Bomba atomowa Hitlera - ebook
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
Produkt niedostępny.
Może zainteresuje Cię
![]()
Bomba atomowa Hitlera - ebook
MIT I PRAWDA O NAZISTOWSKICH BADANIACH NAUKOWYCH
Pasjonująca lektura, nieodparta siła przekonywania! Znakomity warsztat naukowy historyka w połączeniu z talentem pisarza obdarzonego lekkim piórem.
dr Philippe Burrin, Harvard University
JAKĄ ROLĘ ODEGRALI NIEMIECCY FIZYCY W SUKCESACH I UPADKU TRZECIEJ RZESZY?
Albert Einstein uosabia bezkompromisowy sprzeciw wobec nazizmu. Część niemieckich naukowców przyjęła jednak entuzjastycznie zasady narodowego socjalizmu. A większość zawarła z nową władzą faustowski pakt, zyskując fundusze, uznanie i możliwość kariery w zamian za poparcie polityki, która znalazła swój skrajny wyraz w wojnie.
Mark Walker, wybitny znawca historii programu nuklearnego Trzeciej Rzeszy, przygląda się przez szkło powiększające życiu i pracy wybitnych niemieckich uczonych tamtej epoki, takich jak Werner Heisenberg, Carl Friedrich von Weizsäcker, Max Planck, Johannes Stark, Otto Hahn. I ukazuje przemożny wpływ, jaki nazistowski totalitaryzm wywierał na niemiecką naukę, a w rezultacie na nuklearny wyścig.
Dlaczego Niemcy pozostały tak daleko w tyle za Ameryką w pracach nad bombą atomową? Czy Heisenberg świadomie sabotował własny program badań jądrowych?
Mark Walker szczegółowo analizuje setki dokumentów i stenogramy „Operacji Epsilon” – rozmów nagrywanych w tajemnicy w Farm Hall w Anglii. To właśnie tam internowani po wojnie najwybitniejsi niemieccy fizycy ujawnili sensacyjne szczegóły na temat własnego projektu atomowego. Nieznane fakty, które odsłaniają prawdę o tym, co nieoczekiwanie okazało się dla Hitlera pietą Achillesową…
MARK WALKER, amerykański historyk, wykładowca historii nauki i techniki w Union College w Schenectady w stanie Nowy Jork, specjalizuje się w historii nauki w Trzeciej Rzeszy. Jest autorem licznych opracowań na ten temat.
Mark Walker wydobywa na światło dzienne wiele nowych materiałów i wnika w mechanizmy instytucjonalne oraz najgłębsze pokłady ludzkiej psychiki.
Spencer R. Weart, American Institute of Physics
| Kategoria: | Literatura faktu |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-241-7672-4 |
| Rozmiar pliku: | 5,7 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
1. WPROWADZENIE
Czy istniała jakaś szczególna „nazistowska nauka”? Czy byli „nazistowscy naukowcy”? Pytania te jedynie na pozór wydają się proste. Ludzie, których ponad wszelką wątpliwość można określić jako „nazistów”, wliczając w to takich narodowosocjalistycznych przywódców, jak Adolf Hitler, Heinrich Himmler i Josef Goebbels, stanowili wśród Niemców mniejszość. Jeszcze mniejsza grupa, obejmująca wąski krąg oficerów regularnej armii, duchownych i arystokratów, którzy w lipcu 1944 roku bez powodzenia próbowali dokonać zamachu na Hitlera, z całą pewnością odrzucała narodowy socjalizm. Natomiast postawy i zachowania dziesiątków milionów innych Niemców nie są już tak łatwe do sklasyfikowania. Nie ma też prostej definicji pojęcia „nazista”. Sama przynależność do Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) nie wystarcza: znamy wiele przypadków, kiedy członkowie partii sprzeciwiali się zbrodniczej polityce Hitlera, natomiast ludzie nienależący do partii aktywnie ją popierali. Poszczególne przypadki powinno się zatem rozpatrywać i oceniać indywidualnie, a różni obserwatorzy mogą dojść do zgoła odmiennych wniosków.
Należy poczynić istotne rozróżnienie pomiędzy mniejszością naukowców, którzy byli oddanymi stronnikami Adolfa Hitlera i zwolennikami narodowego socjalizmu, a większością środowiska naukowego, wykorzystującego swe umiejętności w służbie państwu. Pierwsza grupa zasługuje na surową krytykę, a nawet na potępienie, lecz poparcie tych ludzi dla narodowego socjalizmu nie musiało mieć ścisłego związku z ich pracą i dlatego niewiele nam mówi o specyficznym i szczególnym wpływie, jaki narodowy socjalizm wywierał na naukę. Większość naukowców mogła nie popierać świadomie politycznego ruchu Hitlera, lecz narodowosocjalistyczne państwo w taki bądź inny sposób kształtowało, kanalizowało i wykorzystywało ich teorie lub badania. Przedstawiciel tej grupy jest z punktu widzenia historyka bezsprzecznie bardziej interesujący, ponieważ jego przypadek może pomóc odpowiedzieć na ważne dla historii nauki pytanie: czy ideologia polityczna jest w stanie oddziaływać na naukę? Czy „nazistowska nauka” różniła się od współczesnej nauki radzieckiej bądź amerykańskiej?
Podstawowym problemem, utrudniającym nam zrozumienie skomplikowanych powiązań pomiędzy nauką a narodowym socjalizmem, jest uporczywa i rozpowszechniona tendencja do stosowania janusowej kombinacji hagiografii i demonizacji, czarno-białej charakterystyki naukowców – a także przedstawicieli innych zawodów i grup społecznych – jako przynależnych do trzech wykluczających się wzajemnie kategorii: „nazistów”, „antynazistów” lub „obojętnych”. Można również nadać tym kategoriom nazwy „Niebo”, „Piekło” i „Czyściec”, ponieważ opierają się one na ponadczasowym, choć czasami nazbyt uproszczonym schemacie walki pomiędzy dobrem a złem.
Przy rozpatrywaniu tematu nauki i naukowców pod rządami Hitlera znacznie bardziej użyteczna jest szeroka gama „odcieni szarości” niż model czarno-biały1,2. Chociaż o dwóch biegunach tego spektrum można również myśleć jako o „nazistowskim” i „antynazistowskim”, poszczególne elementy układu zwykle nie osiągają tych skrajności, lecz jedynie do nich dążą. Niemal każda jednostka lub instytucja w Niemczech zawierała w sobie jednocześnie składowe, które były „nazistowskie”, „antynazistowskie” i ani takie, ani takie.
O ile zatem istnieli naukowcy pokroju fizyka Johannesa Starka i matematyka Theodora Vahlena, identyfikujący się wprost z ruchem narodowosocjalistycznym, o tyle znacznie mniej było uczonych w rodzaju Alberta Einsteina, którzy wytrwale przeciwstawiali się narodowemu socjalizmowi (w jego przypadku postawę opozycyjną ułatwiał fakt, że opuścił on Niemcy, zanim Hitler doszedł do władzy). Nieporównywalnie liczniejszą grupę stanowili naukowcy tacy jak Werner Heisenberg i Carl Friedrich von Weizsäcker, których można traktować zarówno jako „nazistów”, jak i „antynazistów”, a których postawa przez cały okres istnienia Trzeciej Rzeszy pozostaje kontrowersyjna i otwarta dla interpretacji.
Książka ta ukaże naukę w Trzeciej Rzeszy w różnych odcieniach szarości. Rozdział 2, _Kariera i upadek „aryjskiego” fizyka_, oraz rozdział 3, _Samotność starego bojownika_, przedstawiają historię fizyka Johannesa Starka, zwolennika Hitlera od wczesnych lat istnienia ruchu i bez wątpienia jednego z najwybitniejszych narodowosocjalistycznych naukowców. Stark jest zapewne najlepiej znany ze swego osławionego publicznego ataku na Wernera Heisenberga, którego na łamach organu prasowego SS, „Das Schwarze Korps”, nazwał „białym Żydem”. Rozdział 2 rozpoczyna się w ostatnich latach Cesarstwa Niemieckiego, kończy zaś przed wspomnianym atakiem w „Das Schwarze Korps”, przy czym ostatnia jego część stanowi próbę wyjaśnienia, dlaczego Stark przypuścił ów atak. Rozdział 3 rozpoczyna się od zorganizowanej kampanii pomówień, jaką wszczął Stark, a kończy „denazyfikacją” Starka po wojnie. Wymienione dwa rozdziały przedstawiają także historię ruchu pod nazwą _Deutsche Physik_ (tłumaczoną dosłownie jako „niemiecka fizyka”, a czasem jako „aryjska fizyka”), który bez powodzenia starał się zdobyć poparcie narodowosocjalistycznego państwa.
Rozdział 4, _Kapitulacja Pruskiej Akademii Nauk_, oraz rozdział 5, _„Nazista” w Akademii_, opowiadają o przekształceniu tejże Akademii w narodowosocjalistyczne narzędzie. Proces ten przedstawiany jest często jako rezultat nieodpartych nacisków ze strony dwóch narodowosocjalistycznych matematyków, Ludwiga Bieberbacha i Theodora Vahlena. Rozdział 4 rozpoczyna się w czasach republiki weimarskiej, a kończy dobrowolnym podporządkowaniem się Akademii narodowemu socjalizmowi jeszcze przed nominacją Vahlena. Rozdział 5 rozpoczyna się przyjęciem Vahlena do Akademii i wkracza częściowo w okres powojenny. Oba te rozdziały koncentrują się na uporczywych, odważnych, a mimo to w ostatecznym rozrachunku daremnych, wysiłkach fizyków Maksa Plancka i Maksa von Lauego, którzy starali się uratować Akademię, jak również stopniowych, metodycznych i uwieńczonych ostatecznie powodzeniem staraniach Bieberbacha i Vahlena, aby ją podkopać, zdominować i zmienić jej oblicze.
Rozdział 6, _Fizyka i propaganda_, oraz rozdział 7, _Emisariusze dobrej woli_, zawierają szczegółowe omówienie wielu zagranicznych wykładów Wernera Heisenberga, jakie wygłosił w okresie istnienia Trzeciej Rzeszy przy poparciu narodowosocjalistycznego państwa, stając się nieuchronnie uczestnikiem prowadzonej przez nie kampanii propagandowej. Nie sposób tu pominąć również kontrowersyjnej wizyty, jaką we wrześniu 1941 roku złożył Heisenberg swemu duńskiemu koledze Nielsowi Bohrowi, odwiedziwszy go w okupowanej Danii. Rozdział 6 obejmuje okres od powstania Trzeciej Rzeszy do największych niemieckich sukcesów militarnych w drugiej połowie 1941 roku, kończąc się wizytą u Bohra. Rozdział 7 rozpoczyna się zimą 1941−42 roku, kiedy wojna zaczęła przybierać niepomyślny dla Niemiec obrót, kończy zaś wraz z upadkiem Trzeciej Rzeszy. Te dwa rozdziały pokazują, jak ambiwalentna i dwuznaczna była dla naukowców praca w ramach systemu narodowosocjalistycznego, niezależnie od tego, czym się zajmowali i jakie przyświecały im intencje.
Rozdział 8, _Bomba Hitlera_, przedstawia historię projektu badań nad rozszczepieniem uranu podczas wojny, omawiając uwarunkowania nauki w republice weimarskiej i pod rządami narodowych socjalistów. Rozdział 9, _W tyglu Farm Hall_, opowiada o powojennym internowaniu dziesięciu niemieckich naukowców w Anglii, gdzie strażnicy potajemnie podsłuchiwali ich rozmowy. Tam Niemcy dowiedzieli się o zrzuceniu bomby atomowej na Hiroszimę. Bieg wydarzeń i wymuszona izolacja przekształciły Farm Hall w tygiel, gdzie narodziły się pierwsze mity na temat niemieckiej bomby atomowej. Rozdział 10, _Mit o bombie Hitlera_, analizuje te uparcie krążące po wojnie legendy, które zmieniały się w miarę upływu czasu.
Książka kończy się próbą omówienia tematu tabu współczesnej nauki: naukowca jako „towarzysza podróży”. Jeśli chcemy zrozumieć, w jaki sposób narodowy socjalizm oddziaływał na niemiecką naukę, nie możemy ograniczać się do kilku naukowców, którzy entuzjastycznie powitali narodziny Trzeciej Rzeszy, oraz tych jeszcze mniej licznych, którzy aktywnie i konsekwentnie się jej przeciwstawiali. Zamiast tego musimy przyjrzeć się zdecydowanej większości badaczy, którzy ani nie zwalczali, ani nie przyłączyli się do ruchu Hitlera, lecz towarzyszyli mu we wspólnej drodze.PRZYPISY
¹ Renneberg i Walker (1993)
² Niektórzy krytycy nie zrozumieli mojego podejścia, polegającego na zastosowaniu różnych „odcieni szarości” przy rozpatrywaniu nauki w epoce narodowego socjalizmu; na przykład historyk Alan Beyerchen scharakteryzował ostatnio moją pracę jako „orzeczenie winy”, „wskazanie nie zbrodniarzy, lecz kolaborantów” i „wymierzenie sprawiedliwości”; zob. Beyerchen (1992), s. 632−634
³ Hoffmann (1982), s. 93
⁴ Ibidem, s. 91
⁵ Kleinert, w: Olff−Nathan (1993), s. 151
⁶ Forman, _Helmholtz_
⁷ Kleinert (1979), s. 501
⁸ Ibidem
⁹ Kleinert (1978)
¹⁰ Beyerchen (1977), s. 92
¹¹ Kleinert (1979), s. 502−507; na temat Lenarda zob. też Beyerchen (1977), s. 79−102
¹² Kleinert, w: Albrecht (1993)
¹³ Hentschel (1990), s. 134
¹⁴ Ibidem, s. 133
¹⁵ Kleinert (1979), s. 502−507
¹⁶ Beyerchen (1977), s. 92−93
¹⁷ Hentschel, Annals (1992)
¹⁸ Glaser do Starka (24 września 1920), Nachlass Stark, Mappe Glaser, Handschriftenabteilung SBB; na temat Nauheim zob. Forman, Nauheim
¹⁹ Glaser (1920), s. 33
²⁰ Beyerchen (1977), s. 111−112; Hoffmann (1990), s. 44; Kleinert, w: Olff−Nathan (1993), s. 151−154
²¹ Beyerchen (1977), s. 104
²² Kleinert (1979), s. 509
²³ Von Laue (1923)
²⁴ Beyerchen (1977), s. 106
²⁵ Ibidem, s. 122
²⁶ Spielvogel (1992), s. 37−38
²⁷ Stark do OPG (7 listopada 1937), Stark BCD
²⁸ Beyerchen (1977), s. 96
²⁹ Ibidem, s. 4
³⁰ Informacja w BCD
³¹ Hoffmann (1982), s. 95−96
³² Stark do OPG (1 lipca 1936), Stark BCD
³³ Stark do OPG (7 listopada 1937), Stark BCD
³⁴ Gürtner do Hessa (30 stycznia 1936), Stark BCD
³⁵ Kleinert, w: Olff−Nathan (1993), s. 160
³⁶ Zob. Kershaw (1987), s. 83−104
³⁷ Zob. Beyerchen (1977), s. 15−78
³⁸ Fischer (1991), s. 540−541
³⁹ Albrecht i Hermann (1990); zob. też Macrakis (1993)
⁴⁰ Zob. też rozdział 4 i 6
⁴¹ Zob. też rozdział 8
⁴² Stark do Lenarda (3 lutego 1933), w: Kleinert (1980), s. 35
⁴³ Lenard do Hitlera (21 marca 1933), w: Beyerchen (1977), s. 100
⁴⁴ Von Laue do Gerlacha (25 lipca 1933), w: Heinrich i Bachmann (1989), s. 73
⁴⁵ Stark do Fricka (4 listopada 1933), w: Kleinert (1980), s. 43
⁴⁶ Stark do Lenarda (3 maja 1933), ibidem, s. 36
⁴⁷ Lenard do Starka (8 maja 1933), ibidem
⁴⁸ Stark do Lenarda (27 sierpnia 1933), ibidem
⁴⁹ Von Laue (1947)
⁵⁰ Von Laue (1961)
⁵¹ Heilbron (1986), s. 160
⁵² Beyerchen (1977), s. 114−115
⁵³ Hoffmann, w: Albrecht (1993), s. 122−124; Stark do Sieberta (28 maja 1934), 15.19 67/39 BAP
⁵⁴ Hoffmann, w: Albrecht (1993), s. 121−131; Stark do Sieberta (28 maja 1934), 15.19 67/39 BAP
⁵⁵ Stark do RIM (26 października 1933), 15.01 26770/110 BAP
⁵⁶ RIM, „Aktenvermerk”, (17 listopada 1933), 15.01 26770/179−81 BAP
⁵⁷ Donnevert (RIM), „Aktenvermerk”, (listopad 1933), 15.01 26770/174 BAP
⁵⁸ Noakes i Pridham (1990), s. 203−211; Kershaw (1991), s. 1−15; Kershaw (1993), s. 48−58; Renneberg i Walker (1993), s. 1−11
⁵⁹ Stark do RIM (5 grudnia 1933), 15.01 26770/219 BAP
⁶⁰ Hoffmann, w: Albrecht (1993), s. 126
⁶¹ Stark do REM (28 listopada 1933), 15.01 26774/252 BAP
⁶² Stark (24 lutego 1934)
⁶³ Stark (21 kwietnia 1934)
⁶⁴ Stark do RIM (24 kwietnia 1934), 15.19 65/328 BAP
⁶⁵ NSLB do Starka (1 listopada 1934), 15.19 65/169 BAP
⁶⁶ Stark do NSLB (8 listopada 1934), 15.19 65/171 BAP
⁶⁷ Stark do Hertza (13 lutego 1936), 15.19 73/195 BAP
⁶⁸ Stark do Goebbelsa (23 sierpnia 1934), 15.19 65/276 BAP
⁶⁹ Beyerchen (1977), s. 118
⁷⁰ Przedruk w: Stark (15 lipca 1937)
⁷¹ Stark do Goebbelsa (23 sierpnia 1934), 15.19 65/276 BAP
⁷² Beyerchen (1977), s. 117
⁷³ Stark do Lammersa (5 marca 1935), 15.19 68/80 BAP
⁷⁴ Stark do Schumanna (3 lipca 1935), 15.19 67/132 BAP
⁷⁵ Beyerchen (1977), s. 117
⁷⁶ Stark do Lenarda (23 czerwca 1934), w: Kleinert (1980), s. 35
⁷⁷ Richter (1973), s. 204
⁷⁸ Hermann (1979), s. 83
Czy istniała jakaś szczególna „nazistowska nauka”? Czy byli „nazistowscy naukowcy”? Pytania te jedynie na pozór wydają się proste. Ludzie, których ponad wszelką wątpliwość można określić jako „nazistów”, wliczając w to takich narodowosocjalistycznych przywódców, jak Adolf Hitler, Heinrich Himmler i Josef Goebbels, stanowili wśród Niemców mniejszość. Jeszcze mniejsza grupa, obejmująca wąski krąg oficerów regularnej armii, duchownych i arystokratów, którzy w lipcu 1944 roku bez powodzenia próbowali dokonać zamachu na Hitlera, z całą pewnością odrzucała narodowy socjalizm. Natomiast postawy i zachowania dziesiątków milionów innych Niemców nie są już tak łatwe do sklasyfikowania. Nie ma też prostej definicji pojęcia „nazista”. Sama przynależność do Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) nie wystarcza: znamy wiele przypadków, kiedy członkowie partii sprzeciwiali się zbrodniczej polityce Hitlera, natomiast ludzie nienależący do partii aktywnie ją popierali. Poszczególne przypadki powinno się zatem rozpatrywać i oceniać indywidualnie, a różni obserwatorzy mogą dojść do zgoła odmiennych wniosków.
Należy poczynić istotne rozróżnienie pomiędzy mniejszością naukowców, którzy byli oddanymi stronnikami Adolfa Hitlera i zwolennikami narodowego socjalizmu, a większością środowiska naukowego, wykorzystującego swe umiejętności w służbie państwu. Pierwsza grupa zasługuje na surową krytykę, a nawet na potępienie, lecz poparcie tych ludzi dla narodowego socjalizmu nie musiało mieć ścisłego związku z ich pracą i dlatego niewiele nam mówi o specyficznym i szczególnym wpływie, jaki narodowy socjalizm wywierał na naukę. Większość naukowców mogła nie popierać świadomie politycznego ruchu Hitlera, lecz narodowosocjalistyczne państwo w taki bądź inny sposób kształtowało, kanalizowało i wykorzystywało ich teorie lub badania. Przedstawiciel tej grupy jest z punktu widzenia historyka bezsprzecznie bardziej interesujący, ponieważ jego przypadek może pomóc odpowiedzieć na ważne dla historii nauki pytanie: czy ideologia polityczna jest w stanie oddziaływać na naukę? Czy „nazistowska nauka” różniła się od współczesnej nauki radzieckiej bądź amerykańskiej?
Podstawowym problemem, utrudniającym nam zrozumienie skomplikowanych powiązań pomiędzy nauką a narodowym socjalizmem, jest uporczywa i rozpowszechniona tendencja do stosowania janusowej kombinacji hagiografii i demonizacji, czarno-białej charakterystyki naukowców – a także przedstawicieli innych zawodów i grup społecznych – jako przynależnych do trzech wykluczających się wzajemnie kategorii: „nazistów”, „antynazistów” lub „obojętnych”. Można również nadać tym kategoriom nazwy „Niebo”, „Piekło” i „Czyściec”, ponieważ opierają się one na ponadczasowym, choć czasami nazbyt uproszczonym schemacie walki pomiędzy dobrem a złem.
Przy rozpatrywaniu tematu nauki i naukowców pod rządami Hitlera znacznie bardziej użyteczna jest szeroka gama „odcieni szarości” niż model czarno-biały1,2. Chociaż o dwóch biegunach tego spektrum można również myśleć jako o „nazistowskim” i „antynazistowskim”, poszczególne elementy układu zwykle nie osiągają tych skrajności, lecz jedynie do nich dążą. Niemal każda jednostka lub instytucja w Niemczech zawierała w sobie jednocześnie składowe, które były „nazistowskie”, „antynazistowskie” i ani takie, ani takie.
O ile zatem istnieli naukowcy pokroju fizyka Johannesa Starka i matematyka Theodora Vahlena, identyfikujący się wprost z ruchem narodowosocjalistycznym, o tyle znacznie mniej było uczonych w rodzaju Alberta Einsteina, którzy wytrwale przeciwstawiali się narodowemu socjalizmowi (w jego przypadku postawę opozycyjną ułatwiał fakt, że opuścił on Niemcy, zanim Hitler doszedł do władzy). Nieporównywalnie liczniejszą grupę stanowili naukowcy tacy jak Werner Heisenberg i Carl Friedrich von Weizsäcker, których można traktować zarówno jako „nazistów”, jak i „antynazistów”, a których postawa przez cały okres istnienia Trzeciej Rzeszy pozostaje kontrowersyjna i otwarta dla interpretacji.
Książka ta ukaże naukę w Trzeciej Rzeszy w różnych odcieniach szarości. Rozdział 2, _Kariera i upadek „aryjskiego” fizyka_, oraz rozdział 3, _Samotność starego bojownika_, przedstawiają historię fizyka Johannesa Starka, zwolennika Hitlera od wczesnych lat istnienia ruchu i bez wątpienia jednego z najwybitniejszych narodowosocjalistycznych naukowców. Stark jest zapewne najlepiej znany ze swego osławionego publicznego ataku na Wernera Heisenberga, którego na łamach organu prasowego SS, „Das Schwarze Korps”, nazwał „białym Żydem”. Rozdział 2 rozpoczyna się w ostatnich latach Cesarstwa Niemieckiego, kończy zaś przed wspomnianym atakiem w „Das Schwarze Korps”, przy czym ostatnia jego część stanowi próbę wyjaśnienia, dlaczego Stark przypuścił ów atak. Rozdział 3 rozpoczyna się od zorganizowanej kampanii pomówień, jaką wszczął Stark, a kończy „denazyfikacją” Starka po wojnie. Wymienione dwa rozdziały przedstawiają także historię ruchu pod nazwą _Deutsche Physik_ (tłumaczoną dosłownie jako „niemiecka fizyka”, a czasem jako „aryjska fizyka”), który bez powodzenia starał się zdobyć poparcie narodowosocjalistycznego państwa.
Rozdział 4, _Kapitulacja Pruskiej Akademii Nauk_, oraz rozdział 5, _„Nazista” w Akademii_, opowiadają o przekształceniu tejże Akademii w narodowosocjalistyczne narzędzie. Proces ten przedstawiany jest często jako rezultat nieodpartych nacisków ze strony dwóch narodowosocjalistycznych matematyków, Ludwiga Bieberbacha i Theodora Vahlena. Rozdział 4 rozpoczyna się w czasach republiki weimarskiej, a kończy dobrowolnym podporządkowaniem się Akademii narodowemu socjalizmowi jeszcze przed nominacją Vahlena. Rozdział 5 rozpoczyna się przyjęciem Vahlena do Akademii i wkracza częściowo w okres powojenny. Oba te rozdziały koncentrują się na uporczywych, odważnych, a mimo to w ostatecznym rozrachunku daremnych, wysiłkach fizyków Maksa Plancka i Maksa von Lauego, którzy starali się uratować Akademię, jak również stopniowych, metodycznych i uwieńczonych ostatecznie powodzeniem staraniach Bieberbacha i Vahlena, aby ją podkopać, zdominować i zmienić jej oblicze.
Rozdział 6, _Fizyka i propaganda_, oraz rozdział 7, _Emisariusze dobrej woli_, zawierają szczegółowe omówienie wielu zagranicznych wykładów Wernera Heisenberga, jakie wygłosił w okresie istnienia Trzeciej Rzeszy przy poparciu narodowosocjalistycznego państwa, stając się nieuchronnie uczestnikiem prowadzonej przez nie kampanii propagandowej. Nie sposób tu pominąć również kontrowersyjnej wizyty, jaką we wrześniu 1941 roku złożył Heisenberg swemu duńskiemu koledze Nielsowi Bohrowi, odwiedziwszy go w okupowanej Danii. Rozdział 6 obejmuje okres od powstania Trzeciej Rzeszy do największych niemieckich sukcesów militarnych w drugiej połowie 1941 roku, kończąc się wizytą u Bohra. Rozdział 7 rozpoczyna się zimą 1941−42 roku, kiedy wojna zaczęła przybierać niepomyślny dla Niemiec obrót, kończy zaś wraz z upadkiem Trzeciej Rzeszy. Te dwa rozdziały pokazują, jak ambiwalentna i dwuznaczna była dla naukowców praca w ramach systemu narodowosocjalistycznego, niezależnie od tego, czym się zajmowali i jakie przyświecały im intencje.
Rozdział 8, _Bomba Hitlera_, przedstawia historię projektu badań nad rozszczepieniem uranu podczas wojny, omawiając uwarunkowania nauki w republice weimarskiej i pod rządami narodowych socjalistów. Rozdział 9, _W tyglu Farm Hall_, opowiada o powojennym internowaniu dziesięciu niemieckich naukowców w Anglii, gdzie strażnicy potajemnie podsłuchiwali ich rozmowy. Tam Niemcy dowiedzieli się o zrzuceniu bomby atomowej na Hiroszimę. Bieg wydarzeń i wymuszona izolacja przekształciły Farm Hall w tygiel, gdzie narodziły się pierwsze mity na temat niemieckiej bomby atomowej. Rozdział 10, _Mit o bombie Hitlera_, analizuje te uparcie krążące po wojnie legendy, które zmieniały się w miarę upływu czasu.
Książka kończy się próbą omówienia tematu tabu współczesnej nauki: naukowca jako „towarzysza podróży”. Jeśli chcemy zrozumieć, w jaki sposób narodowy socjalizm oddziaływał na niemiecką naukę, nie możemy ograniczać się do kilku naukowców, którzy entuzjastycznie powitali narodziny Trzeciej Rzeszy, oraz tych jeszcze mniej licznych, którzy aktywnie i konsekwentnie się jej przeciwstawiali. Zamiast tego musimy przyjrzeć się zdecydowanej większości badaczy, którzy ani nie zwalczali, ani nie przyłączyli się do ruchu Hitlera, lecz towarzyszyli mu we wspólnej drodze.PRZYPISY
¹ Renneberg i Walker (1993)
² Niektórzy krytycy nie zrozumieli mojego podejścia, polegającego na zastosowaniu różnych „odcieni szarości” przy rozpatrywaniu nauki w epoce narodowego socjalizmu; na przykład historyk Alan Beyerchen scharakteryzował ostatnio moją pracę jako „orzeczenie winy”, „wskazanie nie zbrodniarzy, lecz kolaborantów” i „wymierzenie sprawiedliwości”; zob. Beyerchen (1992), s. 632−634
³ Hoffmann (1982), s. 93
⁴ Ibidem, s. 91
⁵ Kleinert, w: Olff−Nathan (1993), s. 151
⁶ Forman, _Helmholtz_
⁷ Kleinert (1979), s. 501
⁸ Ibidem
⁹ Kleinert (1978)
¹⁰ Beyerchen (1977), s. 92
¹¹ Kleinert (1979), s. 502−507; na temat Lenarda zob. też Beyerchen (1977), s. 79−102
¹² Kleinert, w: Albrecht (1993)
¹³ Hentschel (1990), s. 134
¹⁴ Ibidem, s. 133
¹⁵ Kleinert (1979), s. 502−507
¹⁶ Beyerchen (1977), s. 92−93
¹⁷ Hentschel, Annals (1992)
¹⁸ Glaser do Starka (24 września 1920), Nachlass Stark, Mappe Glaser, Handschriftenabteilung SBB; na temat Nauheim zob. Forman, Nauheim
¹⁹ Glaser (1920), s. 33
²⁰ Beyerchen (1977), s. 111−112; Hoffmann (1990), s. 44; Kleinert, w: Olff−Nathan (1993), s. 151−154
²¹ Beyerchen (1977), s. 104
²² Kleinert (1979), s. 509
²³ Von Laue (1923)
²⁴ Beyerchen (1977), s. 106
²⁵ Ibidem, s. 122
²⁶ Spielvogel (1992), s. 37−38
²⁷ Stark do OPG (7 listopada 1937), Stark BCD
²⁸ Beyerchen (1977), s. 96
²⁹ Ibidem, s. 4
³⁰ Informacja w BCD
³¹ Hoffmann (1982), s. 95−96
³² Stark do OPG (1 lipca 1936), Stark BCD
³³ Stark do OPG (7 listopada 1937), Stark BCD
³⁴ Gürtner do Hessa (30 stycznia 1936), Stark BCD
³⁵ Kleinert, w: Olff−Nathan (1993), s. 160
³⁶ Zob. Kershaw (1987), s. 83−104
³⁷ Zob. Beyerchen (1977), s. 15−78
³⁸ Fischer (1991), s. 540−541
³⁹ Albrecht i Hermann (1990); zob. też Macrakis (1993)
⁴⁰ Zob. też rozdział 4 i 6
⁴¹ Zob. też rozdział 8
⁴² Stark do Lenarda (3 lutego 1933), w: Kleinert (1980), s. 35
⁴³ Lenard do Hitlera (21 marca 1933), w: Beyerchen (1977), s. 100
⁴⁴ Von Laue do Gerlacha (25 lipca 1933), w: Heinrich i Bachmann (1989), s. 73
⁴⁵ Stark do Fricka (4 listopada 1933), w: Kleinert (1980), s. 43
⁴⁶ Stark do Lenarda (3 maja 1933), ibidem, s. 36
⁴⁷ Lenard do Starka (8 maja 1933), ibidem
⁴⁸ Stark do Lenarda (27 sierpnia 1933), ibidem
⁴⁹ Von Laue (1947)
⁵⁰ Von Laue (1961)
⁵¹ Heilbron (1986), s. 160
⁵² Beyerchen (1977), s. 114−115
⁵³ Hoffmann, w: Albrecht (1993), s. 122−124; Stark do Sieberta (28 maja 1934), 15.19 67/39 BAP
⁵⁴ Hoffmann, w: Albrecht (1993), s. 121−131; Stark do Sieberta (28 maja 1934), 15.19 67/39 BAP
⁵⁵ Stark do RIM (26 października 1933), 15.01 26770/110 BAP
⁵⁶ RIM, „Aktenvermerk”, (17 listopada 1933), 15.01 26770/179−81 BAP
⁵⁷ Donnevert (RIM), „Aktenvermerk”, (listopad 1933), 15.01 26770/174 BAP
⁵⁸ Noakes i Pridham (1990), s. 203−211; Kershaw (1991), s. 1−15; Kershaw (1993), s. 48−58; Renneberg i Walker (1993), s. 1−11
⁵⁹ Stark do RIM (5 grudnia 1933), 15.01 26770/219 BAP
⁶⁰ Hoffmann, w: Albrecht (1993), s. 126
⁶¹ Stark do REM (28 listopada 1933), 15.01 26774/252 BAP
⁶² Stark (24 lutego 1934)
⁶³ Stark (21 kwietnia 1934)
⁶⁴ Stark do RIM (24 kwietnia 1934), 15.19 65/328 BAP
⁶⁵ NSLB do Starka (1 listopada 1934), 15.19 65/169 BAP
⁶⁶ Stark do NSLB (8 listopada 1934), 15.19 65/171 BAP
⁶⁷ Stark do Hertza (13 lutego 1936), 15.19 73/195 BAP
⁶⁸ Stark do Goebbelsa (23 sierpnia 1934), 15.19 65/276 BAP
⁶⁹ Beyerchen (1977), s. 118
⁷⁰ Przedruk w: Stark (15 lipca 1937)
⁷¹ Stark do Goebbelsa (23 sierpnia 1934), 15.19 65/276 BAP
⁷² Beyerchen (1977), s. 117
⁷³ Stark do Lammersa (5 marca 1935), 15.19 68/80 BAP
⁷⁴ Stark do Schumanna (3 lipca 1935), 15.19 67/132 BAP
⁷⁵ Beyerchen (1977), s. 117
⁷⁶ Stark do Lenarda (23 czerwca 1934), w: Kleinert (1980), s. 35
⁷⁷ Richter (1973), s. 204
⁷⁸ Hermann (1979), s. 83
więcej..
