Cóż wam pozostało? Losy Palestyńczyków na podstawie prozy Gassana Kanafaniego - ebook

UWAGI WSTĘPNE

PRZEDSTAWIENIE TEMATU

Przedwczesna śmierć przerwała doskonale zapowiadającą się karierę jednego z najbardziej fascynujących współczesnych prozaików arabskich, Ḡassāna Kanafāniego (1936-1972)¹. Kanafānī – palestyński pisarz, dziennikarz, eseista i grafik pozostawił po sobie obszerne dzieło, stanowiące do dziś inspirację dla badaczy literatury palestyńskiej i arabskiej. Zdobył międzynarodową sławę jako autor noweli Riğal fī š-šams (W pełnym słońcu), która wywołała wielkie poruszenie w świecie arabskim. Urzekła i rozdrażniła zarazem. Zadała decydujący cios powszechnemu wówczas wśród Palestyńczyków szlochaniu nad okrucieństwem losu, a prowokacja na płaszczyźnie literackiej współgrała z rodzącym się spontanicznym buntem w obozach dla uchodźców przeciw okupacji izraelskiej. Liczne eseje z kolei chłostały ówczesny styl życia arabskich elit politycznych i w ogóle politykę arabską.

Bohaterami opowiadań i nowel Ḡassāna Kanafāniego są zwykli ludzie, najczęściej mieszkańcy wsi, różnych generacji, różnych profesji i o różnych osobowościach; kobiety, mężczyźni, dzieci. Są wśród nich chłopi, partyzanci walczący o narodową sprawę, żołnierze, nauczyciele, matki, narzeczone, intelektualiści i politycy. Stworzone przez Kanafāniego postacie literackie są po ludzku skomplikowane, o bogatych dążeniach duchowych i dlatego ich dramaty głęboko poruszają czytelników. Pochodząca z autopsji znajomość niepowtarzalnej aury rodzinnego kraju i specyficznego dialektu palestyńskiego zapewnia opowiadaniom i nowelom Kanafāniego prawdziwy realizm. Ów realizm połączony z symboliczną głębią i dramatyczną narracją autor zastosował do losu całego narodu. Rozumiał świat, w którym żył, poprzez ludzi, wśród których żył. Oni byli dla niego źródłem inspiracji. Z ich doświadczeń czerpał artystyczne tworzywo. Im też poświęcił swoją twórczość.

Żaden z arabskich pisarzy nie zobrazował tragedii Palestyńczyków, ich losów i życia z takim efektem, jak uczynił to Ḡassān Kanafānī. To dzięki niemu Palestyńczycy na trwale weszli do literatury arabskiej. Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć o roli, jaką odegrała w tym II wojna światowa. Wydarzenia z tamtego mrocznego w dziejach Europy okresu pogłębiły konflikt bliskowschodni. Do Palestyny masowo napłynęli Żydzi chroniący się przed zagładą nazistowską i w 1948 roku założyli tu swe państwo. W tym samym czasie Palestyńczycy stali się uchodźcami. Blisko 800 tys. Palestyńczyków znalazło się w wówczas na terenie obecnej Zachodniego Brzegu Jordanu, w Strefie Gazy, w ówczesnej Transjordanii, Syrii, Libanie oraz w innych krajach. Pozostało jedynie 160 tys. Palestyńczyków, którzy stanowili 12,5-procentową mniejszość w państwie żydowskim². Wygnanie, rozproszenie i emigrację w roku 1948 Palestyńczycy zwykli określać słowem nakba, co w języku arabskim oznacza ‘katastrofę’.

LITERATURA ARABSKIEGO WSCHODU PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ A PROBLEM PALESTYŃSKI

Druga wojna światowa, a w jeszcze większym stopniu palestyńska nakba, doprowadziły nie tylko do ogromnych przeobrażeń w życiu politycznym, społecznym i ekonomicznym świata arabskiego, ale odcisnęły niezatarte piętno na rozwoju literatury arabskiej³.

Okres po 1948 roku nacechowany jest zupełnie nową dynamiką polityczną w całym regionie. Uwidacznia się to w intensywnych dyskusjach ideologicznych, takich jak spór o nacjonalizm, panarabizm czy socjalizm; w dalszej kolejności chodzi zaś o liczne zrywy rewolucyjne, jak chociażby rewolucja egipska w 1952 roku, rewolucja iracka w 1958 roku, a także wydarzenia polityczne tej rangi, co wojna sueska w 1956 roku i walki narodowowyzwoleńcze w Algierii⁴.

Nakba ostatecznie przypieczętowała proces załamywania się tradycyjnego systemu norm i wartości, kruszącego się od końca XIX wieku. Wydarzenie to wywarło również istotny wpływ na kondycję psychiczną Arabów. Utrata kulturowej, a w przypadku Palestyńczyków także narodowej, tożsamości doprowadziła do wyobcowania oraz kryzysu. W konsekwencji do głosu doszły takie pesymistyczne uczucia jak zagubienie i bezsilność, często odnajdujące odzwierciedlenie w literaturze z tego okresu.

KONCEPCJA ADAB MULTAZIM

Lata 50. XX w. były w świecie arabskim okresem intensywnych dyskusji o roli literatury i pisarza w społeczeństwie i ich znaczeniu dla społeczeństwa. Koncepcja adab multazim stała się w tym czasie naczelną zasadą w literaturze arabskiej. Jak to ujął znany palestyński pisarz i krytyk literacki, Jabra Ibrahim Jabra: „Czy to pisarze, eseiści czy też poeci, wszyscy byli pochłonięci radykalnymi zmianami oraz związanymi z nimi koncepcjami”⁵.

Wspomniany adab multazim względnie iltizām⁶ stanowił arabską odpowiedź na postulat J. P. Sartre’a⁷ domagającego się od pisarza zaangażowania⁸. Dzieła Sartre’a i Alberta Camusa, które przetłumaczono na język arabski na początku lat 50., wywołały żywiołowy zachwyt wśród intelektualistów arabskich, zwłaszcza tych przebywających w stolicy Libanu, Bejrucie⁹. W iltizāmie, który nie miał wśród twórców arabskich jednoznacznego piętna egzystencjalnego czy marksistowskiego¹⁰, odnajdowali oni koncepcję literatury odpowiadającą ich wyobrażeniom. Rzecznikiem nowego ruchu stało się pismo literackie „Al-Ādāb”, założone w 1953 roku przez Suhayla Idrīsa¹¹.

Narodziny tak pojmowanej literatury miały ścisły związek z nakbą i sytuacją polityczną w świecie arabskim po 1948 roku. Tak charakteryzuje ten okres inny arabski krytyk literacki, M. M. Badawi. „ miały miejsce dwa wydarzenia, które w niebagatelny sposób przyczyniły się do rozpowszechnienia się takiej właśnie postawy zaangażowania, a mianowicie tragedia palestyńska w roku 1948, która obnażyła zasadniczą polityczną słabość i korupcję arabskich rządów, a zatem i całkowity brak odpowiedzialności pisarzy i poetów, szukających schronienia w romantycznym świecie piękna i marzeń, oraz rewolucja egipska w roku 1952, postulująca obronę sprawy mas i proletariatu i tym samym wywołująca daleko idące reperkusje w całym świecie arabskim”¹².

W ramach adab multazim rozwinął się realizm socjalistyczny, kierunek, który wcześniej ograniczał się do Egiptu, a wkrótce stał się dominującym prądem w całej prozie arabskiej¹³. Znaczącym gatunkiem literackim dla tego nurtu stało się opowiadanie¹⁴. Dzięki intensywnej konfrontacji ze współczesnymi pisarzami świata zachodniego, takimi jak: J. Joyce, V. Woolf, F. Kafka, W. Faulkner i A. Camus, udało się twórcom arabskim zrealizować iltizām w sferze treści i połączyć go z odpowiadającymi tej koncepcji innowacjami w zakresie zastosowania środków artystycznego wyrazu. Jak zauważa Jabra – „arabscy autorzy, powieściopisarze i noweliści zaczęli z sukcesem posługiwać się strumieniem świadomości, retrospekcją, monologiem wewnętrznym, dialogiem „intelektualnym”, wielokątową prezentacją zdarzeń, nurtem symbolizmu”¹⁵.

Z kolei arabscy krytycy literatury przyjęli postawę wyczekującą, a nawet wskazywali na niebezpieczeństwa tak pojętego „życzliwego” iltizāmu, jeśli autorzy tracili z pola widzenia istotę wartości literackich. Przestrzegano przed kreowaniem sztucznych, napuszonych postaci literackich oraz takim rodzajem narracji, który możliwy jest do zaakceptowania jedynie w publicystyce dziennikarskiej oraz przy formułowaniu tanich sloganów¹⁶.

Na początku lat 60. miała miejsce dalsza ważna ewolucja prozy arabskiej. Socrealizm stał się głęboko refleksyjny, a na dodatek zarysował się pomiędzy nim a realizmem znaczący rozdźwięk. Dopiero wówczas pojawił się w prozie arabskiej literacko przetworzony problem palestyński, który wyraźnie odcinał się od typowej dla lat 50. tendencji propagandowej i romantycznej. Wyjątek stanowią niektórzy lirycy ruchu iltizām, tacy jak: ‘Abd al-Waḥḥāb al-Bayyātī, Badr Šākir as-Sayyāb czy palestyński poeta Mu‘īn Basīsū, którzy dzięki pisanym w latach 50. wierszach o Palestynie stali się znakomitymi poetami. Podążyli za nimi w tym czasie jedynie dwaj pisarze, a mianowicie Ḥalīm Barakāt¹⁷ oraz Ḡassān Kanafānī¹⁸. Zaskakujący jest jednak fakt, że problem palestyński nie wzbudził wówczas wielkiego zainteresowania u innych arabskich autorów, chociaż w tamtym okresie znajdował się w centrum dyskursu politycznego. Czołowi egipscy pisarze, tacy jak: Nağīb Maḥfūẓ Yūsuf Idrīs czy ‘Abd ar-Raḥmān aš-Šarqāwī nie ustosunkowali się przed wojną czerwcową, tj. przed 1967 rokiem, w ogóle ani do nakby, ani do problemu palestyńskich uchodźców. Shimon Ballas¹⁹ jest zdania, że powieść Ṭarīq al-‘awda (Droga powrotu) Yūsufa as-Sibā‘iego, wydana w 1959 roku, jest pierwszą egipską powieścią podejmującą problem palestyński.

Wśród licznych prób wyjaśnienia tego zjawiska przez arabską krytykę literacką dwa wydają mi się godne szczególnej uwagi. Iḥsān ‘Abbās²⁰ sądzi, iż palestyńska nakba (1948) spowodowała poważny szok w świecie arabskim, a żaden pisarz arabski nie był w stanie ogarnąć go literacko. Z kolei Ḥusām al-Ḫaṭīb²¹ dopatruje się przyczyn nieznacznego zainteresowania twórców arabskich problemem palestyńskim w tym, że świat arabski odczuwał kwestię palestyńską jako problem jedynie psychologiczny, podczas gdy Palestyńczycy konfrontowani byli z nim na co dzień poprzez wygnanie, rozproszenie i emigrację.Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (0 22) 620 32 11, (0 22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (0 22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową