Brzemię odpowiedzialności: Blum, Camus, Aron, i francuski wiek dwudziesty - ebook

PRZED­MO­WA

Eseje te pier­wot­nie wygłoszo­ne były jako wykłady w ra­mach Bra­dley Lec­tu­res na Uni­wer­sy­te­cie Chi­ca­gow­skim. Chciałbym wy­ra­zić swoją wdzięczność Bra­dley Fo­un­da­tion oraz pro­fe­so­ro­wi Ro­ber­to­wi Pip­pi­no­wi, pre­ze­so­wi Com­mit­tee on So­cial Tho­ught Uni­wer­sy­te­tu Chi­ca­gow­skie­go – za to, że dzięki nie­mu miałem spo­sob­ność roz­wi­nięcia pew­nych myśli na te­mat Fran­cji oraz fran­cu­skich in­te­lek­tu­alistów.

Na Uni­wer­sy­te­cie No­wo­jor­skim wspa­niałomyślnie udzie­lo­no mi urlo­pu umożli­wiającego pracę nad tym oraz in­ny­mi pro­jek­ta­mi; część tego okre­su, w roku 1995, spędziłem goszcząc w In­sty­tu­cie Nauk o Człowie­ku (IWM) w Wied­niu, w którym mój po­byt możliwy był po części dzięki gran­to­wi przy­zna­ne­mu przez Fun­dację Volks­wa­ge­na. Za udzie­lo­ne mi wspar­cie wdzięczny je­stem tym in­sty­tu­cjom, jak również dy­rek­to­ro­wi IWM, pro­fe­so­ro­wi Krzysz­to­fo­wi Mi­chal­skie­mu – za jego nie­ustającą gościn­ność; mo­je­mu wy­daw­cy z Uni­wer­sy­te­tu Chi­ca­gow­skie­go, T. Da­vi­do­wi Bren­to­wi, który oka­zał mi wy­ro­zu­miałość i wspar­cie, mimo że mu­siał cze­kać na tę książkę nie­co dłużej niż prze­wi­dy­wa­no na początku.

Różne wer­sje esejów poświęco­nych Al­ber­to­wi Ca­mu­so­wi i Ray­mon­do­wi Aro­no­wi przed­sta­wio­ne były na Nor­th­we­stern Uni­ver­si­ty, na Uni­wer­sy­te­cie Sta­no­wym Mi­chi­gan, na Uni­wer­sy­te­cie McGill oraz na Uni­wer­sy­te­cie Wie­deńskim, a także na sa­mym Uni­wer­sy­te­cie Chi­ca­gow­skim w cza­sie wykładów pu­blicz­nych oraz se­mi­na­riów. Ich słucha­cze i uczest­ni­cy, a także moi stu­den­ci z In­sti­tu­te of French Stu­dies Uni­wer­sy­te­tu No­wo­jor­skie­go przed­sta­wi­li wie­le kry­tycz­nych uwag i su­ge­stii; ich wkład bar­dzo wzbo­ga­cił ni­niejszą książkę. Za jej błędy i oso­bli­wości od­po­wie­dzial­ność po­noszę, rzecz ja­sna, ja sam.

Za­miesz­czając cy­ta­ty z dzieł mo­ich trzech pro­ta­go­nistów, nie­mal w każdym przy­pad­ku po­zwo­liłem so­bie tłuma­czyć na nowo, za­miast ko­rzy­stać z ist­niejących przekładów an­giel­skich¹. Ile­kroć jest in­a­czej, źródło cy­ta­tu po­daję w przy­pi­sach. Pełne od­nie­sie­nie do wer­sji ory­gi­nal­nej oraz su­ge­stie do­tyczące lek­tu­ry uzu­pełniającej zna­leźć można w przy­pi­sach oraz w krótkiej „No­cie bi­blio­gra­ficz­nej” na końcu książki.

Książkę tę poświęcam pamięci François Fu­re­ta. To właśnie w od­po­wie­dzi na jego pro­po­zycję wstępnie zgo­dziłem się przy­go­to­wać ni­niej­sze wykłady i to on en­tu­zja­stycz­nie mnie zachęcał, bym poświęcił je Blu­mo­wi, Ca­mu­so­wi i Aro­no­wi. Fu­ret był ad­mi­ra­to­rem wszyst­kich tych trzech po­sta­ci, choć jeśli cho­dzi o więzy na­tu­ry in­te­lek­tu­al­nej i oso­bi­stej, naj­bliższy mu był, rzecz ja­sna, Ray­mond Aron. Fu­ret kie­ro­wał w Paryżu in­sty­tu­tem na­zwa­nym jego imie­niem, zaś umie­rając był w trak­cie pi­sa­nia stu­dium poświęco­ne­go Ale­xi­so­wi de To­cqu­evil­le’owi, praw­do­po­dob­nie ulu­bio­ne­mu fran­cu­skie­mu myśli­cie­lo­wi Aro­na. Wsze­la­ko Fu­ret był po­niekąd na­tu­ral­nym spad­ko­biercą również Blu-ma i Ca­mu­sa. Jego uczo­ne dzieło poświęcone hi­sto­rii re­wo­lu­cji fran­cu­skiej, w którym naj­pierw od­rzu­ca in­ter­pre­tację mark­si­stowską, a następnie nową kon­wencję „hi­sto­rii kul­tu­ro­wej”, przy­spo­rzyły mu prze­ciw­ników wśród uczo­nych po obu stro­nach Atlan­ty­ku. Odważne potępie­nie po­li­tycz­ne­go od­chy­le­nia jego czasów, czy to „anty-an­ty­ko­mu­ni­zmu”, czy też „mul­ti­kul­tu­ra­li­zmu”, przy­spo­rzyły mu wrogów po­li­tycz­nych we Fran­cji i poza jej gra­ni­ca­mi. Z ko­lei jego rosnący wpływ na pu­bliczną per­cepcję przeszłości Fran­cji do­pro­wa­dzał jego opo­nentów do pa­rok­syzmów wściekłości – zwłasz­cza w rocz­nicę dwóchset­le­cia re­wo­lu­cji, kie­dy to ata­ki przy­pusz­cza­ne na Fu­re­ta i jego „szkołę” przy­brały cha­rak­ter wyraźnie oso­bi­sty.

Wszyst­ko to bar­dzo przy­po­mi­na sy­tu­ację po­sta­ci, którym poświęcone są ni­niej­sze ese­je. Po­dob­nie jak one, również i François Fu­ret był in­te­lek­tu­alistą ak­tyw­nym pu­blicz­nie; a choć był „in­si­de­rem”, nie prze­szka­dzało to, by w różnych okre­sach i kręgach trak­to­wa­no go jako out­si­de­ra, czy wręcz re­ne­ga­ta. Po­dob­nie jak tam­ci trzej, Fu­ret płynął pod prąd epo­ki, dwu­krot­nie występując prze­ciw jej du­cho­wi: po raz pierw­szy, gdy za­kwe­stio­no­wał obo­wiązującą – a uka­zał praw­dziwą – hi­sto­rię re­wo­lu­cji, na­ro­do­we­go „mitu założyciel­skie­go” Fran­cuzów; następnie zaś – pu­bli­kując pod ko­niec życia nie­by­wa­le wpływo­wy esej o ko­mu­ni­zmie, tym mi­cie (czy też, we­dle słów sa­me­go Fu­reta, ilu­zji) XX wie­ku. Po­dob­nie jak tam­tych trzech, również i jego nie­kie­dy bar­dziej do­ce­nia­no za gra­nicą niż w kra­ju. I tak samo jak w przy­pad­ku wpływu oraz idei tam­tych in­te­lek­tu­alistów, również i jego wpływ oraz idee za­mknęły usta kry­ty­kom, bez wątpie­nia też wy­trzy­mają wszelką kry­tykę. Jest ogólnie zna­nym fak­tem, że nie ist­niała i nie ist­nie­je żadna ba­dająca dzie­je Fran­cji szkoła hi­sto­rycz­na Fu­reta. Tak samo jed­nak nie ist­nie­je szkoła Aro­na we fran­cu­skiej myśli społecz­nej; szkoła fran­cu­skiej myśli mo­ral­nej, którą założyłby Ca­mus, ani też szkoła fran­cu­skiej so­cjal­de­mo­kra­cji, którą stwo­rzyłby Blum. Lu­dzie ci nie re­pre­zen­to­wa­li ja­kiejś aspi­rującej do słuszności wer­sji in­te­lek­tu­al­ne­go czy po­li­tycz­ne­go za­an­gażowa­nia Fran­cuzów; re­pre­zen­to­wa­li w osta­tecz­nym roz­ra­chun­ku je­dy­nie sa­mych sie­bie oraz to, w co wie­rzy­li. I właśnie dla­te­go z cza­sem sta­li się uoso­bie­niem naj­lep­szej cząstki du­cha Fran­cji.„Le ro­man­ti­sme française”, dit Go­ethe,

„est né de la Révo­lu­tion et de l’Em­pi­re:

Glo­ire et Li­ber­te! Du mo­uve­ment so­cia­li­ste

nous ver­rons naître un no­uve­au ly­ri­sme:

Ju­sti­ce et Bon­heur!”.

Léon Blum

„S’il exi­sta­it un par­ti de ceux qui ne sont

pas sûrs d’avo­ir ra­ison, j’en se­ra­is”.

Al­bert Ca­mus

„Ce n’est ja­ma­is la lut­te en­tre le bien et le mal,

c’est le préféra­ble con­tre le déte­sta­ble”.

Ray­mond Aron