Choroby skóry małych zwierząt - ebook

1. Preparaty natywne

Preparaty natywne, czyli próby bezbarwne, służą głównie diagnostyce ektopasożytów jako najczęstszej przyczynie chorób skóry, z tego względu powinny zostać wykluczone w pierwszej kolejności. Z reguły w tym celu używa się oleju parafinowego, a zebrany skalpelem materiał umieszcza się na szkiełku w celu dalszego badania. W przeciwieństwie do wodorotlenku potasu (KOH) olej parafinowy ma tę zaletę, że pozwala na natychmiastowe badanie zebranego materiału. Kolejną ważną cechą oleju parafinowego jest to, że pasożyty nie są od razu uśmiercane w roztworze, co ma ogromne znaczenie jako kryterium dalszej terapii w przypadku demodekozy.

Przy zastosowaniu KOH należy mieć na uwadze odpowiednie środki bezpieczeństwa przy obchodzeniu się z roztworem i przy jego przechowywaniu. Ogromną zaletą w porównaniu z olejem parafinowym jest łatwość w ocenie zebranych prób. Keratyna (włosy, łupież) zostają rozpuszczone, natomiast egzoszkielet pasożytów pozostaje nienaruszony. Wadą jest czas działania roztworu KOH oraz to, że pasożyty są w nim uśmiercane (trudność podjęcia decyzji o konieczności terapii).

1.1. Powierzchowne zeskrobiny skóry

Zeskrobiny skóry służą do bezpośredniego badania zebranego materiału, a tym samym są metodą z wyboru przy podejrzeniu lub wykluczeniu ektopasożytów skóry. Wynik negatywny, w szczególności w przypadku podejrzenia Cheyletiella lub Sarcoptes, nie wyklucza braku obecności tych pasożytów. W niektórych przypadkach można wziąć pod uwagę badanie w kierunku specyficznych przeciwciał przeciwko Sarcoptes lub przeprowadzenie próby terapeutycznej.

1.1.1. Wskazania

• Potwierdzenie/wykluczenie powierzchownych pasożytów skóry (wszystkich poza Demodex spp. u psów), w szczególności Sarcoptes, Notoedres spp., Cheyletiella spp., Otodectes cynotis (poza uszami), Neotrombicula autumnalis.

Tabela 1.1. Zmiany kliniczne przy podejrzeniu roztoczy

+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Pies (objawy kliniczne zmieniają się w zależności od pasożyta) | Zmiany u ludzi w przypadku podejrzenia zoonozy | Kot |
+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| • świąd | • pojedyncze lub liczne grudki, powodujące silny świąd na odsłoniętych częściach ciała – ręce, nogi, przedpiersie (ryc. 1.3) | • prosówkowe zapalenie skóry |
| | | |
| • zaczerwienienie, wtórne infekcje, zliszejowacenie, samookaleczenie na skutek świądu (Sarcoptes) (ryc. 1.1) | • część nieleczonych grudek goi się przez wiele dni, systematycznie pojawią się nowe (Sarcoptes, Cheyletiella, Notoedres, rzadko Otodectes) | • samowyleczenie, w tym wyłysienia, owrzodzenia na skutek lizania |
| | | |
| • łupież o różnej rozległości, występujący dogrzbietowo (Cheyletiella) (ryc. 1.2) | • nasilenie świądu następuje w nocy, w ciepłym otoczeniu (szczególnie przy inwazji Sarcoptes) | • wszystkie zmiany wchodzą w skład zespołu eozynofilowego |
| | | |
| • pomarańczowe strupy (trombiculiasis) | | |
+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+

• Potwierdzenie obecności większych ektopasożytów skóry, takich jak kleszcze, wszy, pchły (diagnozę można uzyskać za pomocą innych metod diagnostycznych, takich jak test z przylepcem czy wyczesywanie włosów grzebieniem, rozdział 6.2).

a

Rycina 1.1. Silny świąd wywołany stosowaniem steroidów: a) rozdrapane grudki i typowy obraz inwazji Sarcoptes (uszy, wyniosłości kostne kończyn, podbrzusze).

b

Rycina 1.1. Silny świąd wywołany stosowaniem steroidów: b) przy uogólnionej postaci choroby, jak w przypadku tego owczarka niemieckiego, często widoczne są zmiany na pysku.

Rycina 1.2. Łupież w okolicy grzbietu.

a

b

Rycina 1.3. Podrażnienia skóry u osób mających kontakt z zarażonymi zwierzętami: silnie swędzące grudki (a, b), które po kilku dniach ulegają samowyleczeniu. Tak długo, jak Sarcoptes przebywa na żywicielu, tak długo będą pojawiały się nowe zmiany.

1.1.2. Materiały

• Szkiełko do badań w zależności od upodobań z lub bez matowego pola do opisu (ryc. 1.5). Na części matowej szkiełka można zapisać imię pacjenta oraz lokalizację z pobranych miejsc. Jest to bardzo przydatne w momencie, gdy pobiera się większą ilości materiału, zwłaszcza podczas kontroli infestacji nużeńcem. Należy zaopatrzyć się także w ołówek.

• Szkiełko nakrywkowe.

• Ostrze skalpela nr 21 lub alternatywnie wybierane przez autorkę ostrze nr 15.

Rycina 1.4. Silny świąd w okolicy głowy. Szczególnie u młodych kotów i przy dużej ilości trzymanych w domu zwierząt należy w diagnostyce różnicowej wziąć pod uwagę Demodex gatoi. Ze względu na to, że ten gatunek pasożyta żyje dość powierzchownie na skórze, można go znaleźć już po badaniu powierzchownych zeskrobin.

• Ewentualnie uchwyty do skalpela.

• Olej parafinowy.

• KOH tylko w przypadku specjalnych badań.

• Mikroskop ewentualnie binokular o powiększeniu 4× lub 10×.

Wskazówka

Ostrze skalpela powinno być tępe, jego zadaniem jest zeskrobywanie, a nie cięcie. Nowo otwarty skalpel powinien koniecznie zostać stępione przed podjęciem badania, co uchroni pacjenta przed dodatkowymi uszkodzeniami skóry.

1.1.3. Przeprowadzenie badania i wyniki

• Szkiełko podstawowe opisać ołówkiem (alternatywnie).

• Na szkiełko podstawowe nanieść 1–2 krople oleju parafinowego.

• Wybrać odpowiednie miejsca do pobrania materiału:

– należy skupić się na możliwie świeżych zmianach skórnych; w przypadku podejrzenia Scabies należy szukać grudek pokrytych strupami (ryc. 1.6); bardzo często więcej czasu zajmuje wybranie odpowiedniego miejsca niż samo badanie zebranego materiału

Rycina 1.5. Narzędzia służące do pobrania powierzchownych zeskrobin skóry.

Rycina 1.6. Grudki przy nużycy.

– zwłaszcza w przypadku podejrzenia świerzbowca należy skupić się na miejscach predylekcyjnych: krawędzie uszu, podbrzusze, wyniosłości kostne, w żadnym wypadku nie należy wybierać miejsc ze zmianami przewlekłymi.

• Miejsce na skórze, z którego zostanie pobrana próbka, należy napiąć między kciukiem a palcem wskazującym.

• Ostrze skalpela zamoczyć w oleju parafinowym, uprzednio naniesionym na szkiełko podstawowe (ryc. 1.7 a).

• Niekiedy przydatne jest nałożenie odrobiny parafiny na skórę pacjenta.

• Na powierzchni około 2–3 cm należy pobierać zeskrobiny zgodnie z kierunkiem wzrostu włosów (ryc. 1.7 b, c).

• Zebrany materiał przenieść na szkiełko podstawowe i wymieszać z olejem parafinowym (ryc. 1.7 d).

• Następnie nakryć szkiełkiem nakrywkowym i oglądać pod mikroskopem przy powiększeniu 4 × 10, 10 × 10 (ryc. 1.7 e, f). Wskazówka: jeżeli próba zawiera dużą ilość strupów, należy użyć podwójnego szkiełka nakrywkowego.

• Natężenie światła podczas badania należy zredukować w celu lepszej identyfikacji pasożytów. Zebrany materiał powinno się oglądać dokładnie i systematycznie. W preparacie zeskrobin z parafiną pasożyty nie obumierają, a tym samym można poddać ocenie ich żywotność.

• Przy zastosowaniu roztworu KOH w porównaniu z olejem parafinowym łupież i włosy zostają strawione, chitynowy pancerz pasożytów zostaje natomiast nienaruszony, co pozwala na ich łatwiejszą identyfikację. Z drugiej strony drobnoustroje są wyjątkowo szybko uśmiercane, co utrudnia ocenę ich ruchliwości. Również w trakcie tego badania należy zredukować natężenie światła. Zasada pobierania materiału jest taka sama jak przy zastosowaniu oleju parafinowego, jednak w przypadku KOH należy zaczekać około 30 min, nim przystąpi się do oglądania próbki.

Uwaga!

Przy przechowywaniu KOH, w przeciwieństwie do oleju parafinowego, należy zachować szczególne środki ostrożności (ze względu na łatwopalność, wybuchowość, drażliwość błon śluzowych).

• Alternatywną metodą pobierania powierzchownych zeskrobin jest posmarowanie skóry pacjenta na dużej powierzchni olejem parafinowym i ścieranie z niego parafiny kantem szkiełka podstawowego. Ta metoda może napotkać na sprzeciw części właścicieli posiadających psy z długą sierścią oraz małych ras. W przypadku psów z długą sierścią można ewentualnie wyciąć nożyczkami lub wygolić interesujący nas obszar, co daje łatwiejszy dostęp do pobieranego materiału. Bardzo istotne jest uzyskanie zgody właściciela na ten typ zabiegu, zwłaszcza jeżeli podejrzewamy świerzbowca, a tym samym trzeba pobrać próbki z większej liczby miejsc na skórze.

a

b

c

d

e

f

Rycina 1.7. Pobieranie powierzchownych zeskrobin skóry: a) moczenie ostrza skalpela w parafinie; b) napięcie skóry; c) zeskrobywanie; d) mieszanie zebranego materiału z olejem parafinowym na szkiełku podstawowym; e) nakrycie szkiełkiem nakrywkowym; f) gotowy preparat do badania pod mikroskopem.

Wyniki

• Celem poszukiwań są dorosłe osobniki (ryc. 1.8 a), larwy (nimfy) często ze względu na ruchliwość daje się łatwiej zauważyć, w przypadku Sarcoptes warto również zwrócić uwagę na odchody. Jaja świerzbowców z rodzaju Sarcoptes często znajdują się w wydrążonych kanałach wraz z odchodami (ryc. 1.8 b). Jaja Cheyletielli, wszołów, wszy przyklejone są do włosów, dlatego przy podejrzeniu tych pasożytów można od razu rozpocząć poszukiwania w miejscach predylekcyjnych (ryc. 1.9 a).

• W pobranym materiale z Otodectes cynotis znajdują się z reguły formy dorosłe bez stadiów młodocianych. W przypadku prób natywnych należy spodziewać się Otocariasis.

• Do postawienia diagnozy „chejletieloza” i rozpoczęcia odpowiedniego leczenia nie jest konieczne identyfikowanie jej gatunku (test z przylepcem jest wystarczający, służy tylko do potwierdzenia obecności pasożyta). Sam fakt występowania pasożyta lub jego jaj pozwala na zastosowanie leczenia.

• W przypadku częstych nawrotów Cheyletiella spp. można pokusić się o jej identyfikację, służy to przede wszystkim do dokładnego określenia źródła inwazji (małe gryzonie, kot, pies). W tym celu zaleca się zastosowanie roztworu KOH (ryc. 1.9 b). W roztworze pasożyty „prostują” kończyny i tym samym charakterystyczne gatunkowo narządy zmysłu czucia poddają się łatwiej identyfikować.

a

b

Rycina 1.8. Sarcoptes: a) forma dorosła; b) jaja wraz z odchodami.

a

b

Rycina 1.9. Cheyletiella: a) preparat wykonany z użyciem parafiny; b) preparat wykonany z użyciem KOH.

• Ze względu na fakt, że tylko larwy Neotrombicula autumnalis pasożytują, najczęstszym wynikiem badania zeskrobin skóry jest obecność larw (z sześcioma odnóżami) (ryc. 1.11). Poszukiwanie jaj, nimf, form dorosłych nie jest praktykowane.

Rycina 1.10. Otodectes, forma dorosła i larwa.

Rycina 1.11. Neotrombicula autumnalis, stadium larwy.

1.1.4. Pomocne wskazówki

• Zeskrobiny są badane przy niewielkim natężeniu światła w porównaniu z preparatami cytologicznymi. Przy „prześwietlaniu” próby bardzo łatwo o przeoczenie pasożytów.

• Reguła: badać przy niewielkiej ilości światła, zredukować moc żarówki i opuścić nisko kondensor. Każda próbka powinna być systematycznie i dokładnie badana.

1.1.5. Źródła błędów

• Niewłaściwe dobranie miejsca do pobrania materiału (miejsca chronicznie zmienione, miejsca niepredylekcyjne, miejsca będące wynikiem samookaleczenia itd.).

• Zła technika pobierania zeskrobin.

• Zbyt długi czas oczekiwania między pobraniem a badaniem próbki: preparaty z olejem parafinowym powinny być w miarę możliwości szybko badane, gdyż zwiększa to szansę na ocenę ruchliwości takich pasożytów jak Sarcoptes, Otodectes czy Notoedres.

• Nieodpowiednie ustawienie mikroskopu.

1.2. Głębokie zeskrobiny skóry

Głębokie zeskrobiny umożliwiają badanie w kierunku występowania pasożytów żyjących w okolicy mieszków włosowych i gruczołów łojowych – Demodex spp. Tym samym badanie to powinno zostać przeprowadzone w momencie wystąpienia objawów klinicznych świadczących o zmianach chorobowych mieszków włosowych. Dzisiejszy stan wiedzy pozwala na wykluczenie lub potwierdzenie obecności nużeńca poprzez bezpośrednie badanie (głębokie zeskrobiny skóry, trichogram czy też badanie histopatologiczne). Pośrednie badania laboratoryjne, takie jak PCR, lub potwierdzanie obecności przeciwciał, dają wyniki niejednoznaczne.

1.2.1. Wskazania

• Ogólne: potwierdzenie/wykluczenie obecności Demodex canis, injai oraz cornei, a także Demodex cati, gatoi i innych z rodziny Demodex spp. (tab. 1.2).

• Każde pododermatitis.

• Zmiany skórne występujące lub pogarszające się pod wpływem leczenia glikokortykosteroidami.

Tabela 1.2. Specyficzne zmiany skórne przy inwazji różnymi gatunkami Demodex

+-------------------------------------------------------------------------------------------------+-----------------------+------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Zmiana skórna | Pasożyt u psa | Pasożyt u kota |
+-------------------------------------------------------------------------------------------------+-----------------------+------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| • rozlane, ogniskowe lub wieloogniskowe wyłysienia, zaczerwienienia (ryc. 1.12 a) | • Demodex canis | • Demodex cati |
| | | |
| • grudki, krosty, strupy, „kolarety”*, zaskórniki (ryc. 1.12, 1.13, 1.14) | | • demodekoza u kotów występuje zdecydowanie rzadziej niż u psów, dlatego poszukiwania immunosupresji (egzo- lub endogennej) powinny wyjść na pierwszy plan (ryc. 1.19) |
| | | |
| • hiperpigmentacja skóry (ryc. 1.15, 1.16), hiperkeratoza (głównie u psów rasy terrier) | | |
| | | |
| • pododermatitis (ryc. 1.17), obrzęk, bolesność i kulawizna o zmiennym nasileniu | | |
| | | |
| • głębokie folliculitis/ropowica (ryc. 1.18), cellulitis często z podwyższoną temperaturą ciała | | |
+-------------------------------------------------------------------------------------------------+-----------------------+------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| • zaczerwienienie, łupież, świąd | • Demodex cornei | • Demodex gatoi |
| | | |
| | | • zaraźliwy dla innych kotów; w Niemczech opisano tylko kilka przykładów występowania tego gatunku |
+-------------------------------------------------------------------------------------------------+-----------------------+------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| • łojotok opisany jedynie u psów rasy terrier | • Demodex injai | |
+-------------------------------------------------------------------------------------------------+-----------------------+------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

^(*) Wąski rąbek oddzielonej keratyny wokół obszaru zmienionej skórnej, na obwodzie połączony ze skórą niezmienioną.

a

Rycina 1.12. Uogólnienie zmian wywołanych inwazją nużeńca u mopsa: a) rozlane wyłysienia i grudki w obrębie głowy i szyi.

b

Rycina 1.12. Uogólnienie zmian wywołanych inwazją nużeńca: b) strupy i częściowo głęboka infekcja skórna w obrębie pyska, brody przy demodekozie u psa rasy bobtail (ważna zmiana różnicowa: trądzik psów).

Rycina 1.13. „Zmiany okularowe”, strupy i zapalenie rąbka powiekowego (blepharitis) u psa rasy bobtail przy uogólnionej postaci nużycy (ten sam pies co na ryc. 1.12 b).

Rycina 1.14. Zaskórniki i grudki u mopsa przy demodekozie.

Rycina 1.15. Rozlane wyłysienia, hiperpigmentacja u młodego shar pei z uogólnioną demodekozą. W przypadku negatywnego wyniku głębokich zeskrobin skóry u tego pacjenta należy rozważyć biopsję w celu wykluczenia demodekozy.

Rycina 1.16. Wieloogniskowe wyłysienie i hiperpigmentacja u mopsa z uogólnioną demodekozą. U tego pacjenta reakcja zapalna skóry jest zdecydowanie mniejsza niż w poprzednich przypadkach.

Rycina 1.17. Bardzo bolesne pododermatitis z obrzękiem u boksera z demodekozą. W tym przypadku z powodu bolesności należy najpierw wykonać trichogram, a następnie w wypadku wyniku negatywnego pobrać głębokie zeskrobiny.

Rycina 1.18. Czyraczyca u młodego psa (mieszaniec) z uogólnioną demodekozą. W tym przypadku Demodex jest widoczny także w preparacie odciskowym (ryc. 1.24).

Rycina 1.19. Wieloogniskowe wyłysienia i hiperpigmentacja wraz z ogólnymi objawami u starszego kota z uogólnioną inwazją nużeńca (choroba pierwotna – nowotwór trzustki).