Człowiek dobry - ebook

ŹRÓDŁA ZAINTERESOWANIA PROBLEMEM

Komu zawdzięczam napisanie kilkudziesięciu zdań o wzorach człowieka dobrego obecnych w kulturze grup społecznych polskiego społeczeństwa? Nie powołuję się w wykładzie myśli na żadne autorytety naukowe, moralne, polityczne lub na mądre księgi zaświadczające o odrębności dziejów i dostojeństwie kultury wielkich grup społecznych. Korzystam z przywileju użytkownika cudzych myśli, którego pozbawiony jest użytkownik cudzych pieniędzy. Pożyczając pieniądze, muszę je oddać, a wiedza, od kogo pożyczam, jest niezbędna do tego, aby zobowiązanie zrealizować. Pożyczając cudze myśli, nie muszę ich oddawać, stąd pewna beztroska w odnotowywaniu myślodawcy. Nie mogę też dokładnie odseparować od siebie myśli pożyczonych od różnych twórców, co wydatnie osłabia moją motywację poszukiwania wierzycieli z intencją oddawania tego, czego oddać nie można. Obwiniam o to moją wiekową już pamięć. Pomysł nazywania różnych wzorów dobrego człowieka obecnych w kulturze grup społecznych pojawił się w zwyczajnych okolicznościach. Pomagając młodszemu synowi zapiąć koszulę, usłyszałem pytanie: „dlaczego tata mnie wyręcza?”. W pytaniu tym był zawarty wyrzut, iż pozbawiam go satysfakcji, jaką daje udane wykonywanie czynności praktycznej. Wracając myślą do tego pytania, zorientowałem się, że wyręczając jego autora w zapinaniu koszuli, odbieram mu możliwość przeżywania zadowolenia złączonego z udanym działaniem, a ponadto ograniczam szansę usamodzielniania się, stanowiącego stałe źródło satysfakcji dorosłego człowieka. Pod wpływem pytania uświadomiłem sobie, że jeden rodzaj pomagania innym nazywa się wyręczaniem. Inne rodzaje pomagania, którymi się zainteresowałem, również mają odpowiednie nazwy i są obecne w programach wychowania szkolnego, w pouczeniach rodziców, w manifestach ideologów.

Uznałem, że trzeba je rozpoznać, opisać i upowszechnić, dbając przede wszystkim o ukazanie ich odrębności. Taka jest geneza mojego zainteresowania wzorami dobrego człowieka.

Dokonując inwentaryzacji rodzajów pomagania, utwierdziłem się w przekonaniu, że badacz procesu socjalizacji realizowanego w dowolnej grupie społecznej może poddawać analizie wzory dobrego człowieka włączone w ten proces, ich gradację i ustalić typy argumentacji wykorzystywane do wzmocnienia atrakcyjności wzoru uznawanego za najbardziej wartościowy przez wychowawców profesjonalnych, rodziców, opiekunów dzieci, twórców programów kształcenia szkolnego, dowódców wojskowych, przełożonych zakonów, misjonarzy, twórców telewizyjnych programów dla dzieci, pisarzy itp. Nazwanie przeze mnie wydzielonych rodzajów pomagania wzorami dobrego człowieka stanowi następstwo przekonania o tym, że w każdej grupie społecznej uczestniczącej w międzypokoleniowym przekazie wartości i wzorów kultury upowszechnia się programowo lub tylko okazjonalnie wiedzę o tym, w jaki sposób członek grupy współtworzy społeczną biografię różnych kategorii ludzi. Nagradza się członków postępujących zgodnie z normami określającymi sposób pomagania innym, a dezaprobuje zachowania rozbieżne z tymi normami. Grupy różnią się natomiast przydawaniem większego znaczenia jednym sposobom pomagania, a mniejszego innym. Powtarzalność zachowań prospołecznych i powtarzalność gratyfikacji za takie zachowania sprawia, że są one realnymi składnikami wzoru członka grupy społecznej.

Zwolennicy społeczeństwa domkniętego, dokładnego określenia obszaru powinności jednostki oraz ustalenia ładu normatywnego w tym obszarze mogą doświadczać frasunku wywołanego deklaracją autora. Sprowadza się ona do ograniczania w ocenach presji tradycji wymagającej powtarzania postulatów tworzących wzór dobrego człowieka zastygły w swojej doskonałości. Powtarzanie owych postulatów jest wyzwalane nadzieją, że wzór zostanie w pełni zinternalizowany i potwierdzony w zachowaniach kolejnego pokolenia jego adresatów. Natomiast chcę realizować zamysł mniej ambitny. Myślę, że satysfakcję sprawi czytelnikom udatne sprawozdanie o rozpoznanych w różnych grupach społecznych definicjach człowieka moralnie dobrego, potraktowanych typologicznie i jednocześnie dyzjunktywnie, z położeniem akcentu na odrębność, a nie podobieństwa.

Czytelnik winien otrzymać od autora informację, w jaki sposób on sam traktuje napisany tekst. Czy nadaje mu wartość dokumentu naukowego, popularnonaukowego, czy też eseju albo refleksji słabo obramowanej postulatami metodologii nauk empirycznych. W moim zamyśle tekst, w kształcie aktualnie udostępnionym do publicznego osądu, jest zbiorem myśli mających swoje źródło w niezamierzonej obserwacji zachowań wielu ludzi dokonanej okazjonalnie. Na te zachowania zostały nałożone schematy podziału, które pomogły mi wyodrębnić typy (empiryczne wzory) owych zachowań i oznaczyć je. Obserwacja zachowań może dostarczać informacji przydatnych do formułowania programów naukowych, tworzenia hipotez, dokonywania podziału (klasyfikacji, typologii) zachowań. Nie pozwala natomiast na ustalenie zakresu ich odniesienia przedmiotowego oraz określenia, jaką klasę zachowań reprezentują. Z tego powodu owe informacje spełniają tylko niektóre standardy narzucone przez nauki empiryczne. W tekście brakuje odwołań do literatury naukowej oraz wyników badań empirycznych. Nasza wiedza o badaniach zachowań tu opisywanych wskazuje na to, że rozległe badania empiryczne objęły tylko te zachowania, które nazywamy interweniowaniem. Inne typy zachowań nie mają tak bogatej dokumentacji w postaci wyników badań albo jej nie mają wcale. Osoby zajmujące się badaniami zachowań pomocnych (prospołecznych) znają literaturę przedmiotu.

Niniejszy tekst może sygnalizować ową dysproporcję w naukowej dokumentacji wiedzy o różnych typach zachowań prospołecznych. Osoby niezajmujące się profesjonalnie badaniami takich zachowań mogą być ukontentowane uzyskaniem informacji o charakterze encyklopedycznym, ponieważ nie oczekują potwierdzenia ich rzetelności w badaniach naukowych. Nieobecność w tej pracy literatury naukowej i wyników badań daje się usprawiedliwić przedstawionymi racjami.

Komu mogą być przydatne myśli wypowiedziane w tym tekście? Może młodemu człowiekowi, który uważa, że dobrze jest czasami przyjrzeć się swoim zachowaniom w stosunku do rówieśników. Może rodzic, wkładając okulary złożone z pojęć przeze mnie zaproponowanych, przyjrzy się własnemu dziecku z myślą o ukazaniu mu możliwości wspomagania innych, gdy już dorośnie. Może nauczyciel przypatrzy się dokładniej zachowaniu uczniów, własnym zachowaniom i dokona modyfikacji spojrzenia na możliwe sposoby udziału kształconych przez niego w tworzeniu losów innych ludzi. Może starszy człowiek, pragnąc przekazać doświadczenia życiowe młodszym, uporządkuje je po przeczytaniu naszych pomysłów. Może czytelnik zachęcony tytułem pokusi się o sprawdzenie wiarygodności myśli autora. Przekonanie, że publikacja może zachęcić kogokolwiek do zapoznania się z jej treścią stanowi jedyny racjonalny powód kuszenia tytułem Człowiek dobry.

KRYTERIA MORALNEGO WARTOŚCIOWANIA

Każda grupa społeczna ma w kulturze symbolicznej, w normatywnych składnikach swojej kultury lub w ideologii, wzór dobrego człowieka. Socjolog utożsamia go ze wzorem dobrego członka grupy. W obronie takiego stanowiska może przywołać argument empiryczny: człowiek jest zawsze członkiem wielu grup społecznych i sam postrzega siebie jako członka różnych grup. Wzór dobrego człowieka jest składnikiem innego wzoru, wzoru człowieka kulturalnego obejmującego także stosunek człowieka do dzieł kultury symbolicznej.

Zakresy obu pojęć raczej się krzyżują, a nie nakładają dokładnie na siebie. A jeśli tak jest, można mówić o skrajnym przypadku. Samo pojęcie człowieka dobrego oznacza konkretnych ludzi, członków grup społecznych (rodziny, klasy szkolnej, wspólnoty wyznaniowej), a ponadto spełnia także funkcje selekcjonujące, wartościujące.

Pozytywne wartościowanie członka grupy jest następstwem rozpoznania jego cech odpowiadających standardom grupowym. Stosując ujęcie typologiczne, można wskazać kilka rodzajów cech stanowiących kryteria moralnego wartościowania członków grup:

1. Jeden rodzaj tworzą cechy przypisane członkom grupy w następstwie działania praw genetyki (np. płeć, kolor skóry itp.), inne są przypisane na mocy prawa stanowionego (narodowość, pochodzenie społeczne) lub zwyczajowego. Spośród tej kategorii cech kryterium moralnego wartościowania stanowią: płeć, wiek, rasa, genealogia społeczna oraz społeczno-kulturalna. Jedne wymiary owych cech są rozpoznawane i wartościowane pozytywnie, inne negatywnie. Wymienione cechy przejmują jednostki od różnych grup społecznych, a posiadanie ich albo nieposiadanie nie jest skutkiem prowadzonej przez nie działalności. Te cechy wyznaczały wartość moralną ludzi w okresie dominacji ideologii szlacheckiej w Europie i ideologii kastowej w Indiach. Zachowały nadal pewne znaczenie w zespole kryteriów moralnej oceny członków różnych grup polskiego społeczeństwa, mimo że zostały wyłączone z obowiązujących oficjalnie kodeksów etycznych.

2. Inny zespół tworzą cechy osiągnięte w następstwie aktywności jednostki. Jedną podgrupę cech wykształconych, osiągniętych, nazywamy społecznymi lub strukturalnymi. Zaliczamy do nich: wykształcenie, zawód, stanowisko w zawodzie, zamożność, stan cywilny. Uznanie tych cech jednostki za cechy strukturalne jest pochodną wiedzy o tym, że wymienione cechy wyznaczają usytuowanie (pozycję społeczną) członka grupy w grupie społecznej. Tak jest we współczesnych społeczeństwach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Cechy społeczne (strukturalne) są łatwe do zidentyfikowania; do ich uzyskania potrzebna jest aktywność samej jednostki. Decydują o rozmieszczeniu ludzi w hierarchicznych strukturach społecznych tego typu społeczeństw. Sprzyjają albo utrudniają osiąganie wysokich pozycji w instytucjach, w których jednostka wykonuje pracę zawodową czy pełni role publiczne. Cechy społeczne stanowią wskaźniki społecznych i moralnych walorów jednostki lub pełnią funkcje standardu moralnych wartości, jakie w świadomości członków grupy zostały sprzęgnięte z tymi cechami. Kto ma owe cechy w większym wymiarze, ma też większy prestiż moralny. Protesty moralistów przeciwko takiemu sprzężeniu walorów moralnych jednostki z cechami społecznymi są pozbawione mocy sprawczej, napotykają bowiem zinternalizowane w procesie socjalizacji kolejnych pokoleń Polaków sposoby kategoryzowania zjawisk społecznych i kryteria moralnego wartościowania ludzi. Socjolog wychowania stoi przed zadaniem zbadania uwarunkowań akceptacji takiego poglądu w różnych grupach społecznych.

3. Dobry człowiek jest utożsamiany z członkiem grupy wyposażonym w zespół określonych cech osobowych. Zespół tych cech może być bardzo różnorodny. Jeden tworzą te, które współokreślają zachowania jednostki w stosunku do innych jednostek, np. tolerancyjność, życzliwość, uczynność, wyrozumiałość, zdolność wczuwania się w cudze stany psychiczne. Drugi zespół tworzą te, które współokreślają zachowania jednostki wobec grupy, np. umiejętność formułowania celów grupy, umiejętność współdziałania z innymi członkami grupy, zdolność trafnego oceniania położenia grupy w stosunku do położenia innych grup społecznych. Zdefiniowanie pojęcia człowieka dobrego przez odwołanie się do cech osobowych uzależnia moralną wartość od jego aktywności. Można zauważyć, że zestaw cech osobowych będących wskaźnikiem moralnej wartości członka grupy różni się w dwóch dowolnie wybranych grupach, na przykład w grupie zakonnic i w grupie sportsmenek. Jednakże nie stanowi to przeszkody w uznaniu jednostki za główny podmiot jej własnej biografii społecznej, twórcę własnej przyszłości i osobę odpowiedzialną za tę przyszłość. Zdefiniowanie pojęcia człowieka dobrego przy uwzględnieniu cech osobowych nie usuwa wieloznaczności. W zestawie cech osobowych usytuowane są atrybuty, potencjalne wyznaczniki zachowań i same zachowania. W pierwszym wypadku mówimy o możliwych walorach, np. gotowość do pomagania innym, a w drugim o realnych walorach, o pomaganiu innym ludziom, w pierwszym wypadku ocenie poddajemy motywy, w drugim skuteczność działania. Socjolog wychowania ma niezbędne kompetencje do prowadzenia badania grup społecznych z myślą o ustaleniu przyjmowanego przez ich członków wzoru człowieka dobrego. Dobór takich grup może respektować ich potencjalny udział w kształceniu społecznej biografii tej samej kategorii jednostek, na przykład członków rodziny, grupy przedszkolaków, klasy szkolnej, organizacji młodzieżowej, grupy wyznaniowej, partii politycznej, grupy pracowniczej. Badania porównawcze prowadzone w makroskali ujawniają różnice cywilizacyjne społeczeństw, a także różnice w definiowaniu pojęcia dobrego człowieka. Badania prowadzone w mikroskali dostarczają wiedzy o zgodności albo rozbieżności w oddziaływaniu grup i normatywnych składników kultury grup na ich członków. Badania procesu socjalizacji kolejnych pokoleń dzieci i młodzieży, ciągłości biografii społecznej wybranej kategorii jednostek są prowadzone przy uwzględnieniu definicji człowieka dobrego. Definicja