Bogurodzica: pierwszy polski hymn narodowy - ebook

UWA­GI WSTĘP­NE

Pieśń na­boż­na, zna­na pod na­zwą Bo­gu­ro­dzi­ca, nie przed­sta­wia jed­no­li­tej ca­ło­ści, lecz się skła­da z róż­nych czę­ści, któ­re w róż­nych cza­sach po­wsta­ły. Naj­sta­ro­żyt­niej­sze są dwie pierw­sze zwrot­ki, do­cho­wa­ne w póź­nych od­pi­sach, da­tu­ją­cych się naj­wcze­śniej z w. XV. Rę­ko­pis bi­bl­jo­te­ki Ja­giel­loń­skiej w Kra­ko­wie nr. 1619, po­cho­dzą­cy z pierw­szych lat XV stu­le­cia (ok… r. 1408), za­wie­ra w so­bie tyl­ko owe dwie pierw­sze zwrot­ki, któ­rych po­wsta­nie od­no­si­my do schył­ku wie­ku XIII, kie­ru­jąc się głów­nie wska­zów­ka­mi ję­zy­ko­we­mi, a przedew­szyst­kiem bar­dzo sta­ro­żyt­ną for­mą wy­ra­zu dzie­ła (=dla), któ­rej to for­my już w żad­nym in­nym za­byt­ku sta­ro­pol­skim nie znaj­du­je­my. Au­to­ra tej pie­śni nie zna­my, w każ­dym ra­zie nie był nim św. Woj­ciech (ży­ją­cy na schył­ku w. X), jak to przez pe­wien czas w hi­stor­jach li­te­ra­tu­ry twier­dzo­no wbrew wszel­kie­mu hi­sto­rycz­ne­mu praw­do­po­do­bień­stwu, i jak to jesz­cze dziś nie­kie­dy zda­rza się sły­szeć z ust lu­dzi, ko­cha­ją­cych daw­ne tra­dy­cje, ale nie za­pa­tru­ją­cych się na nie kry­tycz­nie. W wie­ku X z tek­stów pol­skich re­li­gij­nych mo­gły ist­nieć: Oj­cze nasz, Wie­rzę i Spo­wiedź po­wszech­na, któ­re i dziś od­ma­wia­my, ale w for­mie no­wej, ma­ją­cej tyl­ko nie­któ­re śla­dy od­wiecz­nych wła­ści­wo­ści ję­zy­ko­wych; pol­skiej pie­śni nie było ani wten­czas, ani po­tem jesz­cze przez czas dłu­gi, a św. Woj­ciech nie mógł być żad­nej z nich au­to­rem, gdyż wie­my, że zwal­czał uży­wa­nie w ko­ście­le ję­zy­ka lu­do­we­go, za­do­wal­nia­jąc się tyl­ko ła­ciń­skim.

Kunsz­tow­na for­ma wer­sy­fi­ka­cyj­na zwłasz­cza dwu pierw­szych zwro­tek Bo­gu­ro­dzi­cy, gdzie prze­pla­ta­ją się rymy we­wnętrz­ne i róż­nej dłu­go­ści wier­sze przy za­cho­wa­niu za – sady trój­dziel­no­ści zwrot­ki*), nie po­zwa­la­ją nam od­nieść po­cząt­ków na­szej pie­śni da­lej w prze­szłość, jak tyl­ko naj­wy­żej do koń­ca w. XIII. Tak więc i ję­zy­ko­we i wer­sy­fi­ka­cyj­ne ce­chy są zgod­ne przy okre­śla­niu cza­su, w któ­rym mo­gły po­wstać dwie pierw­sze zwrot­ki, sta­no­wią­ce nie­gdyś ca­łość pie­śni.

Tre­ścią jej jest mo­dli­twa, skie­ro­wa­na w pierw­szej zwrot­ce do Mat­ki Bo­skiej, w dru­giej zaś do dzie­ciąt­ka Je­zus. Ta róż­ność osób, do któ­rych mo­dli­twa się zwra­ca, skło­ni­ła nie­któ­rych ba­da­czów do przy­pusz­cze­nia, że pier­wot­nie były to dwie pie­śni osob­ne: do Mat­ki Bo­skiej jed­na, do Chry­stu­sa dru­ga, ale pew­ne po­do­bień­stwo w ich bu­do­wie uchy­la to przy­pusz­cze­nie i skła­nia nas do twier­dze­nia, że była to pieśń jed­na i dzie­ło jed­ne­go au­to­ra. Od nie­pa­mięt­nych cza­sów na Wscho­dzie i na Za­cho­dzie ma­lo­wa­no ob­ra­zy, przed­sta­wia­ją­ce Mat­kę Bo­ską z dzie­ciąt­kiem Je­zus na jej ręku, co też ła­two mo­gło na­tchnąć śre­dnio­wiecz­ne­go pi­sa­rza do uło­że­nia wier­szo­wa­nej proś­by, skie­ro­wa­nej do Mat­ki i do Syna.

Jak ta proś­ba pier­wot­nie brzmia­ła? Na to py­ta­nie od­po­wia­da­no roz­ma­icie, gdyż do­cho­wa­ne sta­re od­pi­sy pie­śni nie we wszyst­kich szcze­gó­łach zga­dza­ją się z sobą, a po­nie­waż od­pis naj­star­szy nie­zu­peł­nie był zro­zu­mia­ły, prze­to nie­raz od­twa­rza­no tekst pier­wot­ny, a ra­czej sta­ra­no się go od­two­rzyć dro­gą po­rów­na­nia róż­nych tek­stów i wy­bie­ra­nia z nich tego, co się bar­dziej któ­re­muś z ba­da­czy po­do­ba­ło. W ostat­nich cza­sach me­to­dę tę od­rzu­co­no jako błęd­ną i za naj­bar­dziej zbli­żo­ną do pier­wot­ne­go uzna­no tekst naj­star­szy t… j… kra­kow­ski od­pis z pierw­szych lat wie­ku XV, sta­ra­jąc się na nim sa­mym oprzeć ob­ja­śnie­nia form daw­no wy­szłych z uży­cia i wy­ra­żeń, bę­dą­cych dziś już nie­zu­peł­nie zro­zu­mia­łe­mi. Dla­te­go też i tu­taj po­da­je­my tekst dwu pierw­szych zwro­tek Bo­gu­ro­dzi­cy we­dług rp. Ja­giel­loń­skie­go nr. 1619, czy­li we­dle od­pi­su tak zwa­ne­go kra­kow­skie­go I.

Dru­gi z ko­lei tekst pie­śni, tak zwa­ny kra­kow­ski II (rę­ko­pis bi­bl­jo­te­ki Ja­giel­loń­skiej nr. 408), za­wie­ra w so­bie prócz pierw­szych dwu tak­że dal­sze zwrot­ki pie­śni od trze­ciej do -

*) Zwrot­ką trój­dziel­ną na­zy­wa­my taką, któ­ra dzie­li się na trzy czę­ści: dwie pierw­sze są do sie­bie po­dob­ne, trze­cia ma inną bu­do­wę. O wer­sy­fi­ka­cyj­nej stro­nie Bo­gu­ro­dzi­cy p. J. Ło­sia: Wier­sze pol­skie w ich dzie­jo­wym roz­wo­ju, 1920, i te­goż: Po­cząt­ki pi­śmien­nic­twa pol­skie­go 1922, str. 366–370.

czter­na­stej, a więc no­wych zwro­tek 12. Zo­sta­ły one tu wpi­sa­ne za­pew­ne w pierw­szej po­ło­wie w. XV (rę­ko­pis ma datę r. 1408, ale ta data do pie­śni się nie od­no­si). Nad­to póź­niej­szych tek­stów, na­pi­sa­nych w dru­giej po­ło­wie lub w koń­cu w. XV oraz w w. XVI mamy jesz­cze 8, któ­re nie zga­dza­ją się z sobą w szcze­gó­ło­wych wy­ra­że­niach, a tak­że pod wzglę­dem licz­by i po­rząd­ku zwro­tek.

Już zwrot­ki, umiesz­czo­ne w rp… kra­kow­skim II, poza dwie­ma pierw­sze­mi, nie mogą być uzna­ne za pieśń jed­ną, gdyż dzie­lą się wy­raź­nie przy­najm­niej na dwie pie­śni. Pierw­sza z nich, któ­rą moż­na na­zwać pie­śnią wiel­ka­noc­ną, skła­da się ze zwrot­ki: 3-ej do 7-ej włącz­nie, po czem na­stę­pu­ją jesz­cze dwie zwrot­ki, nie wią­żą­ce się ści­śle ani z po­przed­nie­mi, ani z na­stęp­ne­mi, mia­no­wi­cie ze zwrot­ka­mi 10-ą do 14-ej, któ­re sta­no­wią ści­ślej­szą ca­łość, jako pieśń pa­syj­na. Do niej wła­śnie z cza­sem do­cze­pia­no róż­ne­mi cza­sy nowe zwrot­ki luź­ne czy to ku czci świę­tych, czy też jako mo­dli­twy, bądź­to ogól­ne, bądź to za kró­la, i tym spo­so­bem je­śli po­li­czy­my wszyst­kie zwrot­ki we wszyst­kich zna­nych tek­stach, otrzy­ma­my ich 24, a w naj­ob­szer­niej­szym tek­ście, tak zwa­nym kra­kow­skim III z po­ło­wy wie­ku XVI, znaj­du­je się ich 23; inne tek­sty obej­mu­ją zwro­tek od 15 do 19.

Idąc za po­glą­dem Brück­ne­ra*) wy­ra­żo­nym w Pa­mięt­ni­ku Li­te­rac­kim III, 590 – 4, bie­rze­my za naj­wia­ry­god­niej­szy tekst dru­gi kra­kow­ski i zwrot­ki od 3–14-ej dzie­li­my na dwie' pie­śni: zwrot­ka 3–9 włącz­nie two­rzy pieśń wiel­ka­noc­ną (może dwie ostat­nie zwrot­ki sta­no­wią póź­niej­sze roz­sze­rze­nie pie­śni), a od zwrot­ki 10-ej do koń­ca mamy pieśń pa­syj­ną, któ­ra jest póź­niej­sze­go po­cho­dze­nia i dla­te­go zaj­mu­je miej­sce ostat­nie, jak­kol­wiek ze wzglę­du na treść swo­ją po­win­na była po­prze­dzać pieśń wiel­ka­noc­ną.

Dla przej­rzy­sto­ści dru­ku­je­my tekst w ten spo­sób, że wy­róż­nia­my jego czę­ści skła­do­we: I. wła­ści­wą pieśń Bo­gu­ro­dzi­ca we­dług rę­ko­pi­su kra­kow­skie­go pierw­sze­go; II. Pieśń wiel­ka­noc­ną i III. Pieśń pa­syj­ną we­dług rę­ko­pi­su kra­kow­skie­go dru­gie­go, wresz­cie IV. zwrot­ki luź­ne we­dług in­nych rę­ko­pi­sów.

–-

*) Cała li­te­ra­tu­ra przed­mio­tu omó­wio­na zo­sta­ła w dzie­le: Jan Łoś: Po­cząt­ki pi­śmien­nic­twa pol­skie­go Lwów–War­sza­wa–Kra­ków 1922.