Czyny Ludwika Świętego króla Francji - ebook

Słowo wstępne

Jean de Joinville (1224-1317), dziedziczny seneszal Szampanii, napisał, a właściwie podyktował, Czyny Ludwika Świętego króla Francji pomiędzy 1305 a 1309 rokiem. Uczynił to na prośbę królowej Francji Joanny z Nawarry, żony Filipa IV Pięknego, która darząc Joinville’a szacunkiem i zaufaniem powierzyła mu, jeszcze przed 1304 rokiem, zadanie zredagowania żywotu dziadka swego męża. O zrywającym z dotychczasową tradycją¹ wyborze osoby świeckiej na biografa kanonizowanego w 1297 roku monarchy zadecydowała powszechna opinia o seneszalu Szampanii, uważanym za sędziwego mędrca, zaufanym przyjacielu Ludwika IX. Królowa Joanna zmarła nagle 2 kwietnia 1305 roku, zanim Joinville przystąpił do pracy. Ukończone w październiku 1309 roku dzieło zostało zadedykowane i ofiarowane następcy tronu, przyszłemu królowi Ludwikowi X, w którym Joinville upatrywał godnego spadkobiercę, nie tylko imienia, wielkiego króla.

Jean de Joinville, spełniając prośbę Joanny z Nawarry, stworzył dzieło wyjątkowe. Nie jest łatwo określić jego przynależność gatunkową, zostały w nim bowiem połączone elementy hagiografii, uniwersalnej kroniki, biografii i autobiografii. Łącząc cechy tylu gatunków Joinville dokonał ich bardzo oryginalnego przetworzenia, odcisnął piętno własnej osobowości na swoim dziele. Oto po raz pierwszy w dziejach literatury zachodniej osoba świecka opisała dzieje kanonizowanego monarchy, czyniąc to w dodatku w języku „ludowym”, a nie po łacinie. Joinville, zrywając z tradycyjnym kanonem obowiązującym w utworach hagiograficznych, stworzył dzieło po części biograficzne, koncentrując się na ludzkim wymiarze osobowości świętego i jednocześnie monarchy. Ukazując Ludwika IX jako realną osobę, cytując jego autentyczne słowa, sprawił, że możemy poznać „prawdziwego Ludwika IX”, a nie bezosobowy wzorzec wykreowany przez mentalność epoki. Jednocześnie seneszal Szampanii uważany jest za pioniera literackiego subiektywizmu, przedstawia siebie w pierwszej osobie i poświęca swoim przeżyciom prawie tyle samo uwagi, co postaci Ludwika IX.

Dzieło Joinville’a jest znakomitym przykładem nowej narracji historycznej, zapoczątkowanej w pierwszej połowie XIII wieku przez Villehardouina i Roberta de Clari, utworów będących relacjami naocznych świadków, piszących o wydarzeniach, w których sami uczestniczyli, przywiązując wielką wagę do wiarygodności wykorzystywanych źródeł informacji. Seneszal był wnikliwym i rzetelnym obserwatorem, który nie bał się prawdy, unikał uproszczeń, dbał o często skrajny naturalizm swojej relacji. W toku narracji z łatwością przechodził od scen dramatycznych do niemal lirycznych. Gustave Cohen, pisząc o dziele Joinville’a, stwierdził, że seneszal posługiwał się słowami niemal magicznymi, czasem uszczypliwymi, czasem pełnymi podziwu, zawsze jednak emocjonalnymi. Relacjonując tragiczne losy Ludwika IX, prezentuje wyjątkowe, jak na człowieka XIII-wiecznego Zachodu, podejście do muzułmanów i Orientu w ogóle. Obok panoramy społeczeństwa francuskiego zawarł w swoim dziele wiele orientalnych wątków, w których informacje wskazujące na zadziwiającą znajomość Wschodu mieszają się z popularnymi legendami. Joinville nie używa zwyczajowych w jego czasach epitetów pod adresem muzułmańskich przeciwników.

Dzieło Joinville’a jako źródło do poznania Wschodu zostało dostrzeżone już w XVIII wieku. Fragmenty Czynów Ludwika Świętego króla Francji zamieścił w swoich Listach z Egiptu francuski podróżnik i orientalista Claude Étienne Savary (1750-1788). Praca Savary’ego, napisana w błyskotliwym, porywającym czytelnika stylu, przez wiele dziesięcioleci kształtowała wyobrażenia ludzi Zachodu o krajach Orientu. Zaś dzieło Joinville’a ma bezsporną wartość jako źródło do historii Francji w czasach Ludwika IX, należy do tekstów, na które najczęściej powołują się współcześni historycy, biografowie Ludwika IX, jak Jean Richard², czy przede wszystkim Jacques Le Goff³, który wielokrotnie podkreślał wyjątkowy charakter utworu seneszala. O popularności Czynów. świadczyć także może liczba przekładów i edycji tego dzieła.

Pomimo licznych walorów dzieło Joinville’a nie jest wolne od pewnych mankamentów. Joinville pracując nad nim niezbyt przejmował się zachowaniem chronologicznej ścisłości. To, co działo się przed jego urodzeniem, w latach dzieciństwa czy wczesnej młodości, łączył w jedno zdarzenie, mimo dzielących je lat. Ograniczył się co najwyżej do podawania dat dziennych, nie przestrzegał kolejności faktów. Te niedociągnięcia nie mogą jednak obniżać wyjątkowej wartości dzieła Joinville’a jako cennego źródła historycznego i arcydzieła francuskiej literatury średniowiecznej.

Jean de Joinville nadał ostateczną formę swemu dziełu w ponad trzydzieści lat od śmierci Ludwika IX i ponad pół wieku od najważniejszych opisanych w nim wydarzeń. Gdy przystępował do redagowania księgi, miał 81 lat, z których ponad 20 spędził w królewskiej służbie. Joinville był o 10 lat młodszy od Ludwika IX, urodził się 1 maja 1224 roku. Pochodził z rodziny, która odgrywała ważną rolę w hrabstwie Szampanii już od XI wieku. Od XII wieku panowie de Joinville uczestniczyli w krucjatach. Ojciec Jeana Szymon, dziedziczny seneszal Szampanii, walczył przeciw albigensom, a w latach 1218-1220 był wśród krzyżowców, którzy zdobyli Damiettę. Po śmierci ojca w 1233 roku wychowaniem i edukacją Jeana de Joinville’a zajęła się jego matka Beatrycze, pani de Mornay, córka hrabiego Stefana III d’Auxonne, spokrewniona z Beatrycze Burgundzką, żoną cesarza Fryderyka I Rudobrodego. Joinville otrzymał rycerską edukację, typową dla jego czasów, wzbogaconą elementami kultury dworskiej podczas pobytu na wyrafinowanym dworze Tybalda IV, hrabiego – trubadura.

W 1241 roku Jean de Joinville uczestniczył po raz pierwszy w uroczystościach dworu królewskiego. W Dniu Świętego Jana w Saumur Ludwik IX dokonał uroczystego pasowania na rycerza swego brata Alfonsa hrabiego Poitiers i z tej okazji zaprosił swoich najpotężniejszych wasali. Joinville był obecny na uczcie jako giermek usługujący swemu bezpośredniemu seniorowi, hrabiemu Szampanii i królowi Nawarry, który zasiadał przy królewskim stole. Wrażenia z pierwszego spotkania z królem utkwiły siedemnastoletniemu wówczas Joinville’owi w pamięci na resztę życia. Po ponad 60 latach potrafił wymienić najważniejszych królewskich gości, ich miejsca przy stole, opisać ustawienie stołów, kolor i krój szat, szczególnie królewskich, które zapamiętał jako niestosowne dla młodzieńca. Jeżeli nawet Joinville korzystał przy redagowanie swego dzieła z wcześniej sporządzonych zapisków, to nie można nie dostrzec jego doskonałej pamięci, wyjątkowo wrażliwej na barwy, ubiory, gesty i słowa. Nie można jednak zapominać, że w społeczeństwie średniowiecznym pamięć była bardziej precyzyjna niż w społeczeństwach, w których znajomość pisma jest powszechna. Joinville nie był spokrewniony z królem ani nie należał do kręgu jego oficjalnych doradców, nie był nawet królewskim wasalem. Jego status społeczny, sytuujący go na średnim szczeblu feudalnej drabiny, pozwalał mu jedynie na bliskość wobec króla, lecz bez poufałości. Wyłącznie wola króla, doceniającego jego osobiste zalety, zmieniła konwencjonalne relacje w prawdziwą przyjaźń. Nie wiadomo, czy między ucztą w Saumur a wyruszeniem na krucjatę spotykał króla. Joinville odpowiedział na krucjatowy apel króla i, pomimo finansowych trudności, wyruszył ze skromnym orszakiem. W sierpniu 1248 roku wypłynął z Marsylii. Podczas spotkania na Cyprze, w następnym roku, król przyznał mu pensję 800 liwrów. Lennikiem Ludwika IX ostatecznie stał się w kwietniu 1253 roku, kiedy król nadał mu dziedziczną rentę 200 liwrów, pobieraną z królewskiego skarbca, stanowiącą lenno. Joinville towarzyszył królowi od początku do końca fatalnej wyprawy. Dramatyczne wydarzenia tych sześciu lat (1248-1254) stanowią główny wątek Czynów Ludwika Świętego króla Francji, które sam nazywał „Księgą świętych słów i dobrych czynów świętego króla Ludwika” (stąd uproszczona wersja tytułu).

Po powrocie do Francji w latach 1255-1270 często przebywał na królewskim dworze, m.in. prowadząc negocjacje w sprawie małżeństwa hrabiego Szampanii Tybalda V z Izabelą, córką Ludwika IX. Nie towarzyszył królowi w jego ostatnich chwilach. Odmówił udziału w drugiej krucjacie Ludwika IX, nie widząc szans jej powodzenia, a jedynie spodziewane szkody dla Francji. Nie szczędził słów nagany dla królewskich doradców i opisał brak krucjatowego zapału francuskich rycerzy, którzy wyruszyli z królem jedynie w obawie przed utratą jego łask.

Po śmierci Ludwika IX (1270) uprzywilejowane dotąd relacje Joinville’a z dworem królewskim skończyły się. Filip III go lekceważył, a Filip IV był mu wręcz wrogi. Na kartach swego dzieła Joinville nie zaniedbał żadnej okazji, aby go skrytykować i podkreślić kontrast między nim a jego dziadkiem. Chwilą satysfakcji było dlań odczytanie, podczas uroczystości przeniesienia relikwii św. Ludwika na ołtarz w opactwie Świętego Dionizego (1297) w obecności Filipa IV, jego zeznań złożonych przed papieską komisją przygotowującą proces kanonizacyjny Ludwika IX. Powierzenie Joinville’owi zredagowania żywotu króla nie polepszyło jego stosunków z Filipem IV. Joinville nadal odgrywał ważną rolę w Szampanii, nie ukrywając swego niezadowolenia z królewskich metod rządzenia, podobnie jak inni francuscy feudałowie z królewskiej domeny, nie akceptujący nadmiernych – ich zdaniem – obciążeń podatkowych. W 1314 roku sędziwy seneszal przyłączył się do ligi „szlachty i komun Szampanii” skierowanej przeciwko polityce króla, o którym mówiono, że „zjadał swój lud”. Dopiero śmierć Filipa IV uciszyła protest ludu i możnych Szampanii, który objął także inne prowincje. W 1315 roku Joinville pojednał się z Ludwikiem X, wysyłając do niego list, w którym przypominał swoją przyjaźń z Ludwikiem IX, swój wiek, i napomykał o własnych kłopotach zdrowotnych. Jean de Joinville zmarł w grudniu 1317 roku w swoim rodowym zamku.

Joinville prawdopodobnie sporządził dwie wersje swego dzieła. Pierwsza, w formie bogato zdobionego rękopisu, została ofiarowana Ludwikowi X, drugą, którą można nazwać osobistą, zatrzymał dla siebie. Żadna z tych oryginalnych wersji nie zachowała się. Najstarsza kopia oryginalnego tekstu, pochodząca od rękopisu ofiarowanego Ludwikowi X, powstała prawdopodobnie w latach 1330-1340, jest to tak zwany rękopis brukselski. Kolejne rękopiśmienne kopie pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku. Jest to tak zwany rękopis z Lukki, prawdopodobnie z 1540 roku, powstały na podstawie „osobistego” rękopisu Joinville’a, oraz rękopis zwany Brissart – Bineta, sporządzony w latach 1513-1540. Wydaje się, że dzieło Joinville’a, nieco zapomniane przez jego współczesnych, być może przez zbyt realistyczne przedstawienie postaci świętego króla, odzyskało popularność w czasach Franciszka I (1515-1547). Pierwsza drukowana edycja Czynów., która ukazała się w Poitiers, została zadedykowana Franciszkowi I przez wydawcę, Piotra Antoniego de Rieux. Twierdził on, że odkrył Kronikę króla Ludwika Świętego w Beafort en Valeé w Andegawenii. Dokonał w niej stylistycznych poprawek i adaptacji zgodnych z gustami swojej epoki, gdyż język oryginału wydawał mu się zbyt prymitywny. Kolejna drukowana edycja, bardziej wierna oryginałowi, ukazała się w Paryżu w 1617 roku, a jej wydawca, Claude Menard, zadedykował ją Ludwikowi XIII⁴.

Niniejszy przekład został dokonany na podstawie krytycznej edycji Natalisa de Wailly, konfrontującej najstarsze kopie rękopiśmienne i drukowane, oraz zamieszczonego równolegle tekstu starofrancuskiego oryginału. Uwzględniono także pewne sugestie późniejszych, współczesnych nam edycji.

Dzieło Joinville’a, mimo zastrzeżeń renesansowych antyklerykalnych erudytów, to znakomite świadectwo tworzenia się języka średniofrancuskiego. Ze specyfiką tego języka wiążą się jednak obawy, czy przekład na język jakże odmienny od zabarwionej dialektem z Szampanii i Île-de-France francuszczyzny będzie w stanie odtworzyć szczególny klimat tego dzieła. Dla przejrzystości tekstu zmieniono w niektórych miejscach oryginalną interpunkcję, ale starano się zachować nieco archaiczny styl, nie unowocześniając, za wszelką cenę, języka i starając się uniknąć neogotyckiej trawestacji, mającej niewiele wspólnego z intencjami twórcy, Jeana de Joinville’a.

Autorką przekładu jest dr Marzena Głodek (ur. 1966), adiunkt w Zakładzie Historii Średniowiecznej Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku. Zajmuje się historią powszechną wieków średnich, zwłaszcza kręgu romańskiego. Na ten temat napisała kilkadziesiąt studiów, artykułów i recenzji, a wśród nich monografię Utopia Europy zjednoczonej. Życie i idee Filipa de Mézières (1327-1405) (Słupsk 1997).

Numerację rozdziałów i paragrafów zachowano według wydania N. de Wailly. Imiona oraz nazwy geograficzne i etniczne występujące w tekście, tam gdzie to było możliwe, spolszczono. Tekst tłumaczenia został zaopatrzony przez Tłumaczkę w krótkie objaśnienia.

Jerzy Hauziński

I. Nowsze edycje Czynów Ludwika Świętego króla Francji.

Jean de Joinville, Histoire de Saint Louis, éd. N. de Wailly, Paris 1874.

Jean de Joinville, Histoire de Saint Louis, Historiens et chroniquers du Moyen Âge, éd. A. Pauphilet, Bruges 1952, s. 197-366.

Jean de Joinville, Histoire de Saint Louis, éd. J. Monfrin, Paris 1995.

La vie de Saint Louis. Le témoinage de Jehan, seigneur de Joinville, éd. N.L.Corbett, Sherbrooke 1977. Duby A., Saint Louis par Joinville, Paris 1963.

Jean de Joinville, Vie de Saint Louis, éd. J. Monfrin, Paris 1998.

Fragmenty dzieła Joinville’a przytoczył D. O’Connel, Les propos de Saint Louis. (wstępem opatrzył Jacques Le Goff), Paris 1974.

II. Przekłady (w układzie chronologicznym):

1787 Savary, C.-E., Letters on Egypt. Extracted from Joinville, and Arabian authors, G.g.J. and J. Robinson, London.

1848 Jean de Joinville, Life of St. Louis, Chronicles of the crusades: being contemporary narratives of the crusade of Richard Coeur de Lion by Richard of Devizes and Geoffrey de Vinsauf; and of the crusade of St. Louis, by Lord John de Joinville, H.G. Bohn, London.

1906 Jean de Joinville, The memoirs of the Lord of Joinville, a new English version by E. Wedgwood, J. Murray, London.

1908 Jean de Joinville, Life of St. Louis, Cronicles of the crusades, by Villehardouin & De Joinville, translated by Sir Frank Marzials, London, New York.

1937 Jean de Joinville, Life of St. Louis, translated from the French text edited by Natalis de Wailly, by Joan Evans, Newtown, Montgomeryshire, Gregynog Press.

1955 Jean de Joinville, Life of St. Louis, translated by René Hague from the text edited by Natalis de Wailly, New York Sheed and Ward.

1963 Jean de Joinville, Life of St. Louis, Margaret R.B. Shaw, Chronicles of the Crusades, Baltimore, Penguin Books.

1963 Jean de Joinville, Life of St. Louis, translated in M.R.B. Shaw, Joinville and Villeharduin: chronicles of the Crusades, Baltimore, Penguin Books.

2000 Jean de Joinville, Storia di San Luigi, a cura di A. Lipiello, wstęp J. Le Goff, Roma, Il cigno Galileo Galilei.

III. Wskazówki bibliograficzne:

J. Le Goff, Saint Louis, éd. Gallimard, Paris 1996, Bibliographie, s. 911-922. (Święty Ludwik, polski przekł. K. Marczewska, A. Kędzierzawska, B. Szczepańska, M. Czajka, wyd. Volumen, Warszawa 2001, tamże imponująca bibliografia s. 733-749).

IV. Prace polskich badaczy o Ludwiku IX i dziele Jeana de Joinville’a:

Błaszczyk A., „Histoire de Saint Louis” autorstwa Jana de Joinville’a – Ludwika IX portret nietypowy, Studia z dziejów Europy Zachodniej i Śląska, pod red. R. Żerelika, „Prace Historyczne” XVI, Wrocław 1995, s. 44-67.

Dąbrowska M., Bizancjum, Francja, Stolica Apostolska w XIII w., Łódź 1991.

Pysiak J., Wielki wiek Francji Kapetyngów, Rozkwit średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 2001, s. 140-196.

Ludwik Święty: portret hagiograficzny idealnego władcy, „Kwartalnik Historyczny” CIII, 1996, z. 4, s. 57-86.Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (0 22) 620 32 11, (0 22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (0 22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową