Dwór tulczyński - ebook

Dużo bo­le­ści i tro­ski za­znał w swej mło­do­ści Szczę­sny Po­toc­ki – na­mięt­nie przy­wią­za­ny do pierw­szej żony, utra­cił ją nie­spo­dzia­nie, w dwu­dzie­stym roku zo­stał już wdow­cem. Z pier­sią roz­dar­tą nie­wy­sło­wio­ną męką wy­ru­szył w świat; po­dróż po Eu­ro­pie w to­wa­rzy­stwie szwa­gra, Brüh­la, i men­to­ra ta­kie­go, jak Be­ne­dykt Hu­le­wicz nie­wie­le mo­gła wpły­nąć na uko­je­nie bo­le­snych wspo­mnień; wkrót­ce po­tem na­stę­pu­je zgon mat­ki, za nią po­dą­ża oj­ciec (22 paź­dzier­ni­ka 1772), zo­sta­wia­jąc sy­no­wi w spad­ku gor­szą­cy z Ko­mo­row­ski­mi pro­ces i dłu­gi cią­żą­ce na do­brach Kry­sty­no­pol­skich, obej­mu­ją­cych do stu wio­sek, wcie­lo­nych te­raz pod ber­ło au­striac­kie.

Po­byt w Ga­li­cji stał się dla Szczę­sne­go nie­zno­śnym; mnó­stwo bo­le­snych, udrę­cza­ją­cych wspo­mnień ści­ga­ło go na każ­dym kro­ku. Ze­rwać chciał co ry­chlej z prze­szło­ścią, więc naj­przód koń­czy z Ko­mo­row­ski­mi, oku­pu­je ich zgo­dę; za­raz po­tem (1774 r.) bie­rze ślub z Jó­ze­fi­ną Ma­rian­ną Mnisz­chów­ną, cór­ką kasz­te­la­na kra­kow­skie­go, miesz­ka­ją­ce­go w nie­da­le­kiej Du­kli; na Ada­ma Po­niń­skie­go, nie­cne­go mar­szał­ka sej­mu kon­fe­de­ra­cyj­ne­go, prze­le­wa do­bra ga­li­cyj­skie z obo­wiąz­kiem, by spła­cił na nich cią­żą­ce dłu­gi, do­sta­je za to pra­wo em­fi­teu­tycz­ne na sta­ro­stwo zwi­no­grodz­kie w Ki­jow­skiem po­ło­żo­ne; a tak ukoń­czyw­szy z go­rącz­ko­wą skwa­pli­wo­ścią wszyst­kie in­te­re­sa, dąży na kre­sy, by na nich nowe roz­po­cząć ży­cie.

Było to mię­dzy 1775 a 1776 r.

Adam Mosz­czeń­ski, eks-ma­jor fi­zy­lie­rów sa­skich, jako rząd­ca ge­ne­ral­ny dóbr ukra­iń­skich, uprze­dził przy­by­cie swe­go pryn­cy­pa­ła; wy­sła­ny on zo­stał dla ure­gu­lo­wa­nia sto­sun­ków miej­sco­wych, dość za­wi­kła­nych z dzier­żaw­ca­mi, któ­rzy nic nie pła­ci­li; z gra­cja­li­sta­mi, któ­rzy ko­rzy­sta­li z do­bro­dziejstw bez­płat­nej aren­dy, żad­nych na to do­wo­dów, na­wet żad­nych praw do wdzięcz­no­ści Po­toc­kich nie ma­jąc.

Pan ma­jor roz­strzy­gał spra­wy mi­li­tar­nie, krzy­żo­wą sztu­ką; kto go skap­to­wał, zo­sta­wał na miej­scu, w prze­ciw­nym wy­pad­ku roz­stać się mu­siał z dzier­ża­wą. Zna­ne jest jego po­stę­po­wa­nie z szlach­ci­cem Gi­now­skim, któ­re przy­bra­ło w koń­cu po­li­tycz­ny pra­wie cha­rak­ter, wy­wo­ła­ło bo­wiem in­ter­wen­cję Ka­ta­rzy­ny II, kosz­to­wa­ło Po­toc­kie­go mi­lio­ny. Mosz­czeń­skie­mu zaś zjed­na­ło u pryn­cy­pa­ła wiel­kie za­ufa­nie z tej tyl­ko ra­cji, że ten po­sta­wił na swo­im, to jest wy­grał w try­bu­na­le pro­ces, nie ba­cząc na to, że prze­ciw­ni­kiem jego był moż­ny ge­ne­rał ro­syj­ski.

Je­dy­nym miej­scem, gdzie się mógł jako tako roz­lo­ko­wać licz­ny dwór Po­toc­kie­go, był Tul­czyn. Hu­mań po nie­daw­nej haj­da­mac­kiej po­żo­dze le­żał w gru­zach, Bra­hi­łów za cia­sny, Mo­hy­lów bar­dzo wy­su­nię­ty ku po­łu­dnio­wi – a tra­dy­cje na­pa­dów ta­tar­skich za­nad­to świe­że, by ich nie uwzględ­nić.

Więc w Tul­czy­nie za­wrza­ło ży­cie.

Tym­cza­so­wo wy­po­rzą­dzo­no sta­ry dwór drew­nia­ny, w któ­rym stał dość dłu­go Kre­czet­ni­kow ze swo­im szta­bem w cza­sie kon­fe­de­ra­cji bar­skiej. Tu­taj to prze­nie­śli się mał­żon­ko­wie z licz­nym dwo­rem swo­im. Czy mał­żeń­stwo to było do­bra­nym? z pew­no­ścią o tym po­wie­dzieć trud­no. Jó­ze­fa, uro­dzo­na z Brüh­lo­wej, ko­bie­ta w peł­ni wie­ku, li­czy­ła wów­czas lat dzie­więt­na­ście, „tem­pe­ra­men­tu ogni­ste­go”, że za­po­ży­czy – my tego wy­ra­że­nia u Chrząsz­czew­skie­go, więc na­mięt­na, wca­le nie moc­no w za­sa­dach re­li­gij­nych ugrun­to­wa­na, z ogła­dą po­wierz­chow­ną, twa­rzą pięk­ną, po­sta­wą im­po­nu­ją­cą, już daw­niej ba­wi­ła się w ro­man­si­ki nie ar­cy­pa­ster­skie­go pla­to­ni­zmu, wno­si­ła więc pod strze­chę dum­ne­go mał­żon­ka obok ser­ca wy­la­ne­go na nie­szczę­ścia ludz­kie, obok uczyn­no­ści praw­dzi­wie chrze­ści­jań­skiej, nie­po­kój i in­try­gi.