Charlotte Brontë i jej siostry śpiące - ebook

Podziękowania

Książka Charlotte Brontë i jej siostry śpiące nie mogłaby powstać, gdyby nie trud osób zaangażowanych w popularyzację wciąż mało u nas znanej twórczości i losów rodzeństwa Brontë. Chciałbym w tym miejscu wyrazić uznanie dla pani Anny Przedpełskiej-Trzeciakowskiej, autorki biografii Na plebanii w Haworth. Dzieje rodziny Brontë – książka ta skłoniła mnie do podjęcia próby odpowiedzenia na to, co pozostało tajemnicą oraz stworzenia portretu psychologicznego wielkiej pisarki i niezwykłego człowieka; dla pani Doroty Malinowskiej-Grupińskiej, która jako pierwsza wydała nieznane polskiemu czytelnikowi powieści Brontë, dzięki czemu dyskusja na ten temat stała się w Polsce wreszcie – po ponad 150 latach – możliwa, oraz dla znakomitych tłumaczek tych książek, pani Magdaleny Hume i pani Katarzyny Malechy.

Pragnę w tym miejscu podziękować mojemu tacie, Zbigniewowi Ostrowskiemu za uważną lekturę, cenne wskazówki i nieocenioną pomoc przy redakcji tekstu; Angelice Witkowskiej za jej zaangażowanie i olbrzymią pracę, jaką włożyła w tę książkę; Krzysztofowi Lisowskiemu za duchowe wsparcie i zrozumienie pasji dzielenia życia z kimś, kogo od bardzo dawna nie ma (?), a jednak, po latach, doprasza się głosu; pani Urszuli Kozioł za dodanie odwagi, której przy takich konfrontacjach zawsze brakuje; Piotrowi Grzesikowi, autorowi nowego przekładu Wichrowych Wzgórz, za inspirującą wymianę myśli; poetce Krystynie Lenkowskiej za piękne tłumaczenia wierszy oraz – last but not least – mojej siostrze, Annie Ostrowskiej-Paton, która pokazała mi kiedyś Wichrowe Wzgórza.

Eryk OstrowskiRozdział I

Portret

„Była niewielkiego wzrostu i niezwykle delikatna. Jej dłoń należała do jednej z najmniejszych, jakie kiedykolwiek trzymałem… Miała najsłodszy uśmiech, z lekką nutą melancholii. A kiedy dostrzegłeś jej oczy i poczułeś spojrzenie, dusza, która stworzyła Jane Eyre nagle odsłaniała się przed tobą. Były raczej małe, lecz o bardzo szczególnym kolorze – właśnie poprzez nie odczuwałeś, że formuje się osąd na twój temat… przez subtelną penetrację spojrzenia do zakamarków twego umysłu i najgłębszego dna twojej duszy. Kiedy ponownie ujęła moją dłoń… znów spojrzała mi głęboko w oczy. Nie było śmiałości w tym patrzeniu, ale intensywne, bezpośrednie, poszukujące spojrzenie – jedno z tych posiadających dar odsłaniania ukrytych tajemnic i światło do ich odczytywania. Miałem poczucie, że nigdy wcześniej nie doświadczyłem czegoś podobnego; jakby mnie zahipontyzowano…”.

Taki opis Charlotte Brontë pozostawił człowiek, który odwiedził plebanię w Haworth w 1853 roku, by spotkać się ze słynnym „Currerem Bellem”^(). Tego, jak wyglądała, możemy się jedynie domyślać. Podobno miała wzrost i budowę jedenastoletniej dziewczynki. – „Nienaturalnie mała, chuda, dłonie jak ptasie łapki, otwarte wyraziste oczy patrzące wymownie – prosto na rozmówcę, szerokie usta, czoło kanciaste, nieco nawisłe” – zanotowała swe pierwsze wrażenia Elizabeth Gaskell. Zwróciła uwagę na głos – „niezwykle słodki, lekko wahający się przy doborze słów – ale te, które wybiera, brzmią swobodnie i najtrafniej pasują do okazji. Nic w niej nie jest przesadzone, wszystko jak najprostsze”^(). Włosy „z natury piękne, jedwabiste, kasztanowate”, wspominała Ellen Nussey^(). Zatrzymała ich kosmyk, który obcięła dla niej służąca w dniu śmierci pisarki. Do dziś zachował ciepły brązowy kolor.

Podobno daleko jej było do piękności. Ona sama twierdziła, że jest brzydka; mówiła, że gdy ktoś w salonie przypadkiem zatrzyma na niej wzrok, pilnie wystrzega się, by ponownie nie spojrzeć w tę stronę. Jej młody wydawca, George Smith, przypuszczał, że „oddałaby cały swój geniusz i sławę za to, żeby być piękną. Zapewne niewiele żyło na świecie kobiet bardziej niż ona pragnących urody czy też bardziej boleśnie świadomych jej braku”^(). – Portret George’a Richmonda, któremu Charlotte Brontë pozowała w 1850 roku, nie daje podstaw do takiej oceny. Mamy ją przed oczami, chciałoby się powiedzieć, jak żywą. Jej usta pozostały w półuśmiechu. Jest to jednak gest samych warg, ona jest poważna. Ten uśmiech musiał często gościć na jej twarzy, kiedy już na dobre „zwróciła się ku chłodniejszym rejonom, gdzie świt wstaje blady i trzeźwy, a nadchodzący dzień zostaje niekiedy pokonany przez chmury”^(). Taki uśmiech rzadko spotyka się u młodego człowieka. Pojawia się wówczas, gdy zdobywa się już tę gorzką wiedzę o życiu, a na złudzenia patrzy jak na czeki bez pokrycia. W uśmiechu Brontë obecna jest ta wiedza, ale również – zgoda na nią. Najbardziej niezwykłe jest jednak to, że patrząc na portret Charlotte Brontë, znajdujemy w nim potwierdzenie przymiotów, którymi obdarowano pisarkę pośmiertnie. – „Kiedy Sir James Stephen powiedział mi w czasie długiej rozmowy, jaką prowadziliśmy na pewien delikatny temat w Cambridge: ‹‹Przeżyłem długie życie, będąc człowiekiem niepozbawionym spostrzegawczości, i nigdy nie spotkałem kobiety absolutnie sprawiedliwej››, pomyślałem, że nigdy nie spotkał Charlotty Brontë” – wspominał Smith^(). I, patrząc na portret Richmonda, wierzymy jego słowom.

Malarzowi udało się przekazać głębię jej spojrzenia. Na portrecie rozmija się ono z naszym, a oczy zdają się odzwierciedlać to, o czym mówiła rzadko – jej serce. Musiała posiadać w sobie coś, co kazało innym przejmować się jej losem, czuwać nad nią jak nad dzieckiem, wychodzić naprzeciw. Mężczyźni, którzy ją otaczali, mieli do niej stosunek nieledwie ojcowski. Podobną troską otaczały ją także kobiety. I tak było w zasadzie zawsze, już od dzieciństwa. Zachowane wspomnienia osób z jej kręgu mówią, że właśnie troska była pierwszym uczuciem, jakie budziła Charlotte Brontë. W tych ostatnich latach musiała wynikać ona także z osobistej tragedii pisarki, kiedy kolejno, jedno po drugim, utraciła brata i siostry^(). Po roku 1849, gdy spoglądało się na nią, pozostawało wrażenie, że widzi się dziecko, któremu wyrządzono niepojętą dla niego krzywdę, patrzące na rozmówcę z niemym oczekiwaniem jakiegoś wytłumaczenia. Sama także doświadczała tego wzroku z każdym swym powrotem do domu, gdzie witały ją osierocone psy sióstr: spaniel Flossy, który należał do Anne, i Keeper, olbrzymi mastiff Emily. Takiego spojrzenia nie sposób znieść.

To oczekiwanie pozostało i w jej oczach. Podobno spojrzenia Charlotte Brontë rzeczywiście nie dało się zapomnieć. Mówią o tym relacje osób, które zetknęły się z nią w okresie, gdy stała się sławna. Pisarka i działaczka społeczna, Harriet Martineau, której udało się pozyskać przyjaźń i zaufanie Charlotte, tak wspominała ich pierwsze spotkanie: „Punktualnie z wybiciem szóstej przed drzwiami zatrzymał się powóz (…). Wydała mi się najmniejszą kobietą, jaką widziałam w życiu (z wyjątkiem pokazywanych na jarmarku), oczy jej zdawały się płonąć. Rozejrzała się szybko (…). Przedstawiłam ją, rzecz jasna, moim krewnym, a potem przyszedł moment, którego nie przewidziałam. Kiedy usiadła obok, spojrzała na mnie tak czule i błagalnie (…), że z całego serca miałam ochotę się rozpłakać”^(). Podobne spostrzeżenie po spotkaniu z pisarką zanotował William Makepeace Thackeray: „Zobaczyłem ją po raz pierwszy, kiedy podniosłem się z choroby, z której nie miałem nadziei się dźwignąć. Pamiętam malutką drżącą postać, drobną dłoń, wielkie, uczciwe oczy”^().

Oczywiście wszyscy, którym była przedstawiana, wiedzieli, co ją spotkało, więc i wspomnienia ich są podobne. Nie znaczy to, że taka była zawsze. Owszem, przedtem także kilkakrotnie umierała, coś pękało w niej, ale w 1849 roku runęły fundamenty jej życia. To nie tak, że dalej nie było już po co go „pchać”, jak określiła to w jednym z listów do Ellen Nussey; ale nie było dla kogo. Bo prawdą jest, że choć była skupiona na sobie, niemal wszystko, co robiła dotąd w życiu, robiła z myślą o młodszym rodzeństwie – o Anne, Emily i Branwellu.

Literatura to nie popkultura, gdzie twórca i doszukiwanie się prawdy o nim plasują się przed dziełami, które pozostawił. Mimo to jednak po śmierci pisarza następuje zazwyczaj pewna weryfikacja. W przypadku Charlotte Brontë już w kilka miesięcy po jej odejściu zdarzyła się rzecz niecodzienna: ojciec pisarki zwrócił się do jej przyjaciółki z prośbą, aby napisała jej biografię. Skłoniły go do tego liczne spekulacje i niezgodne z prawdą informacje, jakie, co i rusz pojawiały się w prasie. Tą przyjaciółką była niezbyt jeszcze popularna w owym czasie powieściopisarka, Elizabeth Gaskell. W dwa lata później do jej dzieł dołączyła niezwykła publikacja – Życie Charlotte Brontë^(). Z tej książki najbardziej dziś znana jest autorka Ruth. Ta książka odegrała kluczową rolę w odbiorze utworów tajemniczych mieszkanek parafii na wrzosowiskach i powstaniu legendy o plebanii w Haworth. Po wielu latach, jakie upłynęły od jej pierwszego wydania, wiemy, że pewne wątki zostały przez panią Gaskell pominięte, inne mocno podrasowane i nagięte do epoki, w której Brontë żyła. Kontrowersja nie była wówczas dobrą sławą. Ewa Kraskowska, autorka monografii Siostry Brontë, przypomina, iż to „drastyczność, skłonność do przedstawiania patologii i brutalnych, sadystycznych form przemocy sprawiły (…), że gdy tożsamość sióstr wyszła w końcu na jaw, a w dodatku okazało się, iż są one niezamężnymi córkami anglikańskiego pastora i wychowały się z dala od światowego życia, stały się (zwłaszcza Charlotte, która najczęściej miała okazję pokazywać się publicznie) intrygujące po dziś dzień. Trzeba bowiem pamiętać, że powieści ich nie dlatego w połowie XIX stulecia zyskały aż taką poczytność, bo jakoś szczególnie trafiały w gusta wiktoriańskiej publiczności. Przeciwnie – ich popularność wzięła się stąd, że gusta te pod wieloma względami obrażały, ignorowały panujące podówczas stereotypy moralne i estetyczne, a także – prezentowały zaskakującą jak na owe czasy koncepcję kobiecości niezależnej, zrewoltowanej i zdolnej przeciwstawić się najbardziej opresyjnym formom patriarchalnych rygorów. Krytyka przyjęła je z mieszanymi uczuciami, czytelnicy również”^(). Należy dodać w tym miejscu, że uwaga ta odnosi się przede wszystkim do Wichrowych Wzgórz^() i Lokatorki Wildfell Hall^(), którym w chwili ich ukazania się zarzucano wulgarność i zły smak. Wprawdzie książki nie były sygnowane przez Charlotte, jednak niepochlebne recenzje rzucały cień i na nią. Po jej śmierci należało więc podtrzymać mit, jaki wykreowały jej powieści, Jane Eyre^(), Shirley^() i Villette^(), także kontrowersyjne, nie obrażające jednak gustów ówczesnego czytelnika i z uznaniem przyjęte przez krytykę. Należało, wreszcie, utrwalić mit, który wykreowała ona sama w opublikowanych w 1850 roku szkicach wspomnieniowych poświęconych Emily i Anne, z których świat po raz pierwszy dowiedział się o istnieniu sióstr Brontë.

Niebywała popularność Jane Eyre uczyniła z Charlotte Brontë osobę publiczną, ona natomiast nie chciała ujawnić swej tożsamości. I tak już z chwilą jej debiutu pojawiły się plotki. Zgadywano, który spośród wielkich pisarzy kryje się za pseudonimem Currer Bell. Czy jest to pan Thackeray? A może autorem jest kobieta? Pewnie któraś z jego kochanek; napisała autobiograficzną powieść z zemsty za to, że ją rzucił… Gdy wkrótce potem ukazały się Wichrowe Wzgórza i Agnes Grey^() sygnowane pseudonimami Ellis Bell i Acton Bell, skupiano się już głównie na podejrzeniu, że jedna i ta sama osoba napisała wszystkie książki. – Starczy zajrzeć do archiwalnych roczników czasopism, czy korespondencji osób należących do ówczesnej elity intelektualnej, by się przekonać, że nie zawsze w recepcji tej twórczości było tak statycznie, jak jest obecnie.

Biografia Charlotte Brontë spełnia warunki dzieła literackiego nie tylko pod piórem pani Gaskell. Żyła dawno temu, krótko i niezbyt szczęśliwie, i tak naprawdę od prawie stu sześćdziesięciu lat jej życie owiane jest tajemnicą. To wystarczy. Zarówno dla książek biograficznych pisanych wedle tradycji zapoczątkowanej przez Gaskell, jak i dla tych biografów, którzy nie godzą się z powszechnie uznanymi faktami. Ale Charlotte Brontë to wciąż jedna wielka niewiadoma. Przy uważnym wejrzeniu nie tylko w powieści, lecz także w korespondencję, a nade wszystko juwenilia – wciąż traktowane przez czytelników po macoszemu, choć ich objętość przekracza wszystkie napisane przez nią książki – widać, że nic tutaj nie było tak oczywiste, jak przedstawiła to Elizabeth Gaskell. Ani takie, jak chciała to ukazać wcześniej sama pisarka.

Brontë skutecznie zacierała ślady. Starała się sama nadać rysy swojemu portretowi, któremu my, potomni, będziemy się przyglądać i który będziemy podziwiać. Niechętna publicznemu życiu, jakby od początku robi wszystko pod ten wizerunek. Przetrwa w nim niby gwiazda, zawsze rzucająca wprawdzie odległy, lecz silny i trwały blask. Żadnej niepewności, sama solidność. Ale jeżeli była tak bardzo nie zainteresowana tym światowym życiem – a była – dlaczego tak się pilnowała? Dlaczego ten własny wizerunek miał przetrwać aż po czas, gdy jej samej nic nie mogło już w żaden sposób dotknąć? Dlaczego zależało na tym jej ojcu i to w chwili, kiedy świadomy swego wieku i kondycji, nie mógł przecież obawiać się, że nagle dosięgnie go jakaś niesława? Niecodziennie się zdarza, żeby tata zamawiał u powieściopisarki biografię swego dziecka… Coś musiało ciążyć na tej rodzinie, skoro starannie wyselekcjonowane fakty miały stać się publiczną wiarą także wtedy, gdy nikt z zainteresowanych nie będzie stąpał już po tej ziemi. I Charlotte Brontë musiała być częścią tej historii…

Dlaczego tak zależało jej na anonimowości? Dlaczego upierała się, by publikować pod męskim pseudonimem nawet wówczas, gdy już powszechnie znano jej płeć? Czy tylko z tego powodu, że kiedyś, przed laty poeta Robert Southey utwierdził ją w przekonaniu, że jako kobieta nic nie zdziała w literaturze i odesłał do garnków, miotły i służby męskiemu rodowi?

…wolałabym, aby krytycy oceniali mnie jako a u t o r a, nie kobietę

– upierała się Charlotte po wielkim sukcesie swej kolejnej już powieści^(). Jej pragnienie Ewa Kraskowska motywuje tym, że „słabe wykształcenie autorek, miałkość ich talentów i ogólne niedostatki warsztatu pisarskiego sprawiły, że w języku wczesno wiktoriańskiej krytyki literackiej «kobiece» równało się – błahe, niemądre, pruderyjne, kokieteryjne, obyczajne, sentymentalne, piszącą zaś kobietę postrzegano jako żądną poklasku, próżną i nieskromną. W obliczu takich stereotypów ucieczka od kobiecości była ucieczką od literatury słabej ku literaturze wartościowej, a pseudonim lub anonimowość dawały szansę na uniknięcie niechcianego rozgłosu. Z drugiej strony, opinia publiczna domagała się od uznanych autorek, by przestrzegały owych standardów kobiecości, które recenzenci tak często im wytykali – żeby pisały elegancko, konwencjonalnie, językiem pozbawionym wszelkiej szorstkości, w zgodzie z kodeksem obyczajowym sfer średnich i wysokich”^(). – Wszystko to prawda, ale wnet po ukazaniu się Jane Eyre z owym sensacyjnym podtytułem Autobiografia, Brontë wiedziała już przecież, że sukcesem okazało się to właśnie, iż niezwykła historia kobiety została odważnie opowiedziana przez kobietę. Przecież w oczach największych tego świata – a do takich należeli Thackeray, panna Martineau, George Lewes, Albany Fonblaque czy Eugène Forcade – jej tożsamość nie stanowiła tajemnicy. Miała tego świadomość czytając recenzje swoich książek, publikowane w opiniotwórczych magazynach. Stała się autorytetem. Do czego jeszcze po 1849 roku potrzebny był jej Currer Bell? Gdy „bracia” jego posnęli snem wiecznym i został sam na placu boju…

Charlotte Brontë oddala się od nas o przestrzeń niedomówień, domysłów, wreszcie – ciszy. To, co zmilczane, to, na co zabrakło słów, a także to, co pozostało – wszystko to cisza. W niej przesuwają się cienie. Z biegiem lat przybywa ich, zaludniają przestrzeń, dają życie legendzie. Wiele cieni rzucanych przez jednego człowieka. Jakby chciały powtórzyć nam za Rimbaudem: Ja to ktoś inny. Ona sama niknie w tle. Dlaczego tak? Dlaczego tak zależało jej na tym, żeby nigdy, nikt?

Mamy do czynienia z tajemnicą. Jedną z największych zagadek literatury. Rzędu tej homeryckiej czy szekspirowskiej – przewyższającą je jednak, bo przecież bliższą nam w czasie, w porównaniu z nimi – niemal współczesną. Nade wszystko zaś – dotyczącą kobiety. Kobiety o nieprawdopodobnej wręcz sile i odporności. Postrzeganej jako najważniejsza autorka w historii. Kobiety, której dzieła dały podwaliny emancypacji. A więc – kobiety wyzwolonej. Porównywalnej z wielkimi heroinami antyku. Kobiety kameleona. Kobiety, której nie udało się tylko jedno – nie umiała okręcić sobie wokół palca mężczyzn, na których padał jej wybór. Zdołała tego jednak dokonać na dużo większą skalę – globalną i historyczną – tu ulegli jej wszyscy.

To, co znamy dziś jako historię sióstr Brontë, było jej decyzją. I jej historią, która na trwałe wpisała się w kanon literatury i kultury. Zagadka tej kobiety wykracza więc daleko poza obszar dzieła literackiego. Jej wpływ na kształtowanie się społecznej świadomości wciąż jest ogromny. I nie sprowadza się jedynie do romantycznej legendy o trzech wybitnie uzdolnionych i młodo zmarłych dziewczętach „z Wichrowych Wzgórz”.Według: M. Carter, Charlotte Brontë’s Thunder: The Truth Behind the Brontë Sisters’ Genius, Vancouver 2011, przeł. A. Witkowska. (Wszystkie przypisy pochodzą od autora).

Elizabeth Gaskell do Catherine Winkworth, 25 sierpnia 1850, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska (przekład zmieniony). Wszystkie przekłady Anny Przedpełskiej-Trzeciakowskiej według: A. Przedpełska-Trzeciakowska, Na plebanii w Haworth. Dzieje rodziny Brontë, Warszawa 2010. Tłumaczka przyjęła spolszczoną wersję angielskich imion.

E. Nussey, Reminiscenses of Charlotte Brontë, „Scribner’s Magazine”, maj 1871 (przedruk w „Brontë Society Transactions” 1899), przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

G. Smith, Charlotte Brontë, „Cornhill Magazine”, London 1900, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C. Brontë, Farewell to Angria, według: The Brontës, Tales of Glass Town, Angria, and Gondal: Selected Writings, red. C. Alexander, Oxford University Press 2010, przeł. A. Witkowska.

Smith, dz. cyt., przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Młodsze rodzeństwo Charlotte Brontë zmarło w ciągu dziewięciu miesięcy: Patrick Branwell – 24 września 1848, Emily Jane – 19 grudnia 1848, Anne – 28 maja 1849.

H. Martineau, Autobiography, London 1877, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

W.M. Thackeray, The Last Sketch w: C. Bell, Emma: A Fragment, „Cornhill Magazine”, London 1860, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

E.C. Gaskell, The Life of Charlotte Brontë (1857).

E. Kraskowska, Siostry Brontë, Kraków 2006.

E. Bell (E. Brontë), Wuthering Heights (1847).

A. Bell (A. Brontë), The Tenant of Wildfell Hall (1848).

C. Bell (C. Brontë), Jane Eyre: An Autobiography (1847).

C. Bell (C. Brontë), Shirley (1849).

C. Bell (C. Brontë), Villette (1853).

A. Bell (A. Brontë), Agnes Grey (1847).

Charlotte Brontë do George’a Herberta Lewesa, 19 stycznia 1850, według: J. Barker, The Brontës, New York 1995, przeł. A. Witkowska.

Kraskowska, dz. cyt.

Wspomnienie Mary Taylor według: E. Gaskell, The Life of Charlotte Brontë, red. E. Jay, Penguin, London 1997, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

E. Elgar, Sea Pictures, Op. 37.

E. Browning, Natura uczy nas cierpliwości (Patience Taught by Nature), przeł. L. Marjańska, według: E. Browning, Poezje wybrane, wybór, przekład i słowo wstępne: L. Marjańska, PIW 1976.

C. Brontë, Villette, Warszawa 1993, przeł. R. Centnerszwerowa. Wszystkie cytaty z powieści za tym przekładem, chyba że zaznaczono inaczej.

L. Gordon, Charlotte Brontë: A Passionate Life, London 2008, przeł. A. Witkowska.

C. Brontë, Profesor,Warszawa 2012, przeł. K. Malecha. Wszystkie cytaty z powieści za tym przekładem.

Poems by Currer, Ellis, and Acton Bell (1846).

C. Bell (C. Brontë), Evening Solace, przeł. K. Lenkowska, według: C. Brontë, Poems by Currer, Ellis, and Acton Bell, Forgotten Books (reprint wydania: Lea and Blanchard, Philadelphia 1848), przeł. K. Lenkowska.

C.B. do Ellen Nussey, 24 marca 1845, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do Williama Smitha Williamsa, 4 stycznia 1848, według: C. Brontë, Selected Letters, red. M. Smith, Oxford University Press 2010, przeł. A. Witkowska.

Gordon, dz. cyt., przeł. A. Witkowska.

Kraskowska, dz. cyt.

Podana kolejność odpowiada najprawdopodobniej chronologii powstania powieści

Do 2010 wszystkie odnalezione juwenilia Charlotte Brontë ukazały się drukiem m.in. w wyborach: The Twelve Adventurers and Other Stories (red. C.W. Hatfield, C. Shorter, 1925), The Miscellaneous and Unpublished Writings of Charlotte and Patrick Branwell Brontë (red. J. Wise, J.A. Symington, t. I-II, 1932), The Professor. Tales from Angria. Emma, a Fragment (red. P. Bentley 1954), Five Novelettes (red. W. Gérin, 1971), The Early Writings of Charlotte Brontë (red. C. Alexander, 1983), Juvenilia 1829-1835 (red. J. Barker, 1996), Tales of Angria (red. H. Glen, 2006) oraz w kompleksowych opracowaniach C. Alexander: An Edition of the Early Writings of Charlotte Brontë (t. I – 1987, t. II – 1991, t. III – w przygotowaniu) i Tales of Glass Town, Angria, and Gondal: Selected Writings (2010), obejmującym również młodzieńczą twórczość Branwella, Emily i Anne.

C. Brontë, On the Death of Anne Brontë.

E. Bell (E. Brontë), No Coward Soul is Mine….

W. Szymborska, Ścięcie (1967), według: W. Szymborska, Wiersze wybrane, Kraków 2010.

Biographical Notice of Ellis and Acton Bell.

Editor’s Preface to the New Edition of ‘Wuthering Heights’.

Selections from the Literary Remains of Ellis and Acton Bell.

C.B. do W.S.W., 13 czerwca 1849, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do W.S.W., 5 września 1850, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

A. Brontë, Lokatorka Wildfell Hall, Warszawa 2012, przeł. M. Hume.

C.B. do W.S.W., 6 października 1848, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C. Bell (C. Brontë), Biographical Notice… według: Wuthering Heights and Agnes Grey by Ellis and Acton Bell. A New Edition, with a Biographical Notice of the Authors, a Selection from Their Literary Remains, and a Preface, by Currer Bell, Cambridge University Press 2013 (reprint wydania: Smith, Elder, London 1851), przeł. A. Witkowska i E. Ostrowski.

Kraskowska, dz. cyt.

A. Harrison, D. Stanford, Anne Brontë – Her Life and Work (1959), W. Gérin, Anne Brontë: A Biography (1959), P.J.M. Scott, Anne Brontë: A New Critical Assessment (1983), E. Langland, Anne Brontë: The Other One (1989), E. Chitham, A Life of Anne Brontë (1991).

Anne Brontë do E.N., 5 kwietnia 1849, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C. Brontë, Jane Eyre, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

A.M.F. Robinson, Emily Brontë (1883), R. Wilson, Life and Private History of Emily Jane Brontë (1928), C.W. Simpson, Emily Brontë (1929), V. Moore, The Life and Eager Death of Emily Brontë (1936), L. Hinkley, The Brontës: Charlotte and Emily (1947), M. Spark, D. Stanford, Emily Brontë: Her Life and Work (1953), W.D. Paden, An Investigation of Gondal (1958), N. Crandall, Emily Brontë: A Psychological Portrait (1970), J. Hewish, Emily Brontë (1969), N. Sherry, Charlotte and Emily Brontë (1969), W. Gérin, Emily Brontë (1971), H. Dingle, The Mind of Emily Brontë (1974), S. Davies, Emily Brontë: The Artist as a Free Woman (1983), J.H. Kavanagh, Emily Brontë (1985), S. Davies, Emily Brontë (1988), L. Pykett, Emily Brontë (1989), I. Taylor, Holy Ghosts: The Male Muses of Emily and Charlotte Brontë (1990), K. Frank, A Chainless Soul: A Life of Emily Brontë (1992), S. Davies, Emily Brontë: Heretic (1994), S. Vine, Emily Brontë (1998), R. Barnard, Emily Brontë (2000), S. Fermi, Emily’s Journal (2006), D. Giardina, Emily’s Ghost: A Novel of the Brontë Sisters (2009).

Biographical Notice…, dz. cyt., przeł. A. Witkowska i E. Ostrowski.

C. Bell (C. Brontë), Selections…, Wuthering Heights and Agnes Grey…, dz. cyt., przeł. A. Witkowska.

Gaskell, dz. cyt., przeł. P. Grzesik.

Niektóre prace poświęcone Charlotte Brontë: T.W. Reid, Charlotte Brontë: A Monograph (1877), A.C. Swinburne, A Note on Charlotte Brontë (1877), P. Bayne, Two Great Englishwomen, Mrs. Browning and Charlotte Brontë (1881), C. Shorter, Charlotte Brontë and Her Circle (1896), A. Birrell, Life of Charlotte Brontë (1887), M. Harland, Charlotte Brontë at Home (1899), C. Shorter, Charlotte Brontë and Her Sisters (1905), J. Malham-Dembleby, The Key to the Brontë Works. The Key to Charlotte Brontë’s ‘Wuthering Heights,’ ‘Jane Eyre,’ and Her Other Works (1911), F. Macdonald, The Secret of Charlotte Brontë (1914), M. Goldring, Charlotte Brontë, the Woman (1915), R. Langbridge, Sylvia Beach, Charlotte Brontë: A Psychological Study (1929), E. Benson, Charlotte Brontë (1932), W. Gérin, Charlotte Brontë: The Evolution of Genius (1967), E.L. Duthie, The Foreign Vision of Charlotte Brontë (1975), M. Peters, Unquiet Soul: A Biography of Charlotte Brontë (1975), C.A. Linder, Romantic Imagery in the Novels of Charlotte Brontë (1978), J. Maynard, Charlotte Brontë and Sexuality (1984), H. Moglen, Charlotte Brontë: The Self Conceived (1984), R. Fraser, The Brontës: Charlotte Brontë and Her Family (1988), T. Winnifrith, A New Life of Charlotte Brontë (1989), P. Boumelha, Charlotte Brontë (1990), J. Gezari, Charlotte Brontë and Defensive Conduct (1992), E. Imlay, Charlotte Brontë and the Mysteries of Love (1993), B. Whitehead, Charlotte Brontë and Her ‘Dearest Nell’: The Story of a Friendship (1993), L. Gordon, Charlotte Brontë: A Passionate Life (1994), S. Shuttleworth, Charlotte Brontë and Victorian Psychology (1996), B. Wilks, Charlotte in Love: Courtship and Marriage of Charlotte Brontë (1998), E. Ruijssenaars, Charlotte Brontë’s Promised Land (2001), H. Glen, Charlotte Brontë: The Imagination in History (2002), S. Freeman, Brontë in Love (2010), M. Carter, Charlotte Brontë’s Thunder (2011). – Ważniejsze prace poświęcone rodzinie Brontë – patrz bibliografia.

W latach 1829-41 Charlotte Brontë napisała kilkaset nowel, opowiadań i miniatur prozatorskich. Utwory te nie były dotychczas tłumaczone na język polski.

Jest to przede wszystkim zasługa Fannie Ratchford, która poświęciła dwadzieścia lat na zbieranie rozproszonych po świecie juweniliów rodzeństwa. Por. F. Ratchford, The Brontës’ Web of Childhood (1941).

A. Thackeray-Ritchie, Chapters from Some Memoirs (1894), przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Przedpełska-Trzeciakowska, dz. cyt.

Pismo z początku nazywało się „Branwell’s Blackwood’s Magazine”, następnie „Blackwood’s Young Men’s Magazine”, by ostatecznie przyjąć nazwę „The Young Men’s Magazine”.

C.B. do George’a Smitha, 8 września 1851, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do G.S., 5 lutego 1851, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Patrick Brontë do E.G., 2 kwietnia 1857, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Mary Taylor do E.N., 7 stycznia 1857, według: C.K. Shorter, Charlotte Brontë and Her Circle, Dodo Press (reprint wydania: Dodd, Mead, and Co., 1896), przeł. A. Witkowska.

A. Brontë, Agnes Grey, Warszawa 2012, przeł. M. Hume. Wszystkie cytaty z powieści za tym przekładem.

C.B. do G.H.L., styczeń 1850, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do E.N., 12 czerwca 1850, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Martineau, dz. cyt., przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do Harriet Martineau, list niedatowany, luty / marzec 1853, Shorter, dz. cyt., przeł. A. Witkowska.

C. Brontë, Shirley, Warszawa 2011, przeł. M. Hume. Wszystkie cytaty z powieści za tym przekładem.

William Makepeace Thackeray do Lucy Baxter, 11 marca 1853, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C. Brontë, Jane Eyre, Warszawa 2011, przeł. T. Świderska. Wszystkie cytaty z powieści za tym przekładem, chyba, że zaznaczono inaczej.

Daty narodzin Marii Brontë nie udało się ustalić, znana jest tylko data chrztu: 23 kwietnia 1814 r.

Wiersze Caroline’s Prayer, or the Change from Childhood to Womanhood, On Caroline i obszerny poemat Caroline.

Gaskell, dz. cyt., przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Tamże.

Barker, dz. cyt.

P.B. Brontë, Epistle from Father on Earth to his Child in her Grave (fragment), według: F.A. Leyland, The Brontë Family, with Special References to Patrick Branwell Brontë, London 1886, przeł. K. Lenkowska.

P.B. Brontë do Hartleya Coleridge’a, 27 czerwca 1840, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Tamże.

E. Brontë, Wichrowe Wzgórza, wydał, przełożył, posłowiem i przypisami opatrzył P. Grzesik, Kraków 2009. Wszystkie cytaty z powieści za tym przekładem.

C.B. do W.S.W., 4 czerwca 1849, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska, uzup. E. Ostrowski.

C.B.do E.N., 9 października 1848, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do W.S.W., 2 listopada 1848, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B.do E.N., 29 października 1848, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Tamże.

C.B. do W.S.W., 22 listopada 1848, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do W.S.W., 18 stycznia 1849, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

Przedpełska-Trzeciakowska, dz. cyt.

Tamże.

Biographical Notice…, dz. cyt., przeł. A. Witkowska i E. Ostrowski.

Selections…, dz. cyt., przeł. A. Witkowska.

M. Harland, Charlotte Brontë at Home, New York 1899; fragment listu: C.B. do E.N. 15 grudnia 1848, przeł. A. Witkowska.

C.B. do W.S.W., 4 czerwca 1849, Selected Letters, dz. cyt., przeł. E. Ostrowski.

Kraskowska, dz. cyt.

C.B. do E.N., 1 września 1851, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C.B. do W.S.W., 25 czerwca 1849, przeł. A. Przedpełska-Trzeciakowska.

C. Brontë, On the Death of Emily Jane Brontë, według: The Brontë Sisters, Selected Poems, red. S. Davies, Carcanet Press 1976, przeł. K. Lenkowska.