziej interesujący.
Aksjomat 4. Warunek ciągłości.
Jeżeli x>y>z, to istnieje takie prawdopodobieństwo p, że y~(x, p, z).
Aksjomat ten mówi, że można dobrać takie prawdopodobieństwo dla wyniku najbardziej preferowanego x oraz najmniej preferowanego z, że powstały w ten sposób zakład będzie równie atrakcyjny jak całkowicie pewny wynik y. Oznacza to, że nie ma konsekwencji nieskończenie pożądanych lub nieskończenie niepożądanych. Loteria jest równoważna wynikowi y. Aksjomat ten wyklucza sytuację, że jakiś wynik x jest nieskończenie lepszy od innych, tak że człowiek zawsze woli rozgrywać zakład, w którym wynik ten występuje, niż uzyskać z całą pewnością wynik y. Na przykład, jeżeli decydent woli wakacyjny wyjazd na Kretę od wyjazdu nad Bałtyk, zaś z kolei Bałtyk od spędzenia wakacji w mieście, bo w wypadku, gdy szansa wygrania biletu na Kretę jest bardzo mała i wynosi, powiedzmy 0,01, będzie mu obojętne, czy pojedzie na pewno nad Bałtyk, czy też będzie rozgrywał zakład: 0,01 Kreta i 0,99 wakacje w mieście.
Aksjomat 5.Warunek podstawialności.
Jeżeli x~y, to (x, p, z)~(y, p, z),
tj. gdy x i y rozważane oddzielnie są indyferentne, to są też takimi, gdy wchodzą w skład dowolnej loterii. Wyklucza on możliwość współoddziaływania na siebie wyników, nie dopuszcza, żeby jakaś loteria (x, p, z) była preferowana nad loterię (y, p, z), jeżeli x i y oddzielnie są równoważne. Jeżeli na przykład dla kogoś otrzymanie tysiąca złotych ma taką samą wagę, jak otrzymanie kuchenki mikrofalowej typu ‘whirpool’, to zgodnie z tym aksjomatem po zastąpieniu w zakładzie tysiąca złotych tą kuchenką, ogólna atrakcyjność zakładu pozostaje taka sama.
Aksjomat 6. Zasada dominacji.
Jeżeli x>y, to x>(x, p, y)>y,
tj. loteria, która może tylko pogorszyć wynik, nie może być przedkładana nad pewny wynik lepszy i odwrotnie, loteria, która może tylko poprawić wynik powinna być przedkładana nad pewny wynik gorszy. Tak jest niewątpliwie przy wynikach pieniężnych. Jeżeli człowiek preferuje 10zł nad 5zł, to wygrana 10zł będzie również bardziej pożądana niż jakikolwiek zakład, którego wyniki równają się 10zł i 5zł. Zakład taki będzie jednocześnie bardziej atrakcyjny niż otrzymanie 5zł z całą pewnością.
Jeżeli preferencje decydenta spełniają aksjomaty od pierwszego do szóstego, to daje się udowodnić, że istnieje funkcja użyteczności u, która przypisuje konsekwencjom xi liczby rzeczywiste u(xi) takie, że:
x≥y wtedy i tylko wtedy, gdy u(x) ≥ y i u = p_(u)(x) + (1-p)u(y)
u jest określone na skali przedziałowej, tj. punkt zerowy i jednostka skali są dowolne.
Pierwsza część twierdzenia mówi, że użyteczność wyniku x jest większa lub równa użyteczności y wtedy i tylko wtedy, gdy decydent preferuje x nad y lub jest wobec nich indyferentny. Druga część stwierdza, że użyteczność zakładu jest określona jako suma użyteczności wyników tego zakładu ważonych prawdopodobieństwem ich wystąpienia.
Savage przedstawia teorię aksjomatyczną, która pozwala równocześnie mierzyć użyteczność i subiektywne prawdopodobieństwo SEU - subiektywnie oczekiwana użyteczność. Wprowadzenie wielkości subiektywnej rozszerza teorię decyzji pod dwoma względami. Dotyczy to różnic indywidualnych w ocenie wyników (użyteczności) zdarzeń (subiektywnego prawdopodobieństwa). Dodatkowo wielkości te nie muszą być określone z góry, ponieważ mogą być wyprowadzane z dokonywanych wyborów. Wspólną właściwością modeli jest założenie, że subiektywna wartość loterii jest złożoną funkcją z głównych czynników niezależnych: pożądalności jej wyników i prawdopodobieństwa zdarzeń.
Kietliński (1974) przedstawia model stanowiący próbę wyjścia poza modele wartości oczekiwanej. Ryzyko podejmowane jako prawdopodobieństwo straty pewnej wartości ma dla człowieka wartość negatywną. Człowiek dąży do minimalizowania lub unikania sytuacji, w których ryzyko występuje. Tym, co motywuje człowieka do podjęcia ryzyka, jest wygrana, która stanowi cel, jaki człowiek poprzez swoje działanie chce uzyskać. W sytuacji podejmowania decyzji ryzykownej człowiek porównuje ze sobą te dwa elementy: ryzyko i wartość celu, czyli wygraną. Jeżeli relację tę oceni pozytywnie, to podejmuje decyzję akceptującą ryzyko. Uzyskanie korzyści jest nagrodą za podjęcie ryzyka.
Decyzja jest funkcją ryzyka (R) i wartości do wygrania.
D = f ( R,w )
Nie zakłada się tu żadnego rodzaju funkcji łączącej ryzyko i wygraną. Trafność modelu okazała się wysoka w badaniach (Kietliński, 1974). Model pozwala nie tylko na wskazanie preferencji, ale też na przewidywanie prawdopodobieństwa zaakceptowania gry ze ściśle określonym błędem przewidywania.
5.4. Pieniądz i jego użyteczność
Dużą wartość naukową dotyczącą użyteczności pieniądza mają rozważania G. Cramera (Kozielecki, 1977), który zaproponował funkcję potęgową użyteczności:
u(x) = kx0,5
Zgodnie z tym wzorem użyteczność pieniędzy jest pierwiastkiem kwadratowym ich wartości obiektywnej. Przyjął on, że przyrost użyteczności jest malejącą funkcją użyteczności już posiadanych pieniędzy.
WERSJA DEMO
5.5. Użyteczność wyboru konsumenta
Człowiek jako konsument zawsze bierze pod uwagę sposoby poprawy swojej sytuacji życiowej, dokonuje wyboru między dostępnymi mu alternatywnymi kierunkami postępowania. Zgodnie z teorią mikroekonomiczną konsumenci i producenci dokonują racjonalnych wyborów tak, aby maksymalizować swe zadowolenie. Ludzkie potrzeby nieustannie rosną. Nigdy nie jesteśmy w stanie zaspokoić wszystkich naszych potrzeb, ponieważ po zaspokojeniu jednych potrzeb, będziemy odczuwać nowe i ludzie będą dążyć do ich zaspokojenia. W sytuacji, w której mamy do czynienia z ograniczoną dostępnością dóbr, możemy co najwyżej maksymalizować naszą sytuację, innymi słowy uzyskaną przez nas użyteczność. Użyteczność jest to satysfakcja, którą dana osoba uzyskuje ze spożycia jakiegoś dobra lub usługi lub też udziału w jakimś rodzaju działalności. Ekonomiści próbują w jednym słowie – użyteczność – oddać różne rodzaje przejawiania się podwyższonego poziomu naszego dobrego samopoczucia, gdy nosimy na sobie jakieś ubranie, gdy jemy posiłek czy idziemy do kina. Podstawowym założeniem stojącym u podstaw tej teorii jest to, że ludzie działają w jakimś celu, ponieważ są niezadowoleni z istniejącego stanu rzeczy. Model zachowania się konsumenta składa się z czterech elementów charakteryzujących konsumenta i jego otoczenie rynkowe (por. Begg, 1997). Są to:
WERSJA DEMO3.2. Czynniki społeczne
Konsument często kupuje określone dobra tylko dlatego, że kupują je inni. Pozostaje pod wpływem grupy odniesienia – kupuje to, co ludzie mu podobni, ale poprzez kupowanie określonych dóbr może zaspokajać swoje aspiracje do bycia podobnym do grupy na przykład do osób postrzeganych jako bogate czy bogatsze. Można tu powtórzyć za Kaminsky’m: „znowu człowiek wydaje pieniądze, których nie ma, na rzeczy, których nie potrzebuje, by podobać się ludziom, których nie lubi”. Grupy odniesienia mogą więc wpływać na zakup określonego towaru i wybór marki, a więc na wydanie pieniędzy na określone dobra związane z konsumpcją.
WERSJA DEMO
3.3. Czynniki kulturowe
Na wpływ kultury i pochodzenia na symboliczne znaczenie pieniądza wskazują badania Gurney’a (1988) i Tanga (1993). Postawy wobec pieniędzy są nabywane w toku indywidualnych pierwotnych i wtórnych czynników socjalizacyjnych.
WERSJA DEMO
3.4. Czynniki psychologiczne
Wśród najczęściej wymienianych czynników psychologicznych wpływających na zachowania konsumenckie wymieniane są: motywy, postawy, osobowość (por. Woś, 2003).
WERSJA DEMO1. Przedmiot badań i problem pracy
Przedmiotem moich badań jest pieniądz. Nie chodzi jednak o realną postać pieniądza jako przedmiotu (banknot, moneta), ale pieniądz jako nośnik wartości w toku procesu wymiany. W swoich poszukiwaniach pragnę dotrzeć do odkrycia wymiarów percepcji pieniądza. W oparciu o dotychczasowe rozważania teoretyczne i obserwacje życia codziennego, postawiłam sobie pytanie, jaka jest reprezentacja poznawcza pieniądza w umysłach respondentów i od jakich zmiennych psychologicznych i ekonomicznych zależy to, jak ludzie pieniądz postrzegają? Kolejne pytanie dotyczy tego, czy ludzie różnią się w zakresie postrzegania zarówno natężenia cech pieniądza jak i w postrzeganej liczbie i jakości wymiarów percepcji pieniądza? Jakie zmienne wpływają na różnice w percepcji wymiarów pieniądza?
2. Hipotezy badawcze
W oparciu o ramy teoretyczne pracy, intuicję wynikającą z obserwacji oraz w związku z postawionym pytaniami badawczymi, można wysunąć hipotetyczne odpowiedzi w postaci sformułowanych hipotez:
H1 Reprezentacja poznawcza pieniądza nie jest przestrzenią jednowymiarową, ale wielowymiarową.
H2 Dochód jest zmienną, która wpływa na percepcję pieniądza.
H2.1 Im wyższy dochód tym bardziej pozytywny obraz pieniądza.
H2.2 Ludzie o niskim dochodzie będą mieli zdecydowanie negatywny obraz pieniądza.
H2.3 Poszczególne grupy różnią się ilością i jakością wymiarów percepcji pieniądza
H3 Kasjerzy postrzegają inaczej pieniądz ze względu na to, że jest on przedmiotem ich pracy, niż ludzie o tym samym dochodzie niepracujący z pieniądzem.
H4 Dochód jest zmienną, która różnicuje grupy pod względem aspiracji finansowych, zaufania do instytucji finansowych, satysfakcji życiowej, stosunku do pieniądza, frustracji socjoekonomicznej, natomiast te zmienne wpływają na pozytywną lub negatywną percepcję pieniądza.
H5 Płeć wpływa na percepcję pieniądza
H5.1 Kobiety będą postrzegały pieniądz jako bardziej atrakcyjny, przyjazny i dominujący.
H5.2 Mężczyźni będą przypisywali mu większe natężenie siły, mocy, władzy.
H6 Percepcja pieniądza zmienia się wraz z wiekiem badanych.
H7 Ocena sytuacji finansowej własnej rodziny przez badanych i ich aspiracje finansowe wpływają na percepcję pieniądza.
H7.1 Im gorsza ocena sytuacji własnej rodziny tym bardziej negatywny obraz pieniądza.
H7.2 Im wyższe aspiracje dotyczące zarobków tym bardziej pozytywny obraz pieniądza.
H8 Zaufanie do instytucji finansowych wpływa na percepcję pieniądza. Im wyższe zaufanie do instytucji finansowych tym większe natężenie cech opisującychpieniądz w kategoriach solidności, stałości, siły i mocy
H9 Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia wpływa na percepcję pieniądza. Im wyższe zadowolenie z życia tym większe natężenie pozytywnej percepcji pieniądza
H10 Poziom frustracji socjoekonomicznej wpływa na różnice w percepcji pieniądza. Im wyższa frustracja tym bardziej negatywna percepcja pieniądza.
H11 Stosunek do pieniądza wpływa na jego percepcję.
Sformułowane w ten sposób hipotezy badawcze stały się podstawą ustalenia strategii badań i doboru badanych grup.5. Procedura badań
Wszystkie badania miały charakter indywidualny, osoby biorące w nich udział mogły w każdej chwili zrezygnować z badania.
Zgodę na przeprowadzenie badań w Kredyt Banku w Lublinie uzyskałam bezpośrednio od dyrektora Oddziału Banku w Lublinie, Stanisława Andrzeja Pituchy. Pan dyrektor nie miał żadnych zastrzeżeń, co do zaprezentowanych przeze mnie metod badań, jedynie zwrócił uwagę na ograniczenie czasowe, związane z ich wypełnianiem. Między innymi, dlatego zrezygnowałam z metody do badania wartości i metody do pomiaru lęku wobec przyszłości. Poniżej zamieszczam treść maila, którego otrzymałam 9 lipca 2003 roku.
WERSJA DEMO
Wykres 15. Liczba osób w poszczególnych przedziałach wiekowych.
Grupa kasjerów to grupa niejako ‘zastana’, na strukturę wieku i płci osób badanych nie miałam wpływu, zbadałam po prostu wszystkie osoby pracujące z pieniądzem w Oddziale Kredyt Banku w Lublinie. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku osób o wysokim dochodzie – ze względu na trudność w dotarciu do tych osób i w namówieniu ich do udziału w badaniu badałam osoby, które po prostu wyraziły zgodę na udział w badaniu. Dopiero przy doborze do grupy osób o niskim i średnim dochodzie miałam możliwość kontrolowania zmiennych: brak pracy z pieniądzem, wiek, płeć, wykształcenie, ilość dzieci oraz to, czy współmałżonek pracuje zawodowo.1. Reprezentacja pojęcia pieniądza
W części teoretycznej pracy przedstawiłam ekonomiczną definicję pieniądza. Celem przeprowadzonych przeze mnie badań była odpowiedź na pytanie, czy można mówić o pewnej spójnej psychologicznej definicji pieniądza i na jakich wymiarach ludzie reprezentują pieniądz. W związku z tak sformułowanym pytaniem badawczym postawiłam następujące hipotezy:
1. 1. Cechy pieniądza
W Tabeli 10 przedstawiłam średnie wyniki uzyskane w Skali Semantycznej Pieniądza dla poszczególnych grup oraz różnice istotne statystycznie w analizie wariancji ANOVA jednoczynnikowa. W celu czytelniejszej prezentacji uzyskanych wyników, przekodowałam je tak, aby po prawej stronie dyferencjału znalazły się te przymiotniki, które wskazują na daną cechę niż jej brak (np. praktyczny-niepraktyczny przekodowałam tak, by wynik 1 wskazywał na niepraktyczność pieniądza, a wynik 5 na jego praktyczność). Podczas przekodowywania kierowałam się też znakiem, jaki poszczególne itemy uzyskały w analizie składowych głównych, stąd na przykład w tabeli widoczne jest kontinuum hojny-chciwy, gdzie wyższy wynik wskazuje na chciwość a nie hojność.5. Skala Stosunku do Pieniądza
Badania dotyczące postaw wobec pieniądza wskazują na wpływ zarówno czynników socjalizacyjnych jak i wtórnych (mass media) na stosunek do pieniądza. Jednak fakt posiadania lub braku pieniędzy zdaje się być zmienną modyfikującą stosunek do pieniądza. Można postawić tezę, że osoby o wyższym dochodzie będą miały bardziej pozytywny stosunek do pieniądza niż osoby o niskim dochodzie.
5.1. Stosunek do pieniądza w badanych grupach
Stosunek do pieniądza jest rzeczywistością wielowymiarową. Można zatem analizować różnice w poszczególnych twierdzeniach skali SDP (Tabela 28). Analiza składowych głównych Skali Stosunku do Pieniądza wskazuje na sześć wymiarów tego ustosunkowania w zakresie, których dochód okazuje się też być zmienną różnicującą grupy (Tabela 29).
WERSJA DEMO
5.2. Stosunek do pieniądza a percepcja pojęcia pieniądza
Kolejne postawione pytanie badawcze dotyczyło tego, jak deklarowany stosunek do pieniądza wpływa na percepcję pojęcia pieniądza. Wyniki analiz przedstawionych w Tabeli 30 wskazują na różnice w percepcji pieniądza w zależności od niskiego, średniego lub wysokiego wyniku ogólnego w Skali Stosunku do Pieniądza.^(¹¹)
WERSJA DEMO
6. Wpływ zmiennych niezależnych na percepcję pieniądza
Dochód jest zmienną, która różnicuje grupy pod względem aspiracji finansowych, zaufania do instytucji finansowych, satysfakcji życiowej, stosunku do pieniądza, frustracji socjoekonomicznej. Nie sposób jednak pominąć pytania, jaki jest wpływ zmiennych niezależnych na zmienną zależną. Do ustalenia wzajemnych związków między zmiennymi niezależnymi i zmienną zależną wykorzystano analizę korelacyjną r-Pearsona, której wyniki zebrano w Tabeli 31 i zilustrowano na Rysunku 6.
WERSJA DEMORysunek 6. Związek między zmiennymi niezależnymi a zmienną zależną, metoda korelacji r-Pearsona.
Przedstawione w Tabeli 30 wyniki analizy korelacyjnej wskazują na związek niektórych zmiennych niezależnych z ze zmienną zależną, czyli percepcją pieniądza. Wyniki te zostały zilustrowane na Rysunku 6 w ten sposób, że zaznaczono korelacje ujemne, natomiast pozostałe związki oznaczają korelacje dodatnie – im wyższy wynik z zmiennej niezależnej tym wyższy wynik w danym wymiarze percepcji pieniądza.
więcej..