Benedykt XVI - ebook

Wstęp

Prawdopodobnie za kilka dekad uświadomimy sobie,
że zarówno celebrowany i triumfalny pontyfikat
Jana Pawła II, jak i szary, zmęczony pontyfikat
aktualnego papieża , spełniły jedynie rolę
korka blokującego dramatyczny, ale nieunikniony
proces autentycznej reformy Kościoła w obliczu
realnych wyzwań współczesności¹.

Niniejsza książka nie stanowi potwierdzenia powyższej tezy, sformułowanej w 2013 roku przez historyka Vincenza Ferronego. I to nie tyle ze względu na konieczny obiektywizm wszelkiej myśli, którą chciałbym podzielić się z czytelnikiem, ale przede wszystkim z uwagi na specyfikę studiów historycznych (które wymagają czasu i bezstronności) oraz na osobistą i zamierzoną niechęć do stwierdzeń odznaczających się ekstremalną arbitralnością.

W tej publikacji pragnę przeanalizować i zgłębić wytyczne pontyfikatu Benedykta XVI, choć zdaję sobie sprawę z ograniczeń, jakie towarzyszą temu wyzwaniu, zarówno ze względu na dostępność źródeł, jak i krótki dystans czasowy dzielący nas od wydarzeń. Naszkicowanie właściwego profilu niedawnego pontyfikatu, na który nie można spojrzeć z perspektywy czasu, wydaje się, w istocie, niezmiernie złożonym zadaniem. Związane z tym trudności napotykałem podczas pisania całej książki. Tak samo niełatwe okazało się nakreślenie wszystkich fundamentalnych założeń papieża. Gdzie je można znaleźć? W encyklikach, homiliach, orędziach (niekoniecznie wszystkich, ale z pewnością w najbardziej kontrowersyjnych i dyskutowanych wystąpieniach, jak wykład na Uniwersytecie w Ratyzbonie w 2006 roku), w niektórych nominacjach, niektórych pielgrzymkach, niektórych audiencjach, a także w stylu rządzenia i reakcjach na sytuacje kryzysowe.

Pontyfikat zyskuje ostateczną formę dopiero w zestawieniu z dokonaniami poprzedników, bo tylko w ten sposób można dostrzec kontynuację, innowacyjność bądź rozłam. Każdy pontyfikat dźwiga na barkach bagaż przeszłości. A jednak, choć związki między Benedyktem XVI a instytucjami Jana Pawła II są silne i namacalne, nie przebija się przez nie pragnienie przekroczenia dokonań poprzednika.

W przypadku zakończonego niedawno pontyfikatu nie można wykorzystać źródeł archiwalnych, które pozostaną utajnione jeszcze przez wiele dekad. Musiałem się więc ograniczyć do oficjalnych wystąpień papieża, czyli zbioru dokumentów (przede wszystkim doktrynalnych – encyklik, „orzeczeń potępiających” – ale nie tylko), decyzji i działań (typu audiencje, wizyty, pielgrzymki), związanych zarówno z imieniem, jak i samą osobą papieża. W przypadku historii Kościoła (będącego bytem teologicznym) liczy się bardziej rezultat końcowy niż poprzedzający go proces decyzyjny, w trakcie którego Ojciec Święty może być zależny, w większym lub mniejszym stopniu, od poczynań współpracowników. I na chwilę obecną tylko takie mogą być efekty naukowych dociekań. To oznacza, że w przypadku niniejszej książki najpoważniejszym i najbardziej skomplikowanym problemem pozostaje kwestia oceny, które z działań i słów były bezpośrednim owocem papieskich rozważań, a które owocem decyzji współpracowników², nawet gdy autorstwo poszczególnych tekstów wydaje się niepodważalnie należeć do Benedykta XVI.

W konsekwencji rezultaty badań, które pragnę tu przedstawić, nie stanowią jeszcze historii, ale raczej – jak powiedziałby Giovanni Miccoli – są „wsparciem zaoferowanym przyszłym historykom”³ oraz propozycją interpretacji dla obecnych czytelników.

Na temat pontyfikatu, osoby i ideologii Benedykta XVI napisano szereg książek, artykułów i esejów, nie wspominając o licznych rozprawach doktorskich (głównie z dziedziny teologii). I to zarówno w trakcie trwania pontyfikatu, jak i po abdykacji ogłoszonej 11 lutego 2013 roku. Autorami opracowań są dziennikarze, historycy, teolodzy oraz doktoranci teologii. Publikacje mają zróżnicowany charakter w zależności od celu, jaki – bardziej lub mniej otwarcie – zadeklarował autor. Jedne zawierają rozważania apologetyczne, inne przybierają ton oskarżycielski albo też stanowią wyrafinowaną analizę teologiczną bądź polityczną. Co jednak ważne, wszystkie opracowania są wyrazem powszechnego zainteresowania, jakie towarzyszy temu pontyfikatowi i, może nawet w większej mierze, najnowszej historii papiestwa.

Postanowiłem poprowadzić mój wywód dwoma przeciwstawnymi torami: z jednej strony zrelacjonować bieżącą, „bezpośrednią historię”, a z drugiej zaproponować historiografię o długoterminowym wymiarze⁴. Bezpośredniości metodologii nie należy mylić z dziennikarstwem, komentującym „na gorąco” daną sytuację, choć z pewnością łączy je fakt, że i ja byłem świadkiem zajść, które niniejszym próbuję zinterpretować albo przynajmniej zrozumieć. Ale w odróżnieniu od dziennikarza, historyk znajduje się na uprzywilejowanej pozycji, ponieważ zna kolejne zdarzenia oraz ich skutki. Przynajmniej krótkofalowe.

Z drugiej strony praca dziennikarza stanowi często „pożywkę” dla historyka. W przypadku najnowszej kroniki wydarzeń koniecznością staje się korzystanie z doniesień prasowych, wywiadów czy innych mniej lub bardziej dyskretnych źródeł dziennikarskich, by następnie opracować je zgodnie z metodologią badań historycznych. Oczywiście zdając sobie sprawę z ograniczeń takiego rodzaju pracy. W kontekście niniejszej książki należy pamiętać, że mamy do dyspozycji doniesienia dziennikarskie o typowo zachodnioeuropejskim rysie, ponieważ na chwilę obecną watykaniści (dziennikarze specjalizujący się w tematyce związanej z Watykanem, papieżem i kurią) to w 42% Włosi, w 28% pozostali Europejczycy, w 19% mieszkańcy Ameryki Północnej i w 1% osoby z innych kontynentów. Kraje Trzeciego Świata są praktycznie nieobecne. Ponadto w większości przypadków informacje dziennikarskie mają tendencje do pomijania wymiaru duchowego i religijnego, dając pierwszeństwo kwestiom politycznym, zgodnie z umocnionym choć przestarzałym, dwoistym modelem: prawica – lewica, konserwatysta – reformista.

Pontyfikat Benedykta XVI jest znaczący nie tylko z uwagi na nieoczekiwane zakończenie (rezygnacja z urzędu i tytuł emerytowanego papieża), ale i na wywołane przezeń kwestie, pozostające do dziś otwarte. Papież, zgodnie z doktrynalną wizją swego urzędu, kierował przez osiem lat Kościołem nie tyle poprzez wielkie reformy czy głośno komentowane wystąpienia, ale głosząc naukę i wiarę w odniesieniu do życia codziennego i inicjując jednocześnie szereg kluczowych dla Kościoła zmian. Wystarczy pomyśleć o wdrażaniu postanowień Soboru Watykańskiego II (zwrócenie uwagi na marginalizowane dotąd kwestie), o dialogu ekumenicznym (powołanie ordynariatów personalnych dla anglikanów oraz ogłoszenie tego nowego rozwiązania wspólnie z Kościołem anglikańskim), o relacjach z innymi religiami, przede wszystkim z islamem (wykład w Ratyzbonie i późniejsze wystąpienia), o eklezjologii (stworzenie instytucji „emerytowanego papieża”, dające początek debacie teologiczno-doktrynalnej). Kwestią najbardziej leżącą na sercu Benedykta XVI była wiara w Jezusa Chrystusa, która w zachodnim świecie przeżywała poważny kryzys. Nie przypadkiem celem papieskich pielgrzymek był przede wszystkim Zachód, a nigdy Daleki Wschód.

Aby stworzyć syntetyczny obraz rządów Benedykta XVI należy wziąć pod uwagę wszystkie te działania i ukazać je w odpowiednim kontekście, oczywiście nie zapominając o kwestiach typowych dla każdego pontyfikatu.

W związku z ograniczonym zakresem dostępnych informacji, postanowiłem rozpocząć rozważania od konklawe w 2005 roku, które wybrało w stosunkowo krótkim czasie kardynała Ratzingera, następnie omówić zagadnienia dotyczące Kurii Rzymskiej, rządów Kościoła powszechnego, palącego problemu jedności chrześcijan, relacji ze światem, zwłaszcza poprzez sieć dyplomatyczną, kończąc na decyzji o rezygnacji z urzędu, która uczyniła Benedykta XVI pierwszym emerytowanym papieżem w historii.

Jak zatem widać, moim zamiarem nie było napisanie biografii Benedykta XVI, ale stworzenie szkicu omawiającego wszystkie lata jego pontyfikatu, stanowiące okres o decydującym znaczeniu dla teraźniejszości i przyszłości współczesnego katolicyzmu.

Niniejsza książka w żaden sposób nie wyczerpuje tematu z bibliograficznego puntu widzenia; w przypisach na dole strony wskazałem tylko faktycznie wykorzystane podczas pracy publikacje i dokumenty.

Kluczowe znaczenie dla objaśnienia i sprecyzowania omawianych kwestii miała konfrontacja z pracami następujących autorów: Antonia Mennitiego Ippolita, Silvana Giordana, Francesca Castellego oraz Paola Valva; równie cenne i ważne były dla mnie opracowania takich badaczy jak: Monica Mondo, Ruggero Ramella, Gianfranco Ghirlanda, Hans Zollner, Ilaria Morali czy Dimitrios Keramidas. Pragnę im podziękować za okazaną cierpliwość i dyspozycyjność, nawet jeśli ze względu na korzystanie z innych źródeł wyjściowych nasze interpretacje różniły się między sobą. Wzbogaciły mnie także akademickie dyskusje z moimi studentami, którzy nie tylko dostarczali mi nieustannie nowych bodźców, ale też wspomogli w wyszukiwaniu materiałów. Pragnę, by szczególne podziękowania przyjęli Antonella Piccinin, Riccardo Battiloro i Jesús Treviño. A także Salvatore Iaccarino i Piercarlo Donatiello, którzy pomogli mi dokonać redakcji książki, podobnie jak Luca Bechis oraz Martin Kammerer, któremu zawdzięczam możliwość pracy w zaciszu tyrolskich Alp. Każde dzieło jest owocem szczodrości serca wielu osób, nawet jeśli – jak i w tym przypadku – po części pozostającej w ukryciu.