Encyklopedia gender - ebook

LISTA HASEŁ

Abiekt Izabela Kowalczyk

Aborcja Bożena Umińska-Keff, Wanda Nowicka

Ageizm Edyta Zierkiewicz

AIDS Katarzyna Pabijanek

Akt Izabela Kowalczyk

Alegoria Iwona Kurz

Androginia Karolina Kosińska

Animal studies Anna Barcz, Magdalena Dąbrowska

Anoreksja i bulimia Monika Frąckowiak-Sochańska

Antropologia kulturowa Monika Baer, Agnieszka Kościańska, Grażyna Kubica

Antykoncepcja Sylwia Kuźma-Markowska

Antysemityzm Bożena Umińska-Keff

Asymetrie rodzajowo-płciowe Małgorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozłowska

Autobiografia Katarzyna Nadana-Sokołowska

Backlash Katarzyna Pabijanek

Baśń Barbara Smoleń

Biopolityka Agata Czarnacka

Biseksualność Joanna Mizielińska, Aleksandra Sowa

Camp Piotr Oczko

Ciało Monika Bakke

Ciąża Beata Kołodziejczyk

Clitoris Adriana Kovacheva

Coming out Tomasz Basiuk

Córectwo Elżbieta Korolczuk

Cyborgizacja Anna Nacher

Depresja Monika Frąckowiak-Sochańska

Drag king / drag queen Joanna Mizielińska, Agata Stasińska

Druga fala Sylwia Kuźma-Markowska

Druga płeć Anna Nasiłowska

Duma gejowska Samuel Nowak

Dyskryminacja Karolina Kędziora

Dzienniki intymne Katarzyna Nadana-Sokołowska

Dziewictwo Anna Zawadzka

Écriture féminine Anna Nasiłowska

Ekofeminizm Julia Fiedorczuk

Ekonomia Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

Esencjalizm Agata Czarnacka

Etyka feministyczna Agata Czarnacka

Eugenika Sylwia Kuźma-Markowska

Fallogocentryzm Andrzej Marzec

Feministyczna filozofia polityczna Ewa Majewska

Feministyczna historia sztuki Izabela Kowalczyk

Feministyczna krytyka literacka Krystyna Kłosińska

Feminizacja biedy (ubóstwa) Izabela Desperak, Małgorzata Rek-Woźniak

Fetyszyzm Małgorzata Radkiewicz

Filmoznawstwo Małgorzata Radkiewicz

Filozofia feministyczna Agata Czarnacka

Gay/lesbian studies Piotr Sobolczyk, Kazimiera Szczuka

Gender (płeć) Karolina Krasuska

Gender budgeting Zofia Łapniewska

Gender mainstreaming Barbara Limanowska

Gender studies Bożena Chołuj

Globalizacja Maciej Gdula

Gotycyzm Ursula Phillips

Groteska Kazimiera Szczuka

Handel ludźmi Barbara Limanowska

Herstory (herstoria) Sylwia Kuźma-Markowska

Histeria Urszula Chowaniec

Historia ruchu kobiecego Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska

Historiografia Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska

Holokaust Joanna Stöcker-Sobelman

Homofobia Samuel Nowak

Homoseksualność Piotr Sobolczyk

Homospołeczność Mateusz Skucha

Ideologia Agata Czarnacka

In vitro Sylwia Kuźma-Markowska

Interes grupowy kobiet Anna Titkow

Intersekcjonalność Karolina Krasuska

Językowa niewidzialność kobiet Małgorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozłowska

Językoznawstwo Małgorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozłowska

Kapłaństwo kobiet Elżbieta Adamiak

Kazirodztwo Iwona Kurz

Kino kobiet Małgorzata Radkiewicz

Kino LGBT Anna Taszycka

Kobieca literatura popularna Bernadetta Darska

Kobiety w polityce Małgorzata Fuszara

Kompleks Antygony Izabela Kowalczyk, Ewa Majewska

Kompleks kastracji i kompleks Edypa Lena Magnone

Konstruktywizm społeczny Agata Czarnacka

Kontrakt płci Anna Titkow

Krzątactwo Grażyna Latos

Kuratorstwo feministyczne Ewa Małgorzata Tatar

Lesbianizm Agnieszka Gajewska

Literatura dla dzieci i młodzieży Joanna Krajewska

Literatura homoseksualna (męska) Błażej Warkocki

Literatura kobieca Ewa Kraskowska

Literatura lesbijska Katarzyna Nadana-Sokołowska

Macierzyństwo Renata Ewa Hryciuk, Elżbieta Korolczuk

Małżeństwo Iwona Kurz

Manifa Ewa Serafin

Marksizm Ewa Majewska

Maskarada Karolina Krasuska

Masochizm Agnieszka Wróbel

Matkobójstwo Agata Araszkiewicz

Matriarchat Katarzyna Bratkowska, Florian Nowicki

Medioznawstwo Samuel Nowak

Melancholia Urszula Chowaniec

Menopauza Katarzyna Pabijanek

Men’s studies / masculinity studies Marcin Filipowicz

Menstruacja Katarzyna Czeczot

Męski feminizm Mateusz Skucha

Męskość hegemoniczna (hegemonialna) Mateusz Skucha

Mit Kazimiera Szczuka

Mizoginia Agnieszka Gajewska

Moda Agnieszka Zawadowska

Molestowanie seksualne Grażyna Latos

Muzyka klasyczna Danuta Gwizdalanka

Muzyka popularna Robert Pruszczyński

Nacjonalizm Agnieszka Graff

Natura/kultura Monika Bakke

Nauki społeczne Anna Titkow

Nieodpłatna praca kobiet Danuta Duch-Krzystoszek

Niewolnictwo Katarzyna Szumlewicz

„Nowy feminizm” w Kościele katolickim Joanna Tomaszewska

Nurty feminizmu Ewa Majewska

Obraz kobiety w słownictwie, frazeologii i przysłowiach Małgorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozłowska

Ojcostwo Maria Reimann, Klara Naszkowska

Opieka Julia Kubisa

Organizacje kobiece Elżbieta Korolczuk

Parytet Małgorzata Fuszara

Patriarchat Agata Czarnacka

Penis Mateusz Skucha

Performatywność Bożena Chołuj

Pierwsza fala Sylwia Kuźma-Markowska

Piękno Katarzyna Szumlewicz

Pisma kobiece i feministyczne Bernadetta Darska

Płeć mózgu Małgorzata Danicka

Podmiot Ewa Majewska

Podmiot nomadyczny Anita Pieńkowska

Poezja kobieca Anna Nasiłowska

Pornografia Magda Szcześniak

Poród Beata Kołodziejczyk

Portret Katarzyna Pabijanek

Posthumanizm Anna Barcz

Postkolonializm Karolina Krasuska

Poststrukturalizm Agnieszka Gajewska

Powieść detektywistyczna Ewa Kraskowska

Powieść kobieca Lena Magnone

Powieść o kobietach Anna Nasiłowska

Prawa kobiet / prawa człowieka Sylwia Spurek

Prawa wyborcze kobiet Małgorzata Fuszara

Prawo Monika Płatek

Prostytucja Joanna Garnier

Prywatne/publiczne Izabela Desperak

Przedsiębiorczość Ewa Lisowska

Przemoc w rodzinie Sylwia Spurek, Katarzyna Nadana-Sokołowska

Przypadek Dory Lena Magnone

Psychoanaliza Lena Magnone

Psychologia Anna Kwiatkowska

Queer studies Jacek Kochanowski, Joanna Mizielińska

Rak piersi / Stowarzyszenie Amazonki Edyta Zierkiewicz

Rak szyjki macicy Katarzyna Pabijanek

Religioznawstwo Anna Ostrowska

Reprezentacja Agata Jakubowska

Rewolucja Ewa Opałka

Rodzina/pokrewieństwo Agnieszka Kościańska

Rodziny z wyboru Joanna Mizielińska, Agata Stasińska

Romans Joanna Krajewska, Kazimiera Szczuka

Równość traktowania i różnorodność w zatrudnieniu Ewa Lisowska

Ruchy społeczne kobiet Elżbieta Korolczuk, Renata Ewa Hryciuk

Rynek kobiet Katarzyna Szumlewicz

Saga Agnieszka Mrozik

Seksizm Anna Kwiatkowska

Seksualne obywatelstwo Samuel Nowak

Seksualność Agnieszka Kościańska

Serial kobiecy Samuel Nowak

Siostrzeństwo Agnieszka Mrozik

Socjalizacja Anna Zawadzka

Socjobiologia Małgorzata Danicka

Stereotyp Iwona Kurz

Szczeliny istnienia Grażyna Latos

Szklany sufit Ewa Lisowska

Sztuka feministyczna Katarzyna Pabijanek

Śmiech Meduzy Anna Nasiłowska

Tabu Agnieszka Kościańska

Teatr Agata Adamiecka-Sitek

Technologie informacyjne Anna Nacher

Teologia feministyczna Sebastian Duda

Tożsamość społeczna Anna Titkow

Transgender Karolina Krasuska

Trauma w kulturze Katarzyna Bojarska

Trzecia fala Sylwia Kuźma-Markowska

Utopia Agnieszka Mrozik

Wagina Lucyna Marzec

Wiedza/władza Jacek Kochanowski

Władca spojrzenia Małgorzata Radkiewicz

Własny głos Agnieszka Mrozik

Własny pokój Agnieszka Gajewska

Wojna Katarzyna Sierakowska

Wojna płci Maciej Duda

Wyobrażeniowe/symboliczne/realne Lena Magnone

Zaburzenia lękowe Monika Frąckowiak-Sochańska

Zespół stresu pourazowego Monika Frąckowiak-Sochańska

Zgwałcenie Monika Płatek

Związki kobiet Katarzyna Nadana-SokołowskaWSTĘP

Encyklopedia gender. Płeć w kulturze to efekt pracy Interdyscyplinarnego Zespołu Badań Literatura i Gender przy Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Przedstawiamy czytelniczkom i czytelnikom – w encyklopedycznym skrócie – wiele podstawowych pojęć, a także obecny stan wiedzy na temat teorii gender, jej rozwoju i zastosowania w humanistycznych dziedzinach akademickich.

Anglosaski termin gender – wcześniej oznaczający najczęściej rodzaj gramatyczny – wywodzi się z amerykańskiej seksuologii. W 1955 roku John Money użył tego słowa, aby zdefiniować społeczne odgrywanie ról seksualnych i odróżnić płeć kulturową od płci biologicznej. W języku polskim gender tłumaczymy najczęściej jako płeć kulturową, choć funkcjonują również inne terminy, takie jak płeć społeczna czy płeć społeczno-kulturowa. Zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się pojęcia gender miał jednak opublikowany w 1975 roku artykuł antropolożki Gayle Rubin, zatytułowany The Traffic in Women. Notes on the „Political Economy” of Sex . Autorka wprowadziła w nim pojęcie „systemu seks/gender” i zdefiniowała je jako zasady, według których seksualność, rozumiana jako przynależna do biologii (sex), staje się rzeczywistością społeczną (gender).

Chociaż sam termin pojawił się dość późno, to już w latach 20. XX wieku antropolożki i antropologowie zaczęli odkrywać kulturowe determinanty płci. Margaret Mead (1901–1978) w swych pracach zwracała uwagę na to, że „kobiece” i „męskie” wzorce w różnych kulturach wyglądają inaczej. Doszła do wniosku, że nie mogą być „naturalne”, lecz są częścią „kultury”, a w związku z tym mogą być modyfikowane. Postulowała także krytyczne przemyślenie i pewną zmianę wzorców płci obowiązujących w kulturze zachodniej.

Nie można także pominąć roli Simone de Beauvoir. Filozofka ta stwierdziła: „Nie rodzimy się kobietami, stajemy się nimi”. Zdanie to zapoczątkowało refleksję nad tożsamością płciową kobiet jako efektem socjalizacji i otworzyło drogę do późniejszych badań genderowych. Zapowiadało więc już w latach 50. XX wieku drugą falę feminizmu – ruchu postulującego i wprowadzającego radykalne zmiany w naszej kulturze. Amerykańska historyczka Joan Wallach Scott otworzyła zaś nową perspektywę badawczą, stosując termin gender do analizy władzy politycznej. Zauważyła, że władza odnosi się do opozycji męskie/kobiece, ale też ustanawia jej znaczenie. Za sprawą drugiej fali feminizmu kategorię gender (por. gender ) wprowadzono do nauk społecznych i humanistycznych; na uniwersytetach zakładano odrębne zespoły zajmujące się płcią kulturową w ramach women’s i gender studies (por. gender studies). Jednymi z pierwszych ekonomistów zajmujących się kwestiami związanymi z płcią byli Gary Becker, Jacob Mincer i Solomon Polachek. W ramach stworzonej przez nich „nowej ekonomii gospodarstwa domowego” zajmowali się takimi kwestiami, jak małżeństwo, rozwód, dzietność i podział pracy. Do socjologii koncepcję gender wprowadziła Ann Oakley. W pracy Sex, Gender and Society (1972) starała się udowodnić, że tożsamości płciowej nie determinuje wyłącznie anatomia, lecz jest ona społecznie i kulturowo kształtowana. Wśród socjologów jako pierwsza zwróciła uwagę, że określenia „męski” i „kobiecy” służą do nazywania struktur kulturowych istniejących w rzeczywistości społecznej.

Płeć kulturowa jest przedmiotem analiz gender studies. Siłą rzeczy odczytywanie wzorców płci i seksualności w kulturze wymaga spojrzenia interdyscyplinarnego, łączącego dorobek antropologii, psychologii, socjologii, literaturoznawstwa, teorii sztuki, lingwistyki i historiografii. Badania mają charakter krytyczny, kierują uwagę ku temu, co dotąd pozostawało przemilczane, niedoczytane i marginalizowane. Celem prac nad kulturową tożsamością płci jest nazywanie i opisywanie zjawisk, śledzenie funkcjonowania ludzkich wspólnot, a także wskazywanie na obecność stereotypów, dyskryminacji i nierówności. Chociaż nie wynikają one z faktów samej biologii – ostatecznie w różnych kulturach rozmaicie definiowano role społeczne kobiet i mężczyzn – stereotypy genderowe stają się dla dużej części ludzkości tragicznym brzemieniem. Najlżejszym jego przejawem są niższe zarobki kobiet, a najcięższym sankcjonowana przez tradycję przemoc. Niniejszej publikacji patronuje przekonanie, że szerzenie wiedzy może przyczynić się do pozytywnej zmiany tego stanu rzeczy.

Encyklopedia prezentuje nie tylko dorobek światowych studiów genderowych. Przedstawiamy również osiągnięcia polskich badaczek i badaczy, co – podkreślamy z dumą – stanowi nowość na naszym rynku wydawniczym. Hasła powstawały w ścisłej współpracy autorek i autorów z gronem redakcyjnym. Dzięki temu możliwe było wyjście poza specjalizację reprezentowaną przez danego badacza i wzbogacenie definicji o rozmaite konteksty wskazywane przez profesjonalistów wywodzących się z różnych dyscyplin akademickich.

Zależało nam także na uporządkowaniu i sproblematyzowaniu osiągnięć polskiego feminizmu, na ukazaniu pokrewnych ścieżek i metodologii należących do gender studies. Omawiamy dorobek z zakresu women’s studies, queer studies i men’s studies. Niejednokrotnie są to prace literaturoznawcze, najbliższe zainteresowaniom zespołu redakcyjnego, ale badania nad pozostałymi dziedzinami sztuki (teatr, film, sztuki wizualne) i humanistyki (antropologia, psychologia, medioznawstwo etc.) nie zostały potraktowane po macoszemu. Każde hasło jest obszernym autorskim szkicem, historycznym i krytycznym przeglądem stanowisk dotyczących omawianego zjawiska, każde zawiera odniesienie danej kategorii badawczej do studiów nad polską literaturą i kulturą.

Encyklopedia gender jest dziełem nowatorskim. Jak dotąd w Polsce nie została opracowana żadna encyklopedia, słownik czy leksykon, który w wyczerpujący i krytyczny sposób prezentowałby terminologię oraz metodologię wypracowaną w ramach gender studies w literaturze lub innym obszarze wiedzy. Jedyną dostępną publikacją tego typu jest Słownik teorii feminizmu Maggie Humm, książka przetłumaczona z języka angielskiego, która nie odnosi się do kultury polskiej. Istnieje kilka polskich publikacji podsumowujących rozwój tej dziedziny badań na Zachodzie, takich jak Teoria literatury XX wieku Michała Pawła Markowskiego i Anny Burzyńskiej, Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza Joanny Bator czy Feministyczna krytyka literacka Krystyny Kłosińskiej. Tymczasem w ostatnich latach prowadzono w Polsce wiele szczegółowych badań, w których wykorzystywano narzędzia gender studies do omawiania ważnych zjawisk społecznych i kulturowych dotąd niedostrzeganych lub marginalizowanych. Prace te zostały uwzględnione w naszej encyklopedii.

Studia genderowe od dawna mają na Zachodzie status pełnoprawnej dyscypliny naukowej. W Polsce badania te zostały podjęte z dużym opóźnieniem, praktycznie dopiero po 1989 roku, lecz w ostatnich latach badaczki i badacze w pełni nadrobili zaległości i bez trudu mogą komunikować się ze specjalistami z obszarów humanistyki światowej. Zakładamy, że za sprawą publikacji encyklopedii i wyników naszych badań wzrośnie zainteresowanie problematyką gender nie tylko w środowisku uniwersyteckim. Studentki i studenci literaturoznawstwa oraz innych kierunków humanistycznych i społecznych znajdą w encyklopedii usystematyzowaną wiedzę wraz z cennymi wskazówkami bibliograficznymi. Jej zasób jest spory, ale dołożyłyśmy starań, aby łatwo było się w niej poruszać. Każde hasło składa się z części informacyjnej (m.in. definicja i historia danego pojęcia czy zjawiska, stosunek do innych teorii), interpretacji i krytycznej analizy (kwestie możliwości i ograniczeń przystosowywania danych narzędzi badawczych do polskiej literatury i kultury), wybranej bibliografii podmiotowej i przedmiotowej (polskiej i zagranicznej). Kładłyśmy nacisk na wymienianie przez autorki/autorów własnych artykułów i książek w bibliografii dołączonej do hasła. Bardzo często twórcy i twórczynie definicji byli pionier(k)ami w danym obszarze badawczym w Polsce. W konstrukcji hasła istotny był dla nas aspekt teoretyczny, historyczny, kulturoznawczy oraz kontekst polski – niezwykle cenny dla całego przedsięwzięcia. Zasadniczo jednak przyjęta została zasada mediacji między opisem kultury polskiej a zagranicznym kontekstem genderowym, queerowym i feministycznym. Każde hasło opatrzone jest odsyłaczami do pozostałych haseł, co z pewnością ułatwi czytelniczkom/czytelnikom studiowanie wybranych zagadnień, a także podkreśla spójność tomu i uzasadnia jego kompozycję. Encyklopedia zawiera także indeks osobowy.

Mamy nadzieję, że nasza publikacja okaże się pożytecznym narzędziem pracy nie tylko dla studentek/studentów zainteresowanych osiągnięciami współczesnej humanistyki, ale też posłuży badaczkom/badaczom akademickim, działaczkom/działaczom społecznym, nauczycielom/nauczycielkom, twórcom/twórczyniom kultury oraz wszystkim, którzy pragną poszerzyć swoją wiedzę o społecznych i kulturowych aspektach płciowości. Informacje zawarte w encyklopedii powinny wzbogacić i uzdrowić zarówno prywatną, jak i publiczną sferę życia w Polsce. Być może w jakimś stopniu oczyszczą nasz język oraz myślenie z uprzedzeń, lęku bądź niechęci nagromadzonych w symbolice i kliszach poznawczych, którymi nieświadomie wciąż posługujemy się na co dzień.

Kilkuletnią pracą redakcji i całego zespołu kierowała Monika Rudaś-Grodzka. W gronie redaktorek encyklopedii znalazły się badaczki z IBL PAN: Anna Nasiłowska-Rek, Katarzyna Nadana-Sokołowska, Agnieszka Mrozik, Katarzyna Czeczot, Kazimiera Szczuka, Barbara Smoleń, a także uczone z innych ośrodków: Karolina Krasuska, Iwona Kurz, Katarzyna Sierakowska, Agnieszka Janiak-Jasińska, Sylwia Kuźma-Markowska. Twórczo i wytrwale pracowały z nami młodsze członkinie zespołu: Agnieszka Wróbel, Ewa Serafin, Grażyna Latos, Anita Pieńkowska, Karolina Wróbel i Sandra Frydrysiak. Do współpracy nad encyklopedią zaprosiłyśmy około stu autorek i autorów reprezentujących główne środowiska naukowe w Polsce, takie jak IBL PAN, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Łódzki, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Śląski. Dołączyły przedstawicielki zagranicznych ośrodków slawistycznych: University of Tampere, University College London, Södertörns Högskola w Sztokholmie. Hasła zostały napisane przez specjalistki i specjalistów znanych ze swoich naukowych dokonań w dziedzinie gender, ale są wśród nas osoby, które zaczynają pracę naukową. Praktyka polegająca na zdobywaniu i szerzeniu wiedzy ma charakter wspólnotowy, dlatego jest wyjątkową wartością w zrealizowanym przez nas projekcie.

Monika Rudaś-Grodzka,
Katarzyna Nadana-Sokołowska,
Kazimiera SzczukaG

Gay/lesbian studies – dziedzina badań naukowych powstała w latach 60. XX w. w USA, uprawiana na styku socjologii, psychologii, antropologii, kulturoznawstwa, nauki o literaturze i historii sztuki. Wcześniej badano i opisywano zjawiska związane z homoseksualnością, jednak jak sądzili założyciele gay/lesbian studies, dawny medyczny czy naukowy dyskurs nie traktował osób homoseksualnych podmiotowo (por. homoseksualność; lesbianizm). Do przełomu doszło za sprawą organizacji walczących o prawa mniejszości seksualnych, takich jak Gay and Lesbian Liberation Movement czy Gay Liberation Front. Działacze czerpali inspirację z ruchów emancypacyjnych Afroamerykanów, dlatego teoretyczne postawy formułowane w ramach wczesnych gay/lesbian studies powielały etniczny model tożsamości grupy dyskryminowanej (por. dyskryminacja; tożsamość społeczna). Celem badań akademickich, podobnie jak zaangażowanej gejowskiej i lesbijskiej sztuki, było ukonstytuowanie silnej tożsamości zdolnej do wkroczenia w sferę publiczną i negocjowania dostępu do reprezentacji w kulturze oraz gotowej do podjęcia walki o prawa obywatelskie. Z dzisiejszej perspektywy ówczesne rozumienie tożsamości LGBT bywa oceniane jako esencjalistyczne (por. esencjalizm), a strategie krytyczne stosowane w tamtych latach określa się jako rewindykacyjne i redukcjonistyczne. Rewindykacje realizowały założenie, że badania służą odzyskiwaniu tych obszarów kultury i języka, które tradycyjny dyskurs naukowy nieświadomie lub programowo ignorował, np. w dziedzinie biografistyki oznaczało to podkreślanie tożsamości czy orientacji seksualnej autorek i autorów. Redukcjonizm wynikał z koncentracji na kwestiach lesbijskich lub gejowskich. Zagadnienia były sprowadzane do stabilnie pojmowanej kategorii homoseksualności, w interpretacjach tekstów nierzadko unieważniano szerszy kontekst społeczny, a treści zaprzeczające danym tezom pomijano. Badań niejednokrotnie używano do aktualnego, emancypacyjnego projektu politycznego. Takie zarzuty zostały sformułowane wobec gay/lesbian studies w ramach teorii queer (por. queer studies) stworzonej m.in. pod wpływem narastającego znaczenia paradygmatu poststrukturalistycznego (por. poststrukturalizm), który zakwestionował kategorię stabilnej tożsamości, w tym tożsamości (orientacji) seksualnej na rzecz płynności i różnorodności. Warto podkreślić, że w latach 80. XX w. koncepcja silnej i stabilnej tożsamości homoseksualnej zyskała na Zachodzie wsparcie rynku. W quasi-etnicznej zbiorowości homoseksualistów dostrzeżono przede wszystkim grupę konsumpcyjną. Zmiana nurtu gay/lesbian studies w ramach gender studies (por. gender studies) na queer oznacza przejście od kategorii „my” ku kategorii „ja”, rozumianej jako podmiot w ruchu, w procesie konstrukcji i dekonstrukcji. Nowsze ujęcia krytyczne nurtu queer zmierzają ku historycznej akceptacji tożsamościowych ruchów lesbijek i gejów jako niezbędnego ogniwa, dzięki któremu mogły dokonać się głębokie przemiany społeczne, a także wyłonił się „dojrzalszy” nurt queer. Zwolennicy gay/lesbian studies krytykują z kolei teorię queer za jej akademickość, przerafinowanie i nieużyteczność w rzeczywistej walce z dyskryminacją. W praktyce instytucjonalnej i naukowej oba nurty funkcjonują równolegle lub niekiedy się mieszają. Gay/lesbian studies zaczęły się od kursów, nierzadko prowadzonych poza głównym nurtem akademickim. Potem funkcjonowały oficjalne zajęcia w ramach różnych kierunków studiów lub studiów międzywydziałowych. Następnie powstały ośrodki badań, stowarzyszenia (Gay Academic Union z siedzibą w Nowym Jorku) i kierunki studiów lub studia podyplomowe. W USA droga ta trwała od lat 70. do 90. XX w. W Polsce gay/lesbian studies i queer studies pojawiły się około roku 2000.

Za prekursora gay studies można uznać Jeana Paula Sartre’a jako autora książki Święty Genet. Aktor i męczennik (1952). Filozof, używając kategorii egzystencjalizmu, marksizmu i psychoanalizy (por. psychoanaliza; marksizm), opisał proces konstrukcji jednostkowej podmiotowości jako reakcji na społeczne normy (nazwanie Jeana Geneta „złodziejem” i „pedałem” w dzieciństwie kształtuje jego dorosłą tożsamość). Odpowiada to teorii Louisa Althussera o normatywnym działaniu języka, przejętej przez badaczy spod znaku gender dopiero w latach 90. XX w., w Polsce np. przez Ewę Hyży, a także labeling theory (teorii naznaczania społecznego), powstałej w latach 80. XX w.

W badaniach literackich gay/lesbian studies zaowocowały wprowadzeniem niekiedy trudnych do zdefiniowania kategorii, takich jak „literatura homoseksualna” czy „literatura lesbijska” (por. literatura lesbijska; literatura homoseksualna ). W piśmiennictwie anglojęzycznym ugruntowały je prace m.in. Rogera Austena, Stephena Adamsa, Lillian Faderman czy Louis Crompton. W Polsce prekursorskie wobec gay/lesbian studies i queer studies było pojawienie się tomu Odmieńcy (1982), w cyklu Transgresje wydawanym przez Marię Janion i grono jej gdańskich uczniów. Termin „odmieniec” był potem używany przez polskich badaczy jako tłumaczenie słowa queer. W Transgresjach zostały opublikowane fragmenty prozy Jeana Geneta i dyskusje polskich badaczy nad odmiennością seksualną, jej zapisem w literaturze i oddziaływaniem tego rodzaju „przekroczeń” na kulturę. Po przełomie 1989 roku pionierskie publikacje gay/lesbian studies ukazywały się w czasopiśmie lesbijskim „Furia Pierwsza”, wydawanym przez niezależną oficynę Ola Archiwum pod redakcją Olgi Stefaniuk (1997–2001). Niszowa publikacja zyskała status kultowy, jako że zamieszczono w niej pierwsze tłumaczenia tekstów z zakresu lesbian studies autorstwa Adrienne Rich, Birgit Scheuch czy Moniki Darman. W 2010 roku pismo, pod nazwą „Furia”, zostało reaktywowane przez Annę Laszuk.

Pierwsze polskie konferencje naukowe z pogranicza gay/lesbian studies i queer studies były organizowane w środowisku amerykanistów − Tomasza Basiuka, Tomasza Sikory, Dominiki Ferens, Krystyny Mazur. Badacze ci podjęli się popularyzacji anglojęzycznego stanu badań i zintegrowania polskiego środowiska naukowego (T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora 2002; 2006). W badaniach nad literaturą polską swoistej redefinicji „literatury homoseksualnej” dokonał szwajcarski slawista German Ritz. Jego zdaniem, zamiast koncentrować się na biografii badanej autorki/autora, należy zwracać uwagę na jej/jego konstrukcję płciową w tekście, rozumianą jako „swoistość dyskursu” stosującego stylizacje, metafikcjonalność, rozbicie narracji i zwielokrotnienie głosu. Jednocześnie Ritz postulował odwoływanie się do kontekstu społecznego czy historycznego, do „przekraczania immanencji tekstu”. Anglista i filozof Tomasz Kitliński wraz z historykiem sztuki Pawłem Leszkowiczem sformułowali koncepcję homotekstualności. Uważali, że pytania o gender i seksualność są nierozerwalne, a łącząc perspektywę gay/lesbian studies z queer studies, świadomie unikali zarówno rozmywania tożsamości LGBT, jak i stricte biografistycznych redukcji. Przykładem biografistyki uprawianej w ramach gay/lesbian studies (nie queer studies), rewindykującej białe plamy w dotychczasowych badaniach nad życiem twórców (np. w przypadku biografii Marii Konopnickiej autorstwa Leny Magnone), są popularne Homobiografie Krzysztofa Tomasika (2008).

Piotr Sobolczyk, Kazimiera Szczuka

BIBLIOGRAFIA

Baer M., Lizurej M., 2007, Z odmiennej perspektywy. Pomiędzy studiami gejowsko-lesbijskimi a studiami queer. Wprowadzenie, M. Baer, M. Lizurej (red.), Z odmiennej perspektywy. Studia queer w Polsce, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum.

Basiuk T., Ferens D., Sikora T. (red.), 2002, Odmiany Odmieńca. Mniejszościowe orientacje seksualne w perspektywie gender, Katowice: Wydawnictwo Naukowe Śląsk.

Basiuk T., 2004, Casus Wilde’a. Homoseksualizm i tożsamość odmieńca od końca XIX wieku, M. Janion, C. Snochowska-Gonzalez, K. Szczuka (red.), Inny, Inna, Inne. O Inności w kulturze, Warszawa: IBL PAN.

Basiuk T., Ferens D., Sikora T. (red), 2006, Out Here. Local and International Perspective in Queer Studies, Cambridge: Cambridge Scholars Press.

Burzyńska A., 2006, Gender i queer, A. Burzyńska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Kraków: Znak.

Chołuj B., 2001, Women’s studies a gender studies A. Żylińska, A. Skrendo (red.), Po przełomie. Przełom wieku w kulturze – kultura na przełomie wieków, Szczecin: Stowarzyszenie Absolwentów Uniwersytetu Szczecińskiego.

Dąbrowski M., Pruszczyński R. (red.), 2007, Lektury inności. Antologia, Warszawa: Elipsa.

Dąbrowski M. (red.), 2008, Lektury płci. Polskie (kon)teksty, Warszawa: Elipsa.

Gruszczyńska A., Ślady ruchu lesbijskiego, http://www.nts.uni.wroc.pl/teksty/gruszczynska.html.

Iwasiów I., 2004, Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie, Warszawa: W.A.B.

Janion M., Majchrowski Z. (red.), 1982, Odmieńcy, tychże, Transgresje, t. 2, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.

Kitliński T., Leszkowicz P., 2005, Miłość i demokracja. Rozważania o kwestii homoseksualnej w Polsce, Kraków: Aureus.

Kochanowski J., 2004, Fantazmat zróżNICowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów, Kraków: Universitas.

Mayer H., 2005, Odmieńcy, tłum. A. Kryczyńska, Warszawa: Muza.

Mizielińska J., 2007, Płeć/ciało/seksualność. Od feminizmu do teorii queer, Kraków: Universitas.

Rich A., 2000, Przymusowa heteroseksualność a egzystencja lesbijska, tłum. A. Grzybek, „Furia Pierwsza” nr 4–5.

Ritz G., 2002, Nić w labiryncie pożądania. Gender i płeć w literaturze polskiej od romantyzmu do postmodernizmu, tłum. B. Drąg, A. Kopacki, M. Łukasiewicz, Warszawa: Wiedza Powszechna.

Sartre J.P., 2010, Święty Genet. Aktor i męczennik, tłum. K. Jarosz, Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Tomasik K., 2008, Homobiografie, Warszawa: Krytyka Polityczna.

------------------------------------------------------------------------

Gender (płeć) – kategoria odsyłająca do kulturowo-społecznego charakteru norm płci i ich relacji. Pojęcie funkcjonuje w języku polskim w anglojęzycznym oryginale bądź jest tłumaczone na kilka sposobów, od obecnie coraz rzadszego „rodzaju” po „płeć kulturową”, „płeć społeczną”, „płeć społeczno-kulturową” czy też w ogóle coraz częściej „płeć”. Anglosaski termin „gender” – wcześniej oznaczający najczęściej rodzaj gramatyczny – wywodzi się z amerykańskiej seksuologii. W 1955 roku John Money użył tego słowa, aby zdefiniować społeczne odgrywanie ról seksualnych i odróżnić płeć kulturową od płci biologicznej. Na rozpowszechnienie się „gender” w latach 60. XX w. miały wpływ prace innego seksuologa, Roberta Stollera. Również w pracach feministycznych drugiej fali (por. druga fala), w latach 70. i na początku 80. XX w., kategoria oznaczająca płeć społeczno-kulturową kształtowała się w odniesieniu i opozycji do płci biologicznej (ang. sex, płeć żeńska, płeć męska). Strategia ta stanowiła nawiązanie do słynnego zdania Simone de Beauvoir z Drugiej płci: „Nikt nie rodzi się kobietą, tylko się nią staje”.

Wprowadzenie kulturowej kategorii miało zakwestionować biologiczny determinizm, czyli pogląd, że podrzędna rola społeczna kobiet wynika z ich biologicznej natury – tzn. anatomii, układu chromosomów czy gospodarki hormonalnej. Jednocześnie przyjmowano za pewnik, że istnieje biologiczna podstawa, na którą nakładane są kulturowe znaczenia. Linda Nicholson nazywa takie ujęcie gender „biologicznym fundamentalizmem” i koncepcją „wieszaka” (Nicholson 1994). Zasadnicze znaczenie dla początkowej fazy kształtowania się gender miał artykuł antropolożki Gayle Rubin, opublikowany w 1975 roku, The Traffic in Women. Notes on the „Political Economy” of Sex . Autorka wprowadziła pojęcie „system sex/gender” i zdefiniowała je jako zasadę, według której seksualność, rozumiana jako przynależna do biologii (sex), staje się rzeczywistością społeczną (gender) i jest zaspokajana zgodnie z tym podziałem. Gender wedle niej to „społecznie wprowadzony podział na płeć (sex)”. Kategoria gender jest jeszcze na tyle nowa, że badaczka używa jej synonimu: social sex (płeć społeczna). Tłumacząc społeczne mechanizmy konstrukcji płci, Rubin opiera się m.in. na koncepcjach Claude’a Lévi-Straussa – strukturach pokrewieństwa, wymianie i obowiązkowej heteroseksualności, które tworzą teoretyczne podstawy powtarzające się w późniejszych teoriach genderowych.

Inne feministyczne próby wytłumaczenia socjalizacji płciowej – „stawania się kobietą” – w latach 70. i 80. XX w. można zebrać pod hasłem ginokrytyki, czyli kierunku koncentrującego się na krytyce różnic między kobietami a mężczyznami (Nicholson 1997; por. socjalizacja). Nancy Chodorow i Carol Gilligan na różne sposoby opisują socjalizację w wieku dziecięcym, dla Catharine MacKinnon gender jest teorią seksualności (por. seksualność). Choć już we wczesnych latach 80. XX w. znaczące teksty feministyczne poruszały kwestię różnic pomiędzy kobietami ze względu na rasę, orientację seksualną, spuściznę kolonializmów (Combahee River Collective, Hill Collins, Radical Lesbians, Lorde, Moraga i Anzaldúa, Rich; por. nacjonalizm; postkolonializm), to dopiero pod koniec tej dekady teoretyczki zwróciły uwagę na pułapki kryjące się w tekstach feministycznych podkreślających uniwersalne różnice między płciami. Jak zaznacza Mari Mikkola, analizę z pozycji filozoficznych przeprowadziły Elizabeth Spelman (Inessential Woman, 1988) oraz Judith Butler (Uwikłani w płeć, 2008). Spelman skrytykowała myślenie o płci (gender) jako o konstrukcie niezależnym od rasy, etniczności, narodowości czy seksualności. Wytykała ona teorii gender „biały solipsyzm”, tzn. rozpowszechniony postulat, że wszystkim kobietom wspólny jest pewien rdzeń kobiecości, opierający się na doświadczeniach partykularnej grupy białych kobiet. Argumentacja Judith Butler z kolei koncentrowała się na polityce tożsamości, czyli politycznej strategii, która była konsekwencją założenia, że istnieje uniwersalny rdzeń kobiecości, tzn. norma wykluczająca kobiety niemieszczące się w przyjętym kryterium. Butler rozwinęła koncepcję performatywności płci (por. performatywność) i zainicjowała kluczową dla lat 90. XX w. debatę dotyczącą esencjalizmu (por. esencjalizm; konstruktywizm społeczny). Uwikłani w płeć i inne wczesne prace amerykańskiej filozofki są reprezentatywne dla zmiany w myśleniu o kategorii gender na przełomie lat 80. i 90. XX w. aż po czasy współczesne. Płeć biologiczna (sex) nie jest bezrefleksyjnie uznawana za stałą i niezmienną, lecz traktuje się ją jako konstrukt społeczno-kulturowy, za którego kształtowanie odpowiedzialne są przede wszystkim nauki przyrodnicze. Dla Butler oznacza to, że płeć biologiczna (sex) zawsze była płcią społeczno-kulturową (gender). Badaczka rozwija tę argumentację w swojej kolejnej książce Bodies that Matter (1993), a inne teoretyczki, m.in. Christine Delphy w Rethinking Sex and Gender oraz Elizabeth Grosz w Volatile Bodies (1994), formułują podobne wnioski. Koncepcje te były potwierdzane w studiach historycznych dotyczących dyskursu nauk przyrodniczych, ukazujących zmienność tego, jak była pojmowana płeć biologiczna (Laqueur, Fausto-Sterling). Donna Haraway stwierdziła, że wcześniejszy brak feministycznej refleksji nad rzekomo niezmienną biologiczną podstawą wiązał się z powojennym rozwojem nauk społecznych odżegnujących się od biologicznego rasizmu. Krytyczne badanie kategorii płci biologicznej pozwala zatem na interpretację tego, w jaki sposób cielesność jest konstruowana, stając się narzędziem dominacji rasowej czy kolonialnej. Inną konsekwencją zainteresowania dyskursem biologicznym są badania nad normatywnością płci biologicznej, a także konstrukcjami interseksualności i transseksualności. Kolejną znaczącą tendencją w teoretyzowaniu kategorii płci, od przełomu lat 80. i 90. XX w., jest wzmożone wykorzystywanie koncepcji władzy i dyskursu Michela Foucaulta (por. wiedza/władza). Resygnifikacja i subwersja norm płciowych Butler oraz przemyślenia Joan Wallach Scott i Teresy de Lauretis spowodowały, że kategoria płci pojawiła się w kulturoznawstwie. W artykule Gender jako przydatna kategoria analizy historycznej (1986) Scott krytykuje m.in. utożsamianie gender z kobietami, ahistoryczność analiz patriarchatu (por. patriarchat), drugorzędność zagadnień płci w feministycznych analizach marksistowskich (por. marksizm) czy ograniczenie ich do sfery rodzinnej. Dla Scott gender jest zasadniczą kategorią w analizach społecznych; ujmuje ją ona ściśle kulturowo, bez odnoszenia się do podstawy biologicznej. W drugiej części swojej definicji badaczka łączy teorię gender ze stosunkami władzy Foucaulta i twierdzi, że gender jest zasadniczym parametrem ich funkcjonowania: relacje władzy czy ich zmiana są ściśle powiązane ze wzorcami płci. Konsekwencją takiego rozumienia gender jest programowe rozszerzenie genderowej analizy historycznej – również kulturowej – na obszary niepowiązane tradycyjnie z kobietami, a w szerszej perspektywie również na badania nad męskością (por. men’s studies / masculinity studies). Teresa de Lauretis, starając się wyjść poza paradygmat różnicy płci, rozwija w książce Technologies of Gender (1987) rozumienie płci jako reprezentacji. Podążając za foucaultowskim ujęciem seksualności jako efektu „technologii seksu”, postuluje myślenie o płci jako efekcie technologii społecznych służących wytwarzaniu jej reprezentacji. Do technologii tych zalicza np. porządek wizualny, szczególnie kino czy instytucje życia społecznego. Według de Lauretis nieprzerwany proces wytwarzania reprezentacji płci jest tożsamy z jej konstruowaniem. W połowie lat 70. XX w. ukazały się także feministyczne prace kwestionujące przydatność koncepcji Foucaulta dla celów feminizmu (Hartsock, Fraser), jednak z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że propozycje Butler, Scott i de Lauretis przetrwały próbę czasu. Dowodem tego może być rozwijana w XXI w., również w oparciu o prace Foucaulta, koncepcja „płci jako kategorii wiedzy” (von Braun i Stefan), pozwalająca na transdyscyplinarne badanie tego, jak nauka produkuje zjawiska płci oraz w jaki sposób gender wpływa na przedmioty badań naukowych. Oddziaływanie prac Foucaulta, przede wszystkim tych, które dotyczą seksualności, jest kluczowe dla teorii queer (por. queer studies). Z punktu widzenia gender głównym osiągnięciem w teorii queer jest jednoczesne analityczne rozróżnienie i uzależnienie od siebie osi analizy genderowej i seksualnej. Eve Kosofsky Sedgwick w Epistemology of the Closet (1990) przywołuje twierdzenie Gayle Rubin z Zapisków w sprawie radykalnej teorii polityki seksualności ( 2004), że teoria feministyczna nie jest uprzywilejowanym miejscem dla analizy seksualności, gdyż wprawdzie seks i płeć (sex i gender) są z sobą powiązane, ale nie są tożsame. Podkreśla ona, że choć do rozróżnienia homoseksualność/heteroseksualność konieczna jest kategoria płci, to istnieją inne przeciwstawne możliwości wyborów seksualnych, dla których naczelne znaczenie mają odmienne parametry (np. autoerotyzm/alloerotyzm). Fakt, że powiązany z płcią binaryzm homoseksualność/heteroseksualność stał się od XIX w. naczelnym rozróżnieniem seksualnym, jest efektem procesu historycznego, a nie uniwersalną koniecznością (por. gay/lesbian studies). Dla Butler produktem tego procesu jest „matryca heteroseksualna”, określająca normę i rzekomo konieczne relacje między trzema kategoriami, które w rzeczywistości wzajemnie się nie determinują: płcią biologiczną, płcią społeczno-kulturową oraz ukierunkowaniem pragnienia (Butler 2008). Obecnie kategoria gender rzadko służy ukazywaniu męskocentryzmu w tekstach kultury. Dynamicznie rozwijającymi się kierunkami teorii gender są koncepcje łączące różne kategorialne osie analizy i dzięki temu wprowadzające nowe sposoby rozumienia gender w odniesieniu do queer studies, transgender studies, genderowych studiów postkolonialnych i teorii intersekcjonalności (por. transgender; postkolonializm; intersekcjonalność).

Karolina Krasuska

BIBLIOGRAFIA

Butler J., 2008, Uwikłani w płeć, tłum. K. Krasuska, Warszawa: Krytyka Polityczna.

Butler J., 1993, Bodies that Matter. On the Discursive Limits of „Sex”, London: Routledge.

Chodorow N., 1978, The Reproduction Mothering. Psychoanalysis and the Sociology of Gender, Berkeley: University of California Press.

Delphy Ch., 1993, Rethinking Sex and Gender, „Women’s Studies International Forum” nr 16(1).

Fausto-Sterling A., 1993, Myths of Gender. Biological Theories about Women and Men, New York: Basic Books.

Gilligan C., 1982, In a Different Voice. Psychological Theory and Women’s Development, Cambridge: Harvard University Press.

Grosz E., 1994, Volatile Bodies. Toward a Corporeal Feminism, Bloomington: Indiana University Press.

Haraway D., 2007, „Płeć” do marksistowskiego słownika. Seksualna polityka słowa, tłum. A. Ostolski, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0013haraway1.pdf.

Laqueur T., 1990, Making Sex. Body and Gender from the Greeks to Freud, Cambridge: Harvard University Press.

Lauretis T. de, 1987, Technologies of Gender. Essays on Theory, Film, and Fiction, Bloomington: Indiana University Press.

MacKinnon C., 1989, Toward a Feminist Theory of State, Cambridge: Harvard University Press.

Mikkola M., Feminist Perspectives on Sex and Gender, http://plato.stanford.edu/archives/win2011/entries/feminism-gender/.

Moraga Ch., Anzaldúa G. (red.), 1984, This Bridge Called My Back. Writings by Radical Women of Color, New York: Kitchen Table / Women of Color Press.

Nicholson L., 1994, Interpreting Gender, „Signs” nr 20(1).

Nicholson L., 1997, The Second Wave. A Reader in Feminist Theory, New York: Routledge.

Rubin G., 2004, Rozmyślając o seksie. Zapiski w sprawie radykalnej teorii polityki seksualności, tłum. J. Mizielińska, „Lewą Nogą” nr 16.

Rubin G., 1975, The Traffic in Women. Notes on the „Political Economy” of Sex, R. Reiter (red.), Toward an Anthropology of Women, New York: Monthly Review Press.

Scott J.W., 2009, Gender jako pożyteczna kategoria analizy historycznej, tłum. A. Czarnacka, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0064scott.pdf.

Sedgwick E.K., 1990, Epistemology of the Closet, Los Angeles: University of California Press.

Spelman E.V., 1988, Inessential Woman. Problems of Exclusion in Feminist Thought, Boston: Beacon Press.

------------------------------------------------------------------------

Gender budgeting – wyraz polityki równościowej w strukturze wydatków państwa i poszczególnych instytucji. Każdy budżet, zarówno na poziomie krajowym, jak i samorządowym, jest odzwierciedleniem celów politycznych realizowanych przez władze. Jeśli priorytet zostaje nadany równości płci, to w budżecie powinny znaleźć się konkretne alokacje finansowe na rzecz realizacji programów czy projektów równościowych oraz stanowienia urzędów ds. równego statusu kobiet i mężczyzn. Narzędzie gender budget umożliwia sprawdzenie, czy zadania i cele władz związane z równością grup są faktycznie uwzględnione w wydatkach, czy pozostają deklaracjami bez pokrycia. Koncepcja budżetowania uwzględniająca płeć, mimo że jest realizowana w przestrzeni politycznej na świecie od ponad 25 lat, po dziś dzień nie została całkowicie wdrożona w żadnym z budżetów krajowych. Jednakże od 1984 roku, gdy Australia po raz pierwszy wprowadziła „budżet kobiet” (Budlender, Elson, Hewitt, Mukhopadhyay 2002: 7), w ponad 60 krajach podejmowane są inicjatywy w zakresie monitoringu polityki fiskalnej i wprowadzania do niej zasad równości płci. Budżetowanie gender dotyczy z jednej strony podziału środków z uwzględnieniem potrzeb obu płci (cyklu budżetowego), a z drugiej skupia się na analizie przychodów do budżetu w postaci podatków, ceł, opłat, akcyzy itd., z uwzględnieniem wpływu obciążeń fiskalnych na poszczególne płcie. Aby skutecznie budować budżety na poziomie lokalnym i krajowym, w sposób przeciwdziałający dyskryminacji i promujący wyrównywanie szans, należy dokonywać analiz, które uwzględniają podział na płeć (Govender 1996), a dodatkowo prowadzić badania jakościowe potrzeb zarówno kobiet i dziewczynek, jak i mężczyzn oraz chłopców. Nie wszędzie jednak zbiera się dokumentację, w której pojawia się podział na płeć, bardzo rzadko także konsultuje się projekty lokalne i krajowe (poza infrastrukturalnymi) z mieszkankami i mieszkańcami.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki