Zrozumieć Indonezję. Nowy Ład generała Suharto - ebook

Nota transkrypcyjna i językowa

Większość języków używanych na terenie dzisiejszej Indonezji należy do grupy języków austronezyjskich (malajsko-polinezyjskich), mających swe korzenie zarówno na kontynencie azjatyckim, jak i na licznych archipelagach całego regionu. Podstawowym językiem urzędowym jest bahasa indonesia, odmiana języka malajskiego, wywodzący się z dialektu używanego pierwotnie na wschodniej Sumatrze. Przez wieki pełnił on rolę lingua franca na całym archipelagu. Bahasa indonesia jest niezwykle ważny dla integracji narodu indonezyjskiego, a jego losy splotły się z narodzinami indonezyjskiego nacjonalizmu. Pozostałymi odmianami malajskiego są języki: bahasa malaysia, używany w Malezji, a także bahasa malayu, występujący w Singapurze i Brunei^().

W 1972 roku na mocy umowy międzyrządowej między Indonezją a Malezją w obu państwach wprowadzono zreformowany system pisowni. Ustawa o ujednoliconej pisowni (Ejaan yang Disempurnakan – EYD) usunęła różnice w zapisie samogłosek występujące między językami malajskim a bahasa inodnesia.

Wcześniej w Indonezji powszechnie używano zapisu soewandi, opracowanego w okresie kolonialnym z myślą o holenderskim odbiorcy. Nowe zasady, stosowane w niniejszej pracy, zakładają używanie liter: u zamiast oe (toteż we współczesnej literaturze spotykamy zapis Suharto zamiast Soeharto), c zamiast tj (stąd Aceh, a przedtem Atjeh), j zamiast dj (Jakarta, a nie Djakarta), y w miejsce j (Yogyakarta zamiast Jogjakarta czy rzadziej występującej starej nazwy Djogjakarta) oraz kh w miejsce ch^(). Chociaż dozwolone jest używanie nazwisk i tytułów publikacji w oryginalnym brzmieniu z okresu ich pochodzenia, nazwy organizacji i nazwy geograficzne zawsze powinny być zapisywane zgodnie z EYD^().

Dodatkową komplikacją jest to, iż w bahasa indonesia przyjęło się również wiele naleciałości z języków arabskiego, portugalskiego, holenderskiego, chińskiego i sanskrytu. Poważny wpływ wywarł nań język jawajski (basa jawa), funkcjonujący obecnie niezależnie jako drugi najpopularniejszy język w Indonezji – posługuje się nim około 100 mln osób. Dlatego w opracowaniach można napotkać wiele wyrazów pochodzących z tego języka, na przykład dhalang (w indonezyjskim dalang) lub Nahdatul Ulama jako zamiennik Nahdlatul Ulama. Obie formy są poprawne, choć współcześnie ewidentnie dominuje ta druga. Podobnie nazwa świątyni Borobudur może być zapisana jako Barabudur – jest to konsekwencją przyjętej transkrypcji pisma jawajskiego^().

W odniesieniu do nazw chińskich w pracy przyjęto oficjalną transkrypcję pinyin, obowiązującą w ChRL, także w Polsce. Śladem wielu rodzimych sinologów, użyto ogólnie znanych w języku polskim nazw własnych (np. Pekin zamiast Beijing). Podobną zasadę, dla wygody czytelnika, zastosowano do nazw geograficznych w Indonezji (np. Dżakarta, zamiast Jakarta, Borneo zamiast Kalimantan, Celebes zamiast Sulawesi), podając jednak za pierwszym razem oryginalną nazwę w nawiasach. Warto zwrócić na nie uwagę, ponieważ bardzo wielu autorów dzieł anglojęzycznych za naturalne uważa posługiwanie się wyłącznie oryginalnymi nazwami w bahasa indonesia, co może zmylić niezorientowanego odbiorcę.

Nazwy partii i innych organizacji przytoczono w polskim tłumaczeniu, starając się podawać także nazwę oryginalną i skrót występujący w dalszej części pracy^(). Autor postanowił stosować znaki diakrytyczne w stosunku do słów azjatyckich. We wszystkich przypadkach, które wzbudziły jego wątpliwości, starał się używać nazw i wyrażeń w postaci występującej w źródle.

Każdy, kto interesuje się Indonezją, wcześniej czy później zwróci uwagę na pewną szczególną praktykę podawania imion i nazwisk, występującą powszechnie w literaturze czy prasie. Nie chodzi tu bynajmniej o samą li tylko ich kolejność, ale także częste występowanie pseudonimów, inicjałów i przydomków oraz ich przeróżnych kombinacji. Łatwo odnieść wrażenie, że niepodobna tu sformułować jakichś uniwersalnych zasad. W zależności od regionu pochodzenia i tradycji, występują różne układy imion. Niektóre osoby mają tylko pojedyncze imię (Suharto), inne dwa lub więcej, z których jedno jest nazwiskiem rodowym (np. Abdul Haris Nasution). Częstokroć autorzy piszą w taki sposób, jakby dla odbiorcy kontekst ich wypowiedzi był oczywisty. Na przykład słynny przywódca Komunistycznej Partii Indonezji (Partai Komunis Indonesia – PKI) z lat 1950–1965 figuruje powszechnie w literaturze jako Aidit, rzadziej jako Aidit D.N. ­Potrzeba pewnego wysiłku, aby dotrzeć do informacji, iż nazywał się on właściwie Ahmad Aidit, ale znany był również jako Dipa Nusantara Aidit. Imiona te są jednak nagminnie pomijane i to bez podania jakiegokolwiek wyjaśnienia. Rozpoznawalne postaci historyczne najczęściej występują w literaturze jako: Njoto, Musso, Lukman, Sudirman, Untung, Sjam, Supardjo...

Na pozór nie ma w tym nic nadzwyczajnego, albowiem w Polsce publicyści postępują podobnie, pisząc po prostu Stalin, de Gaulle lub Piłsudski, pozostawiając w domyśle imiona tych znanych postaci historycznych. Jednak w literaturze dotyczącej Indonezji spotykamy się z tą praktyką o wiele częściej, w stosunku do mniej znanych postaci i nawet w poważnych opracowaniach.

Źródłem dodatkowego zamieszania może być fakt występowania ozdobników i form grzecznościowych. Pierwszy prezydent Indonezji wspominany jest powszechnie jako Sukarno lub znacznie rzadziej jako Ahmed Sukarno^(), lecz w pewnych źródłach odnajdziemy także określenie Beng Karno. Słowo beng (w przybliżeniu towarzysz, starszy brat) podkreśla szacunek dla danej osoby. Natomiast o prezydencie Suharto prasa pisała niekiedy Pak Harto. Pak, będące skróconą wersją bapak, oznacza dosłownie ojciec i pan. Pojawia się w tym kontekście na podobnej zasadzie co angielskie sir. Sama cząstka su występująca na początku wielu nazwisk to tzw. prefiks jawajski, mający wyróżniać osobę o doskonałym charakterze, licznych chwalebnych przymiotach. Z kolei sufiks putri, sygnalizuje, że mamy do czynienia z córką (Megawati Sukarnoputri – Megawati córka ­Sukarno).

Intencją autora nie jest wyczerpujące omawianie wszystkich zawiłych kwestii lingwistycznych, ponieważ kompetentnie mógłby się na ten temat wypowiedzieć jedynie filolog. Pragnie on tylko zwrócić uwagę czytelnika na to, jak niekonwencjonalne i oryginalne problemy w tej dziedzinie napotyka badacz opisujący Indonezję. Przyjęte zasady, choć z pewnością pod pewnymi względami uproszczone i niewolne od ułomności, mają za zadanie spełniać podstawową funkcję informacyjną dla polskiego czytelnika zainteresowanego historią polityczną Indonezji.

------------------------------------------------------------------------

^() J. Owczarczyk, Słownik minimum indonezyjsko-polski, polsko-indonezyjski, Warszawa 1999, s. 5–6. Dotychczas jest to chyba jedyne tego typu opracowanie w Polsce.

^() Por. James N. Sneddon, The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society, UNSW Press 2004, s. 127–128. Dalsze informacje na temat transkrypcji por.: J.M. Echols, H. Shadily, J.U. Wolff, J.T. Collins, Indonesian-English Dictionary, Cornell University Press 1989, s. XVIII–XIX.

^() Np. w literaturze spotykamy nazwę słynnej organizacji Budi Utomooraz oryginalną jawajską Budi Utama. W drukach wydawanych po 1972 roku powinna obowiązywać ta pierwsza.

^() Pismo jawajskie wywodzi się z wczesnego pisma Pallava z południowych Indii. Dokonujący romanizacji tłumacze posiłkowali się zazwyczaj którymś z systemów transkrypcji z sanskrytu. Por. S. Robson, S. Wibisono, Javanese-English Dictionary, Tuttle Publishing, Singapore 2004, s. 9.

^() Dla wygody stosuję również skróty powszechnie występujące w literaturze przedmiotu, nawet jeśli pochodzą od pierwszych liter angielskiego przekładu. Uznałem, że będą bardziej rozpoznawalne.

^() Sukarno miał tylko jedno imię nadane mu przez rodziców (właśnie Sukarno). W świetle dzisiejszych ustaleń nie ma żadnych dowodów, że kiedykolwiek przyjął imię Ahmed. To często powtarzany błąd, który występuje niekiedy nawet w monografiach, słownikach i leksykonach. Zagadnienie to zostało wyczerpująco wyjaśnione w S. Drakeley, In Search for Achmad Sukarno Asia Reconstructed: Proceedings of the 16th Biennial Conference of the ASAA, red. A. Vickers, M. Hanlon, The Australian National University, Canberra 2006, passim. Tekst dostępny pod adresem: http://coombs.anu.edu.au/SpecialProj/ASAA/biennial-conference/2006/proceedings.html.Wstęp

Indonezja jest czwartym pod względem liczby ludności państwem świata^(), zamieszkanym przez największą społeczność muzułmanów, i trzecią co do wielkości demokracją. Jest także najludniejszym państwem w regionie Azji Południowo-Wschodniej, domem dla niemal połowy jego populacji. Olbrzymi archipelag rozpościera się równoleżnikowo na przestrzeni 5 tys. kilometrów, co odpowiada jednej ósmej równika. Niepodobna zliczyć wszystkich indonezyjskich wysp i wysepek – oficjalnie jest ich ponad 17,5 tys., choć naturalnie zamieszkana jest tylko część z nich. Kraj ten obfituje w bogactwa naturalne, w tym ropę naftową oraz rozległe połacie lasów deszczowych^(). Co więcej, Indonezję cechuje wyjątkowe położenie geostrategiczne – jej cieśniny stanowią pomost łączący Ocean Indyjski z Pacyfikiem, swoiste wrota Azji Wschodniej. Przez wody te przepływają tankowce dostarczające ropę naftową do szybko rozwijających się azjatyckich gospodarek, w przeciwnym kierunku podąża fracht z produktami eksportowanymi do Europy. W XX wieku Indonezja ze względu na strategiczne położenie, bogactwo surowców i rozmiary populacji, była obiektem zainteresowania wielkich mocarstw, dążących do włączenia jej do swoich stref wpływów.

W świetle powyższych informacji zdumiewa stosunkowo słabe zainteresowanie Indonezją, skutkujące nielicznymi pracami na jej temat w literaturze światowej^() i niemal zupełnym ich brakiem w polskim piśmiennictwie naukowym. Ogromne znaczenie Indonezji w regionie Azji Południowo-Wschodniej nie przekłada się na rozumienie, poza niezwykle wąskim gronem specjalistów, arkanów tamtejszej polityki. Jest to swoisty paradoks, że – jak piszą Grayson J. Lloyd i Shannon L. Smith – przeszłość Indonezji pełna jest historii czekających na odkrycie, obszarów, które dotąd umykały uwadze uczonych^(). Zagadnienia społeczno-polityczne współczesnej Indonezji nie przyciągnęły uwagi wielu polskich badaczy. W ostatniej dekadzie były omawiane w artykułach w pracach zbiorowych lub pojedynczych rozdziałach w dziełach oferujących szersze spojrzenie na Azję Południowo-Wschodnią^().

Epokowy wpływ na współczesne badania nad Indonezją miał ośrodek założony w 1950 roku na uniwersytecie Cornell. Zespół naukowców skupiony pod szyldem The Cornell Modern Indonesia Project odegrał pionierską rolę w amerykańskich studiach nad Indonezją, zaś jego dorobek ma znaczenie światowe. Rozkwit tego środowiska akademickiego pozostawał w ścisłym związku z sytuacją międzynarodową w latach 50. ubiegłego wieku, kiedy to USA zdawały się prze­grywać ze Związkiem Radzieckim walkę o wpływy w Indonezji. Amerykanom brakowało specjalistycznej wiedzy do prowadzenia w stosunku do tego kraju skutecznej polityki zagranicznej. Administracja w Waszyngtonie postanowiła zatem wesprzeć pogłębione studia nad indonezyjskim społeczeństwem, hojnie finansując badania i stypendia. Z projektem związały się takie naukowe sławy, jak George McTurnan Kahin czy Benedict R. O’G. Anderson. Prace tych autorów, podobnie jak prace Clifforda Geertza, ukształtowały sposób myślenia całego pokolenia badaczy Indonezji, a dziś uważane są za klasyczne^().

Obecnie wydają się przodować ośrodki australijskie, takie jak The Australian National University, The University of Sydney oraz Monash University. Zatrudnieni tam uczeni korzystają zarówno z bliskości geograficznej przedmiotu badań, jak i wsparcia ze strony państwa, zainteresowanego praktycznym zastosowaniem rezultatów ich pracy (sytuacja w Indonezji ma pierwszorzędny wpływ na bezpieczeństwo narodowe Australii). Poważny wkład do studiów nad Indonezją wnoszą także publikacje powstające w singapurskim Institute of Southeast Asian Studies (ISEAS). Z ośrodków europejskich należy wymienić uniwersytety holenderskie w Lejdzie i Amsterdamie oraz Nordic Institute of Asian Studies z siedzibą w Kopenhadze (NIAS)^().

Autor czerpał zarówno z najnowszej literatury przedmiotu, oferującej najświeższe ujęcie opisywanych zjawisk i procesów, jak również z dzieł starszych, współczesnych opisywanym wydarzeniom. Te ostatnie umożliwiają lepsze zrozumienie wizji, celów, poglądów i motywacji uczestników wydarzeń, których działania zostały poddane analizie i interpretacji. Sięgał też do przekładów dzieł autorów indonezyjskich^() oraz dokumentów i materiałów propagandowych. Niektóre cytowane źródła to publikacje trudno dostępne, wydane w niewielkich ­nakładach, lub istniejące jedynie w kilkunastu egzemplarzach w postaci maszynopisów i fotokopii^(). Dotarcie do nich było możliwe dzięki poszukiwaniom w zbiorach School of Oriental and African Studies, przeprowadzonym w ramach pobytu stypendialnego w Londynie. W studium dotyczącym Nowego Ładu nie mogło zabraknąć odwołań do książek biograficznych, kreślących sylwetkę jego głównego architekta^(). Szczególnie godna polecenia jest wydana niedawno rozprawa Roberta E. Elsona^(). Wprawdzie nie jest to biografia sensu stricto, lecz – jak sam autor zaznacza – polityczna biografia, została jednak napisana w sposób nadzwyczaj kompetentny i wyważony. Spośród monografii historycznych warto wspomnieć historię Indonezji pióra M.C. Ricklefsa, obszerną i powszechnie cytowaną syntezę. O jej wysokiej wartości świadczą kolejne wznowienia. Wszędzie tam, gdzie źródła podają sprzeczne lub wątpliwe informacje, dzieło to stanowiło dla autora punkt odniesienia^(). W rozdziale dotyczącym propagandy i polityki historycznej Nowego Ładu autor oparł się na nowatorskich badaniach Katherine E. McGregor, wnoszących istotny wkład w poznanie procesów kształtowania zbiorowej pamięci w państwach postkolonialnych^().

W pracy niniejszej nawiązano do poglądów nieżyjącego już wybitnego znawcy indonezyjskiej polityki zagranicznej Michaela Leifera^(). Aktualnie jednym z największych autorytetów w tej dziedzinie jest Rizal Sukma^(), z którym autor miał okazję porozmawiać osobiście. W materii indonezyjskich sił zbrojnych i ich związków z polityką uznanymi specjalistami są cytowani wielokrotnie Harold Crouch^() i Damien Kingsbury^(). W opisie tragicznych masakr z połowy lat 60. XX wieku przytoczono ustalenia Roberta Cribba, jednego z nielicznych uczonych, którzy podjęli się zbadania tej zapomnianej zbrodni^().

Uzupełnieniem źródeł drukowanych jest materiał zgromadzony podczas badań w Indonezji, udokumentowany w postaci fotografii artefaktów i materialnych pozostałości Nowego Ładu.

Indonezja jest krajem niezmiernie zróżnicowanym pod względem etnicznym i językowym. Jej kultura stanowi niepowtarzalną mieszankę pierwiastków rdzennych i obcych naleciałości, religii, które przywędrowały tu w różnych epokach. Dlatego Indonezji nie sposób zaklasyfikować do którejkolwiek z wielkich cywilizacji. Dominującą religią jest islam, lecz w kształtowaniu tożsamości tego kraju zaznaczyły swe niezatarte piętno: hinduizm, buddyzm, chrześcijaństwo oraz konfucjanizm^(). Zanim na wyspy przybyli muzułmańscy pielgrzymi, przywożąc ze sobą nauki Mahometa, kwitły tam wspaniałe hindusko-buddyjskie królestwa. Docierające do archipelagu wierzenia, doktryny i myśli, przyjmowały się ma miejscowym gruncie w zniekształconej formie, łącząc się synkretycznie z zastaną tradycją, stapiając nawzajem i w rezultacie tworząc swoiste indonezyjskie odmiany, niebędące kopiami swych pierwowzorów. Jednym z widocznych znaków tego kulturowego kolażu jest fakt, iż pomimo dominacji islamu, państwowym godłem jest Garuda, ptak z hinduskiej mitologii. Przykład ten pokazuje, że chcąc zrozumieć Indonezję należy porzucić schematy i ogólnie praktykowane sposoby myślenia, rozpocząć badania od podstaw, od zapoznania się z ogromnym materiałem faktograficznym.

Obserwatorzy indonezyjskiej polityki często zauważają, iż początkowo jawi się ona jako niezrozumiała i rządząca się własnymi prawami, zupełnie nieprzystającymi do powszechnie przyjętych, uznanych podejść teoretycznych. Wydaje się, że bez odwołania do wspomnianego bogatego, specyficznego lokalnego kontekstu jest ona zupełnie nieczytelna, lub, co gorsza, może zostać odczytana niewłaściwie i powierzchownie^(). Autor zdaje sobie sprawę, że kultura jako zmienna wyjaśniająca w poważnych pracach politologicznych bywa zazwyczaj wymieniana na samym końcu i prawie zawsze z dużą ostrożnością, jednak w badaniach nad Indonezją od aspektów kulturowych po prostu uciec nie sposób. Oczywiście przyjęcie podejścia zorientowanego kulturowo stwarza określone pułapki i pokusy, albowiem za jego pomocą można stosunkowo łatwo uzyskać wytłumaczenie dla niejednoznacznych, frapujących ustaleń. W takim wypadku „to, co nie może zostać wyjaśnione racjonalnie lub na gruncie logiki, natychmiast jest spychane do sfery kultury”^(). Innym zagrożeniem jest przecenianie wpływu kultury na ­rzeczywistość. Trudno byłoby na gruncie kulturowego determinizmu wyjaśnić jakże odmienne oblicza dwóch państw koreańskich, kontrast między ich systemami polityczno-ekonomicznymi. W tym wypadku należałoby przede wszystkim uwzględnić rolę instytucji i innych czynników.

Bez wątpienia odwołania do niuansów kulturowych nie mogą być jedynym sposobem wyjaśniania. Gdyby jednak w badaniach Nowego Ładu posłużyć się wyłącznie instytucjonalnym podejściem, otrzymany obraz również okazałby się nieprawdziwy lub w najlepszym wypadku niepełny, ponieważ w systemach autorytarnych czy totalitarnych ramy konstytucyjne i prawna konstrukcja państwa znacznie odbiegają od praktyki życia politycznego oraz realnych mechanizmów sprawowania władzy.

Mierząc się z charakterem wyzwania, jakim było napisanie niniejszej pracy, autor zdecydował się na zastosowanie analizy historycznej. Wszędzie tam, gdzie może się to przyczynić do lepszego zrozumienia omawianych zjawisk, wskazuje jednak na zastosowania konkretnych narzędzi teoretycznych z dziedziny nauk społecznych. Ukazanie natury i przebiegu przedstawianych procesów możliwe było w drodze narracji i bez ograniczania się wyłącznie do jednego z modeli, za których pomocą próbowano wyjaśnić charakter Nowego Ładu – korporacjonizmu, biurokratycznego autorytaryzmu, państwa pretoriańskiego, reżimu sułtanistycznego, wyborczego autorytaryzmu..., by wymienić tylko niektóre. Zresztą każdy z nich opisuje naturę Nowego Ładu wyłącznie w jednym stadium czasowym, nie ukazując jego ewolucji i dynamiki.

Przez pół wieku od uzyskania niepodległości Indonezja miała tylko dwóch prezydentów – dwóch wielkich przywódców – Sukarno i Suharto. Czasy urzędowania tego pierwszego nazywane są często potocznie Starym Ładem (Orde Lama), natomiast rządy drugiego okrzyknięto Nowym Ładem (Orde Baru). Niepodobna opisywać stworzonego przez Suharto reżimu w oderwaniu od realiów poprzedniej epoki, w odniesieniu do której był postrzegany i oceniany.

Pracę niniejszą rozpoczyna przeto obszerny rozdział opisujący dzieje Indonezji od zarania państwowości do zamachu stanu w 1965 roku. Szerokie omówienie tych wydarzeń było uzasadnione z kilku powodów. Przede wszystkim należało wypełnić lukę w polskiej literaturze przedmiotu i zaznajomić czytelnika z warunkami, w jakich zrodziła się wojskowa dyktatura będąca głównym przedmiotem rozważań. Nakreślony został obraz postkolonialnego państwa, słabego i rozdzieranego wewnętrznymi konfliktami, w którym powstały dogodne warunki do ingerencji armii w politykę. Sporo miejsca poświęcono postaci pierwszego prezydenta Sukarno, albowiem jego czyny i idee zostawiły niezatarty ślad w historii Indonezji, a ich echa pobrzmiewają do dziś. Charyzmatycznej, żywiołowej osobowości Sukarno, bardzo często przeciwstawiano umiar i pragmatyzm Suharto, tak jak cały Nowy Ład konfrontowano ze starym.

Prezydenturę Suharto starano się ukazywać jako okres racjonalnych, oświeconych rządów, po dekadach społecznego fermentu, ekonomicznego kryzysu i awanturniczej polityki zagranicznej. Ten punkt widzenia był rozpowszechniany zarówno przez indonezyjską propagandę, jak i przez mocarstwa zachodnie, wspierające w okresie zimnej wojny prawicowy reżim. Dla Zachodu pełnił on bowiem funkcję ideologiczną – pokazywał, jak może wyglądać pomyślny rozwój w państwach Trzeciego Świata, które nie podążyły drogą komunizmu. Model rozwoju oparty na liberalizacji gospodarczej połączonej z autorytaryzmem był chwalony przez rządy, naukowców i organizacje międzynarodowe, podczas gdy korupcja i łamanie praw człowieka uznawane były za godną pożałowania, ale konieczną cenę, jaką należało ponieść w imię postępu. Dzięki wydatnemu wsparciu państw kapitalistycznych Suharto odniósł znaczne sukcesy: kraj osiągnął ­samowystarczalność żywnościową; w ramach walki z nadmiernym przyrostem demograficznym wdrożył skuteczny program planowania rodziny; zapewnił oświatę na poziomie podstawowym, wskutek czego niepomiernie wzrosła liczba piśmiennych obywateli; skończył z agresywną polityką zagraniczną po­przednika, aby Indonezja zaczęła odgrywać stabilizującą rolę w regionie; walczył z muzułmańskim ekstremizmem; sprawił, że znacznie zmniejszył się odsetek ­Indonezyjczyków żyjących w absolutnej nędzy.

Dziś Nowy Ład oceniany jest przeważnie krytycznie, jako okrutna dyktatura mająca na sumieniu setki tysięcy istnień ludzkich. Suharto zapisał się w historii jako jeden z najbardziej skorumpowanych światowych przywódców, oskarżany o zagrabienie i wyprowadzenie za granicę miliardów dolarów ukrytych na licznych kontach w zagranicznych bankach. Dokonał tego, budując rodzinne imperium gospodarcze, do którego należało też wąskie grono biznesmenów i przyjaciół domu. Utrwalił kulturę „korupcji, kumoterstwa i nepotyzmu”. Pozwolił na katastrofalną degradację środowiska naturalnego i rabunkową eksploatację jego zasobów. Napisać, iż pod rządami Suharto notorycznie łamano prawa człowieka to za mało – Nowy Ład zrodził się z jednej z najbardziej odrażających zbrodni w historii XX wieku.

W latach 1965–1966 dowodzona przez Suharto armia unicestwiła największą niebędącą u władzy partię komunistyczną świata, mordując setki tysięcy jej działaczy i sympatyków. Dokładna liczba ofiar tej tragedii jest nieznana i najprawdopodobniej taka pozostanie. Problem ten został szczegółowo omówiony w osobnym rozdziale. Dużo uwagi poświęcono przebiegowi i interpretacji zamachu 1 października 1965 roku, incydentu, który w warunkach gospodarczego i politycznego kryzysu zadziałał jak przysłowiowa iskra rzucona na beczkę prochu, wywołując nieodwracalną sekwencję wydarzeń. Ich największym beneficjentem okazał się pozostający dotąd w cieniu generał Suharto, wyniesiony nagle do najwyższych godności w państwie. Dokładne przedstawienie okoliczności zamachu było niezbędne z uwagi na olbrzymie kontrowersje narosłe wokół tego epizodu, który nadal nie doczekał się pełnego wyjaśnienia. Powodowało to wysuwanie rozmaitych domysłów ocierających się o spiskowe teorie dziejów. Jako głównego winowajcę, odpowiedzialnego w konsekwencji za masakry komunistów, wskazywano najczęściej Stany Zjednoczone. Autor rozważa te zarzuty w świetle najnowszych dostępnych ustaleń na podstawie odtajnionych w ubiegłej dekadzie dokumentów.

Kwestia amerykańskiej polityki zagranicznej wobec Indonezji pojawia się w pracy wielokrotnie. Trudno pominąć ten wątek z uwagi na wpływ, jaki Stany Zjednoczone wywarły na XX-wieczne dzieje Indonezji. Postawa USA miała kluczowe znaczenie, gdy ważyły się losy indonezyjskiej niepodległości i przyczyniła się do destabilizacji państwa w drugiej połowie lat 50. Po 1965 roku amerykańskie wsparcie miało fundamentalne znaczenie dla zagwarantowania zwycięstwa armii i umacniania dyktatury Suharto.

Warto w tym miejscu podkreślić, iż Indonezja w połowie lat 60. była przykładem państwa, w którym modernizacja polityczna poprzedziła społeczną i ekonomiczną, co stało się źródłem potężnych napięć i niestabilności. To problem o charakterze uniwersalnym, który jest aktualny także współcześnie, chociażby w Afganistanie, gdzie międzynarodowa koalicja próbuje zaszczepić instytucje demokratyczne. W 1965 roku amerykańska administracja obserwowała staczanie się ogarniętej kryzysem Indonezji w stronę komunizmu. Wspierana przez ChRL partia komunistyczna oferowała gotowe, atrakcyjne rozwiązania nabrzmiałych problemów. Amerykańska administracja zdawała się przegrywać zmagania o „serca i umysły” Indonezyjczyków. Aby oddalić groźbę komunistycznego przewrotu, należało nie tylko powstrzymać partię – co było rozwiązaniem tymczasowym – ale także położyć podwaliny trwałego rozwoju. Zadanie to miało wypełnić wojsko jako świecka modernizująca elita. W model wojskowego przywództwa wpisane były jednak immanentne patologie. Objąwszy ster w państwie, armia czyniła wszystko, aby promowany przez nią postęp gospodarczy i społeczny nie powodował żądań demokratyzacji życia politycznego. Zamiast tego starano się utrwalać tradycyjne postawy i mentalność, obłudnie ubierając te zabiegi w szaty chwalebnej ideologii narodowego rozwoju.

Indonezyjska armia nie tylko zdobyła władzę – przejęła też kontrolę nad kształtowaniem zbiorowej wyobraźni i wykreowała własną wizję narodowej historii, spenetrowała gospodarkę kraju i zbudowała scentralizowane imperium, które bezlitośnie pacyfikowało opór społeczności żyjących na peryferiach. W konfliktach regionalnych wojsko dopuszczało się zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Chyba największy rozgłos zdobyły w tym kontekście dramatyczne losy Timoru Wschodniego, byłej portugalskiej kolonii najechanej przez Indonezję w 1975 roku i okupowanej przez prawie ćwierć wieku.

Rządy Suharto do dziś wzbudzają kontrowersje – jedni uważają go za zbrodniarza, inni za wielkiego męża stanu. Choć klimat do badań naukowych i debaty o tragicznej przeszłości zmienia się w Indonezji powoli^(), na jaw wychodzą nowe fakty pozwalające na rewizję utrwalonych poglądów. Odtajniane są też nowe dokumenty z rządowych archiwów w państwach zachodnich. Istniejąca literatura przedmiotu nie wyczerpuje zatem podejmowanego tematu, pozostawiając wiele miejsca na nowe analizy, ustalenia i oceny. Skłaniają ku nim również ważne względy praktyczne. Nowy Ład przeszedł do historii, jednak jego spuścizna zarówno materialna, instytucjonalna, jak i świadomościowa, oraz ukształtowany przezeń zespół postaw, oczekiwań i sposobów myślenia jeszcze przez długi czas będą oddziaływać na indonezyjską sferę polityczną.

------------------------------------------------------------------------

^() CIA World Fact Book w 2010 r. oszacował ludność Indonezji na 242 mln. W innych źródłach można spotkać nieco niższe szacunki.

^() Należy zaznaczyć, iż tempo eksploatacji tych zasobów jest ogromne, co nie wróży dobrze na przyszłość.

^() W porównaniu z innymi znaczącymi państwami azjatyckimi – Indiami, Chinami, Japonią czy chociażby Koreą.

^() G.J. Lloyd, S.L. Smith, Thoughts on Indonesian History Indonesia Today: Challenges of History, red. G.J. Lloyd, S.L. Smith, ISEAS, Singapore 2001, s. 1.

^() Zob. K. Gawlikowski (współpraca: A. Jelonek, J. Smulski), Kraje Azji Południowo-Wschodniej w epoce dramatycznych przemian Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku: Przemiany polityczne i społeczne, red. K. Gawlikowski, M. Ławacz, Trio, Warszawa 2004, s. 322–333; A.W. Jelonek, W stronę nieliberalnej demokracji: szkice z antropologii politycznej Azji Południowo-Wschodniej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 81–99.

^() Zob. B.R. O’G. Anderson, Java in a Time of Revolution: Occupation and Resistance 1944–1946, Jakarta–Singapore 2006; B.R. O’G. Anderson, Language and Power: Exploring Political Cultures in Indonesia, Jakarta–Kuala Lumpur 2006; C. Geertz, Peddlers and Princes, University of Chicago Press, Chicago 1963; C. Geertz, The Relligion of Java, The University of Chicago Press, Chicago 1976; G. McTurnan Kahin, Nationalism and Revolution in Indonesia, SEAP Publications, Ithaca (NY) 2003.

^() Na szczególną uwagę zasługują dwie opublikowane przez NIAS monografie Stefana Eklöfa, przyczyniające się do lepszego zrozumienia erozji Nowego Ładu. Zob. S. Eklöf, Indonesian Politics in Crisis: the Long Fall of Suharto, 1996–1998, NIAS Press, Copenhagen 1999; S. Eklöf, Power and Political Culture in Suharto’s Indonesia: The Indonesian Democratic Party (PDI) and Decline of the New Order (1986–1998), Copenhagen 2003.

^() Tu warto wspomnieć chociażby prace Abdula Harisa Nasutiona, uważanego przez wielu za „ojca” indonezyjskiej armii. Zob. A.H. Nasution, The Indonesian National Army (Volume I), U. S. Department of Commerce, Office of Technical Services, Joint Publications Research Service, Building T-30, Uhio Drive and Independence Avenue, S.W., Washington 25, D.C., JPRS: 19,185, 14 May 1963; A.H. Nasution, Fundamentals of Guerrilla Warfare (With an Introduction by Otto Heilbrunn), London 1965; A.H. Nasution, Towards a People’s Army, Djakarta 1964.

^() Np. nieopublikowana rozprawa doktorska Iwana Gardono Sudjatmiko. Zob. I.G. Sudjatmiko, The Destruction of the Indonesian Communist Party (PKI) (a comparative analysis of East Java and Bali), A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy at The Graduate School of Arts and Sciences Harvard University, Cambridge (Mass.), July 1992.

^() Zob. R. Abdulgani-Knapp, Soeharto: The Life and Legacy of Indonesia’s Second President, Marshall Cavendish International, Singapore 2007; K. Loveard, Suharto: Indonesia’s Last Sultan, Singapore 1999; O.G. Roeder, The Smiling General. President Soeharto of Indonesia, Djakarta 1969.

^() R.E. Elson, Suharto. A Political Biography, Cambridge University Press, 2008. Inna zasługująca na uwagę praca tego autora: R.E. Elson, The Idea of Indonesia: A History, Cambridge University Press 2008.

^() M.C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia Since C. 1200, Stanford University Press 2001.

^() K.E. McGregor, History in Uniform. Military Ideology and the Construction of Indonesia’s Past, National University of Singapore Press 2007.

^() Zob. M. Leifer, Indonesia’s Foreign Policy, London–Boston–Sydney, 1983.

^() Autor między innymi: R. Sukma, Indonesia and China: The Politics of a Troubled Relationship, London 1999 oraz R. Sukma, Islam in Indonesian Foreign Policy, RutledgeCurzon, London–New York 2003.

^() Zob. H. Crouch, The Army and Politics in Indonesia, Equinox Publishing, Jakarta–Kuala Lumpur 2007.

^() Zob. D. Kingsbury, Power Politics and the Indonesian Military, New York 2003; D. Kingsbury, The Politics of Indonesia, Oxford University Press 2002.

^() Zob. między innymi The Indonesian Killings 1965–1966. Studies from Java and Bali, red. R. Cribb, Clayton (Victoria, Australia) 1990.

^() Oddziaływał również obecny od niepamiętnych czasów animizm.

^() M.M. Steedly, Virtual Enigma: Why We Can’t Understand Indonesia, „Harvard Asia Quarterly” 2000, Vol. IV, No. 2, passim.

^() S. Philpott, Rethinking Indonesia. Postcolonial Theory, Authoritarianism and Identity, Macmillan Press 2000, s. 79.

^() http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-11539342 (15 października 2010).ROZDZIAŁ 2
Zamach stanu, zwycięstwo generała Suharto i zagłada Komunistycznej Partii Indonezji

Kulminacja kryzysu

Dostępne w wersji pełnej

Zamach 1 października 1965 roku

Dostępne w wersji pełnej

Interpretacje zamachu

Dostępne w wersji pełnej

Reakcje na zamach – kontrofensywa armii

Dostępne w wersji pełnej

Masakry komunistów i unicestwienie PKI

Dostępne w wersji pełnej

Polityka USA względem Indonezji a wydarzenia 1965 roku

Dostępne w wersji pełnej

Wojsko jako „modernizująca elita”

Dostępne w wersji pełnejROZDZIAŁ 3
Konsolidacja i charakter Nowego Ładu

Okres „dwuwładzy” i obalenie Sukarno, 1965–1967

Dostępne w wersji pełnej

Reorientacja polityki zagranicznej – dyplomacja ery Nowego Ładu

Dostępne w wersji pełnej

Reformy i osiągnięcia gospodarcze reżimu

Dostępne w wersji pełnej

Patologie na styku armii i biznesu – przykład Pertaminy

Dostępne w wersji pełnej

Funkcjonowanie aparatu represji

Dostępne w wersji pełnej

Antykomunistyczna propaganda w służbie reżimu

Dostępne w wersji pełnej

Powstanie i istota bloku GOLKAR

Dostępne w wersji pełnej

Transformacja sceny politycznej – koncepcja „dryfującej masy”

Dostępne w wersji pełnej

Suharto – sylwetka

Dostępne w wersji pełnej

Klan Suharto

Dostępne w wersji pełnej

Biznesowe imperium rodziny Suharto – przypadek KIA Timor Motors

Dostępne w wersji pełnej

Mniejszość chińska – polityczna marginalizacja i ekonomiczna supremacja

Dostępne w wersji pełnej

Systemowa korupcja

Dostępne w wersji pełnej

Nowy Ład jako „jawajskie imperium”

Dostępne w wersji pełnejROZDZIAŁ 4
Kres Nowego Ładu

Kontestacja w żywiole muzułmańskim

Dostępne w wersji pełnej

Rozłam i opozycja w armii

Dostępne w wersji pełnej

Czas „otwartości” – przejściowa liberalizacja życia politycznego

Dostępne w wersji pełnej

W stronę personalnego przywództwa

Dostępne w wersji pełnej

Megawati Sukarnoputri liderem PDI

Dostępne w wersji pełnej

Azjatycki kryzys finansowy 1997 roku i ustąpienie Suharto

Dostępne w wersji pełnej

Zakończenie

Dostępne w wersji pełnej