Antyczne formacje wojskowe. Ich metody walki i rola na polu bitwy w wiekach IV p.n.e.-I n.e. - ebook

WSTĘP

Krew i zniszczenie będą tak zwyczajne,

Straszne widoki tak będą powszednie,

Że matki tylko uśmiechną się widząc,

Jak ręka wojny ćwiartuje ich dzieci.

Wszelką litość zdławi nałóg zbrodni,

A duch Cezara szukający zemsty

Z Ate przybyłą wprost z żarów piekielnych

Będzie po kraju tym monarszym głosem

Wołał: „Mordować!” I spuści psy wojny¹.

William Szekspir nie był pierwszym, który przeniósł oblicze wojny do literatury pięknej. Już od najdawniejszych czasów wojna towarzyszyła ludzkości, przenikając wiele aspektów życia społecznego. Wszystkie cywilizacje wojowały na jakimś etapie swego istnienia. Ten stan rzeczy uległ zmianie dopiero w XX wieku, do czego przyczyniły się doświadczenia dwóch wojen światowych, a przede wszystkim wynalezienie i zastosowanie broni jądrowej, która na zawsze zmieniła charakter konfliktów zbrojnych. Niemniej nawet dziś w świadomości społecznej „wojna jest odseparowana od zwykłej przemocy, agresji oraz morderstwa i jest ukazywana raczej jako odbicie kultury niż patologia, którą można wykorzenić”². Nieodłącznym elementem każdego konfliktu był udział w nim żołnierzy będących plemiennymi wojownikami, obywatelami z poboru czy szekspirowskimi „psami wojny”, najczęściej utożsamianymi z najemnikami. Tworzyli oni różnorodne formacje wojskowe, spełniające określone role w ramach większego organizmu, jakim była armia. Celem niniejszej pracy jest opis tych właśnie formacji wojskowych oraz sposobu, w jaki ich obecność wpływała na obraz pola bitwy. Ramy chronologiczne obejmują wieki IV p.n.e.-I n.e., przestrzenne zaś obszar kultury śródziemnomorskiej.

Niniejsza praca podzielona została na dwie zasadnicze części. Pierwsza obejmuje rozdziały I-IV. W niej to omówione są kolejno wojska piesze, kawaleria, słonie bojowe oraz pozostałe formacje wojskowe. Celem autora nie jest opisanie rodzajów broni charakterystycznych dla każdego z ludów zamieszkujących interesujący nas obszar geograficzny, lecz wskazanie cech wspólnych wszystkich tych wojsk oraz ich miejsca w starożytnej koncepcji prowadzenia wojny. W przypadku używanych przez jazdę koni, słoni bojowych, czy wspomnianych w rozdziale czwartym psów i wielbłądów postaram się również nakreślić ich cechy fizyczne oraz zastanowić się nad wpływem, jaki miały one na sposób wykorzystania tych zwierząt w warunkach wojennych. W tym celu zestawiona zostanie wiedza współczesna z informacjami, którymi dysponowali starożytni. Pokrótce zostanie również omówione uzbrojenie poszczególnych formacji wojskowych, jednakże bez szczegółowego omawiania pojedynczych militariów, jeśli miały one wpływu na kształt ogólny danego rodzaju wojsk (na przykład falangi). Jako że jest to praca omawiająca w głównej mierze taktykę, dlatego każdym z czterech pierwszych rozdziałów zostanie omówiona funkcja, jaką wspomniane w nich wojska pełniły na polu bitwy i poza nim. Rozdział czwarty zakończą rozważania na temat liczebności armii starożytnych oraz proporcji poszczególnych rodzajów wojsk. Podsumowanie to stanowić będzie także wstęp do dwóch końcowych rozdziałów.

W części drugiej, czyli rozdziałach V-VI, nakreślone zostaną kwestie związane z bitwą w polu oraz prowadzeniem oblężeń. W tym pierwszym przypadku wyszczególnione zostaną wszystkie ważniejsze, zdaniem autora, etapy walki. Bitwa rozpoczynała się tak naprawdę w momencie, gdy zwiadowcy nawiązywali kontakt bojowy, a obie armie szykowały się do starcia (kolejne fazy obejmowały zatem wybór dogodnego miejsca bitwy, rozbicie obozu, wypoczynek i przygotowanie psychiczne wojowników). Następny etap to charakterystyka samej bitwy od momentu, w którym obie armie przystępowały do formowania szyków, poprzez utarczki lekkozbrojnych i zwarcie ciężkozbrojnego centrum, aż po rozstrzygnięcie. W ostatniej części rozdziału przedstawiony zostanie końcowy przebieg starcia, czyli faza od momentu rozbicia szyków nieprzyjaciela, po pościg za uchodzącym wrogiem. Rozdział zamkną rozważania na temat dysproporcji strat ponoszonych przez stronę pokonaną i zwycięską. Celem tego rozdziału nie jest opisywanie żadnej konkretnej bitwy. Główne założenie to przybliżenie ogólnych schematów prowadzenia starcia, od chwili przybycia armii na pole walki, aż do ostatecznego rozstrzygnięcia. W założeniu wzorzec ten z dość dużym powodzeniem może być odniesiony do niemal każdej standardowej bitwy z okresu IV w. p.n.e.-I n.e. Przytoczone też zostaną najciekawsze posunięcia taktyczne i wybiegi, jakie stosowano w omawianym przedziale czasowym. Manewry wojskowe i fortele tego typu mimo, że rzadko stosowano je powtórnie, na trwałe zapisały się w historii wojskowości. W rozdziale VI w podobny sposób został omówiony przebieg oblężenia miast.

Zagadnienia poruszone w niniejszej pracy obejmują okres antyku, należący do najlepiej udokumentowanych. W związku z tym dysponujemy dużą ilością źródeł pisanych, które stanowią bardzo istotny materiał porównawczy. Główne źródła wykorzystane w niniejszej pracy, w celu jasnej ich prezentacji sklasyfikowano w trzy główne grupy. Są to antyczne podręczniki poruszające zagadnienia sztuki wojennej, dzieła omawiające wydarzenia historyczne oraz starożytne prace mówiące o środowisku naturalnym. Pierwsza z wymienionych grup obejmuje materię najistotniejszą. Prace wchodzące w jej skład omawiają bowiem sposoby szkolenia i walki żołnierzy różnych formacji wojskowych oraz ukazują najważniejsze manewry taktyczne i podstępy wojenne. Zaliczamy do niej Zarys wojskowości autorstwa Flawiusza Wegecjusza Renatusa. Autor ten żył i tworzył w wieku IV n.e. a więc w okresie wykraczającym poza interesujące nas ramy czasowe. Opisywał jednak armię rzymską z okresu republiki i wczesnego cesarstwa, którą uznał za twór lepszy od wojsk stosowanych w czasach jemu współczesnych. Dziełem poświęconym szkoleniu armii opartej na wzorach hellenistycznych, które zostało użyte w niniejszej pracy, jest Taktyka autorstwa Eliana. Powstała ona w II w. n.e., zaś autor dedykował ją cesarzowi Hadrianowi. Zdaniem Eliana królestwo Partów można było podbić, jedynie wystawiając armię podobną do tej, z którą Aleksander Wielki kilka wieków wcześniej poskromił króla królów Dariusza. Źródłem na którym opiera się rozdział II jest praca O dowódcy jazdy żyjącego w wiekach V/IV p.n.e. Ksenofonta. Autor będący nie tylko pisarzem, ale też żołnierzem podzielił się z czytelnikiem swym praktycznym doświadczeniem z zakresu szkolenia i dowodzenia konnicą. Z wieku IV p.n.e. pochodzi też praca Obrona oblężonego miasta autorstwa Eneasza Taktyka. Jest to jedyny z serii jego traktatów poświęconych wojskowości, który dotrwał do naszych czasów. Na temat najciekawszych manewrów taktycznych i podstępów wojennych pisali Frontyn (I-II w. n.e.) i Poliajnos (II w. n.e.). Są to prace dość podobne, zagadnienie opisane przez jednego z autorów bardzo często znaleźć możemy też u drugiego. Podstawowa różnica widoczna jest w kompozycji obu dzieł. Frontyn podstępy wojenne uszeregował według okoliczności, w jakich zostały wprowadzone w życie, Poliajnos według imion ich autorów³.

,,Częściowa znajomość historii na ogół mało przyczynia się do rzetelnego poznania całości dziejów. Oczywiście jedynie wzajemne zespolenie i zestawienie wszystkich części nadto ich podobieństw i różnic pozwala dojść do pełnego poznania i przez taką obserwację zaczerpnąć z historii zarówno pożytek jak i rozkosz”⁴. Są to słowa Polibiusza, który nie bez racji zauważa, iż pełen obraz historii można osiągnąć poprzez zestawienie ze sobą poszczególnych jej elementów. Aby więc uzyskać możliwie najpełniejszy obraz starożytnej taktyki, obok podręczników teorii wojskowości, w pracy wykorzystano również dzieła z zakresu historiografii antycznej. Z racji rozpiętości ram czasowych pracy, trudno byłoby uwzględnić wszystkie dzieła mówiące o interesującym nas okresie. Dlatego wykorzystano jedynie prace najważniejszych autorów, miejscami uzupełniając je mniej eksponowanymi źródłami. Niniejsza praca obejmuje ramy czasowe od ekspansji macedońskiej w drugiej połowie IV w. p.n.e., aż po koniec panowania dynastii Flawiuszy w Rzymie u schyłku I w. n.e. Podstawowym źródłem opisującym podboje Aleksandra Wielkiego, jest Wyprawa Aleksandra Wielkiego napisana przez żyjącego na przełomie I i II n.e. Flawiusza Arriana. Czasy rywalizacji sukcesorów Aleksandra opisał w swej Bibliotece historycznej, będącej rodzajem historii powszechnej, żyjący w I w p.n.e. Diodor Sycylijski. Wykorzystanymi tu źródłami omawiającymi wydarzenia w zachodniej części Basenu Morza Śródziemnego w wiekach IV-II p.n.e. są Dzieje Polibiusza z Megalopolis (dla okresu III-II w p.n.e.), a także Dzieje Rzymu od założenia Miasta pióra Tytusa Liwiusza. Polibiusz opisuje nie tylko historię rzymską, ale również wydarzenia rozgrywające się na obszarze zdominowanym przez kulturę hellenistyczną. Omawia przy tym najważniejsze konflikty, jakie miały miejsce zarówno w Grecji jak i Azji Mniejszej. Oba źródła dają nam też pewien pogląd na temat wojskowości punickiej doby konfliktów z Rzymem. Pracą omawiającą ekspansję rzymską na obszarze Półwyspu Iberyjskiego, Afryki i Azji, a także wojny domowe toczone w republice rzymskiej jest Historia rzymska żyjącego na przełomie I i II wieku n.e. Appiana z Aleksandrii.

Podstawowym źródłem dla badań nad wojskowością I wieku p.n.e. są pamiętniki pozostawione przez Gajusza Juliusza Cezara i jego oficerów zgromadzone w zbiorze „Corpus Caesarianum”. Opisują one podbój Galii oraz wojnę domową wewnątrz republiki. Cezarowi zawdzięczamy wiedzę nie tylko na temat wojskowości rzymskiej, ale także kilka istotnych informacji charakteryzujących sposoby walki Germanów i Galów. Bazę źródłową dla wieku I n.e. stanowią prace Publiusza Korneliusza Tacyta (I-II w n.e.) i Józefa Flawiusza (I w. n.e.). Tacyt w swych Rocznikach i Dziejach opisuje między innymi liczne konflikty toczone na granicach i wewnątrz państwa rzymskiego w tym prowadzone z najważniejszym oponentem, jaki wciąż zagrażał imperium, państwem Partów. Germania z kolei zawiera między innymi zbiór informacji na temat wojskowości ludów germańskich, które jednocześnie stanowią ciekawy materiał porównawczy wobec napisanej wcześniej Wojny galijskiej Cezara. Pewne informacje na temat wojskowości na obszarze Brytanii znaleźć możemy w dziele tego autora zatytułowanym Żywot Juliusza Agrykoli. Pracą zamykającą historię interesującego nas okresu jest Wojna Żydowska Józefa Flawiusza. Dzieło to ma dla niniejszego opracowania szczególne znaczenie, a to dlatego, że autor obszernie opisał działania oblężnicze, które były częstym elementem w czasie powstania żydowskiego. Źródłem, które ma swoje odniesienia do wszystkich omawianych w niniejszej pracy okresów jest zbiór biografii autorstwa żyjącego na przełomie I i II wieku n.e. Plutarcha z Cheronei zatytułowany Żywoty sławnych mężów. W dziele Plutarcha znaleźć można biografie najważniejszych wodzów żyjących we wszystkich omawianych tu stuleciach. Jeśli chodzi o wiek IV p.n.e. są to żywoty Aleksandra Wielkiego i Demetriusza Poliorketesa, dla wieku III p.n.e. Fabiusza Maksymusa, Pyrrusa, Kleomenesa, Tytusa Kwincjusza Flaminiusza, dla wieków II-I p.n.e. Gajusza Mariusza, Pompejusza, Antoniusza, Cezara, Lukullusa, Krassusa.

W rozdziale II, III i po części w IV wykorzystano prace z trzeciej grupy źródeł. Chodzi tu głównie o takie dzieła jak Zoologia Arystotelesa (IV w. p.n.e.), Historia naturalna Pliniusza Starszego (I w. n.e.) oraz O właściwościach zwierząt Klaudiusza Eliana (II-III n.e.). Posłużyły one, jako materiał porównawczy dla współczesnej wiedzy na temat zwierząt omówionych w tych rozdziałach.

Obok informacji zaczerpniętych ze źródeł starożytnych w niniejszej pracy znaleźć można pewne odniesienia do dzieł teoretyków wojskowości XIX i XX wieku. Wymienić tu należy prace generałów Carla von Clausewitza⁵ i Artura Bouchera⁶, oraz pułkownika Ardanta du Picqa⁷. Spostrzeżenia tych autorów są istotne z dwóch względów. Po pierwsze: byli oni nie tylko teoretykami, ale też brali czynny udział w działaniach wojennych. Po drugie: mieli możliwość doświadczyć wojny w czasach, w których na polach bitew wciąż występowała kawaleria oraz uszykowana w linię piechota – stanowiące nieodłączny element wojen starożytnych. Zarówno Boucher jak i du Picq swoje prace oparli na porównaniu taktyki starożytnej i sobie współczesnej. Ich studia nad morale wojsk i psychologią pola walki przypominają w wielu aspektach rozważania antycznych twórców. Stan ten odzwierciedla doskonale myśl du Picqa: „we wszystkich prawie walkach starożytnych odnoszono zwycięstwo przy pomocy tego rodzaju środków, które są dobre po wieczne czasy, ponieważ ich działanie jest przede wszystkim działaniem natury moralnej, a natura ludzka nie zmienia się⁸.” Należy podkreślić, że prace te są traktowane jedynie jako uzupełnienie dzieł teoretyków z okresu antycznego⁹.

Dzieje wojskowości należą do najbardziej popularnych gałęzi historii, w związku z czym dostępnych jest wiele prac omawiających to zagadnienie. Brak jest jednak obecnie w Polsce opracowania omawiającego tak szeroki zakres czasowy i doszukującego się tak ogólnych wzorców. Autorzy na ogół skupiają się na charakterystyce formacji wojskowych danego ludu bądź też opisują historię oręża w kontekście największych bitew lub wodzów starożytności¹⁰. W Niemczech i krajach anglojęzycznych ukazuje się znacznie więcej niż w Polsce opracowań poświęconych historii wojskowości. Są to w dodatku pozycje, które łącząc elementy różnych dziedzin nauki, często w sposób nowatorski ukazują oblicze wojen. Doskonałym tego przykładem może być praca Johna Keegana The Face of Battle¹¹, w której autor ukazał mechanikę bitwy skupiając się na roli jednostki, a nie jak czyniono to wcześniej na ogólnym przebiegu starcia. Keegan w swej pracy pominął niestety analizę konfliktów okresu antycznego, ustalił jednak pewne standardy, które następnie przyjęli inni historycy wojskowości. Nieoceniony wkład w rekonstruowanie obrazu wojskowości antycznej z wykorzystaniem praktycznych doświadczeń i wiedzy naukowej mają Marcus Juneklmann oraz Peter Connolly. Nie można również nie wspomnieć o Adrianie Goldsworthy i Philipie Sabinie, którzy w ostatnich latach opublikowali prace będące istotnym osiągnięciem w próbach rekonstrukcji przebiegu bitwy z udziałem rzymskich legionistów. Obaj autorzy w swych publikacjach poruszyli zagadnienia psychologii pola walki oraz pomniejszych manewrów taktycznych wpływających na przebieg walki, takich jak choćby zastępowanie zmęczonych żołnierzy przez stojących z tyłu kolegów¹².

Zgromadzony materiał stanowi jedynie niewielki wycinek źródeł i opracowań, które nawiązują do poruszanego problemu. Dodatkowo wiele zagadnień, z racji szerokich ram czasowych pracy, będzie omówionych pobieżnie. Autor ma jednak nadzieję, że niniejsza publikacja mimo swych wad zadowoli Czytelnika chcącego poznać kształt i charakter armii starożytnych oraz mechanikę bitwy.