Epistemologia informacji - ebook

Przedmowa

Literatura naukowa i popularna na temat tego, czym jest informacja, jakie ma ona znaczenie dla człowieka, co można dzięki niej więcej lub lepiej zdziałać jest już niezwykle bogata, stale zresztą przyrasta. Większość autorów zakłada jednak, że zarówno sam termin, jak i znaczenie kategorii, do której się odnosi, są proste i oczywiste. Niewiele jest analiz, które odkryłyby głębszy sens informacji jako takiej i procesów o informacyjnym charakterze; niewielu naukowców czy filozofów podejmuje trud wniknięcia w poznawcze i praktyczne implikacje, jakie wiążą się z tą kategorią. Cechą badań, które prowadzą matematycy, fizycy czy informatycy, a także teorii, które snują pod ich wpływem psychologowie czy socjologowie, jest zasadniczo akcent stawiany na formalną i techniczną (informatyczną) stronę informacji, w mniejszym stopniu na jej stricte poznawczą czy wiedzotwórczą rolę. Stawiam sobie zadanie odwrócenia tej kolejności.

Potocznie żywione przekonanie, że informacja jest treścią poznania, wiedzy czy komunikowania się wymaga krytycznej oceny. Aby zrozumieć złożone, nie zawsze pozytywne, ale także destrukcyjne, nie zawsze też przewidywalne procesy oraz zjawiska o charakterze informacyjnym, potrzeba pogłębionej epistemologicznej analizy. Nie wszystkie sygnały, znaki czy symbole, nie każdy spostrzeżony czy wytworzony obraz, nie wszystkie usłyszane wypowiedzi czy przeczytane zdania ani też nie każda nabyta wiedza są w taki sam sposób informacją. Informacja to coś więcej niż fizyczny nośnik wiadomości, to nie tylko efekt prostej reakcji człowieka na sygnały, ale głównie ich selekcja, wybór, wytwarzanie i przekształcanie, które wymagają od człowieka twórczej aktywności poznawczej, zapewniającej w efekcie poznanie i wiedzę. Dopiero tę stronę informacji można nazwać jej aspektem poznawczym, a filozoficzne (pojęciowe i kategorialne) analizy – epistemologią informacji. Taki jest właśnie przedmiot oraz charakter badań, które przedstawiam Czytelnikowi pod rozwagę w niniejszej monografii. Mają one nie tylko teoretyczne znaczenie, ale również praktyczne, pozwalają bowiem lepiej zrozumieć znaczenie społecznych, cywilizacyjnych i kulturowych przemian, jakim podlegamy, posługując się narzędziami informatycznymi, uczestnicząc w społeczeństwie informacyjnym.

We Wprowadzeniu, przyjmując stylistykę filozoficznych pytań Kanta na temat poznania i wiedzy (co można wiedzieć w ogóle, co z wiedzy takiej wynika praktycznie, czego można się po niej spodziewać w sferze poznawczo-etycznych powinności), staram się ukazać, co pojęcie informacji, w tym zrozumienie wszystkich znaczeń wynikających z jego etymologii, daje nam współcześnie. Zwracam uwagę na to, iż znaczenie i wartość informacji nie zrodziły się dopiero w dobie rewolucji komputerowej; historia okresu informatycznego jest krótka na tle długich dziejów cywilizacji informacyjnych. Stwierdzam, że w pełni twórcze uzyskiwanie i wytwarzanie informacji, co wynika zresztą z jej formalnego (teorioinformacyjnego) ujęcia, ma miejsce dopiero w sytuacjach swobody wyboru i wolności decydowania, które sygnały, znaki czy przekonania są obiektami naszego działania i poznawczego zainteresowania. Informacja pojęta jako następstwo dokonanych wyborów redukujących niepewność co do zdarzeń, w tym wieloznaczność czy nadmiar sygnałów, jest przedmiotem w pełni twórczego poznania i wiedzy.

W rozdziale pierwszym – Czy możliwa jest ogólna teoria informacji? – jak również w drugim – Filozofia informacji – prezentuję liczne już stanowiska i koncepcje, także dyskusje na temat tego, czy informacja jako taka może być przedmiotem jednej czy też wielu teorii, jak również tego, jaki rodzaj wiedzy naukowej i ogólnej (filozoficznej) można na jej temat osiągnąć. Omawiam stanowiska Claude’a Shannona i Warrena Weavera, twórców tzw. matematycznej teorii komunikacji, ale także fizyków i informatyków, jak również filozofów, którzy w nawiązaniu do termodynamicznej i probabilistycznej interpretacji informacji starają się stworzyć bogatsze koncepcje. Pokazuję stan badań oraz dyskusje, jakie toczą się we współczesnej nauce na ten temat, prezentuję również filozofię informacji Luciano Floridiego.

W kluczowym rozdziale zatytułowanym Epistemologiczne analizy informacji ukazane zostają liczne relacje między kategoriami informacji i wiedzy. Argumentuję, że rzeczywiste znaczenie obu kategorii wyraża się czymś więcej niż zazwyczaj stawianymi między nimi znakami równości (wiedza to zbiór informacji), implikacji (jeśli posiadamy odpowiednie informacje, to mamy właściwą wiedzę), dysjunkcji (albo mamy wiedzę, albo informacje, nie można mieć obu) czy też negacji (wiedza to nie to samo, co informacje). Żadna z tych formuł nie wyczerpuje złożoności tego zagadnienia. Dla epistemologa naukowe definicje informacji, zarówno te ujmujące jej ilościową (formalną) stronę, jak i jakościową, stanowią użyteczne narzędzie analiz poznania i wiedzy. Wyjaśniają one tradycyjne problemy teoriopoznawcze – genezę poznania, w szczególności mechanizmy rozpoznawania i przyswajania informacji w procesach i czynnościach percepcyjnych, pamięciowych czy wyobrażeniowych, naturę ludzkiej wiedzy, jej zakres oraz zmienność, a także (co wykracza poza klasyczną epistemologię) genezę i dynamikę ludzkiego umysłu (psychiki) jako swoistego procesora informacji. Prezentując stanowiska takich autorów jak Zdzisław Cackowski, Mieczysław Lubański czy Fred Dretske (wszyscy wychodzą od teorioinformacyjnego, termodynamicznego ujęcia informacji), pokazuję, jak pojęcie informacji może być pomocne w opisie i zrozumieniu procesów, czynności oraz wytworów poznawczych, a także działań komunikacyjnych. Śledząc dyskusje toczone między filozofami i teoretykami informacji (poświęcam temu rozdział czwarty Czy informacja jest prawdziwa?), podnoszę, będące wyzwaniem z epistemologicznego punktu widzenia, kwestie wiarygodności, rzetelności, dezinformowania, fałszywości czy też matainformowania, z jakimi można mieć do czynienia na co dzień w masowej komunikacji i kulturze. Sytuacje zwodniczego, pozornego, fikcyjnego poznawania czy wyobrażania nastręczają coraz częściej trudności w ich właściwym wyjaśnianiu. Kultura masowa, mediatyzowane życie publiczne, wyrafinowane metody poznania w nauce dostarczają przypadków złożonych sytuacji informacyjnych, które wymagają analiz epistemologicznych.

W Zakończeniu dokonuję przeglądu problemów wymagających dalszej interpretacji, a które wyłaniają się z przyjętej w monografii teorioinformacyjnej perspektywy, nazywam ją również „nastawieniem informacyjnym”. Perspektywa ta ukazuje rzeczywistość fizyczną, przyrodniczą i społeczną jako głęboko ustrukturalizowaną i zróżnicowaną, a jej specyficzną informacyjną zawartość zapewniają czynności poznawcze człowieka, w których odzwierciedla on wszelkie „różnice, które czynią różnicę”, jak stwierdza Gregory Bateson. Informacja jest w świecie kodowana, ale także odkodowywana, twórczo przekodowywana, co odbywa się w ramach licznych operacji przetwarzania i zarządzania danymi i ich zasobami, zachodzącymi w języku, nauce, sztuce, kulturze. Staram się wykazać, że kodowanie informacji może się przyczyniać do wzrostu poznania i wiedzy, o ile łączy się z refleksyjną aktywnością człowieka, w innym wypadku można mówić o nadmiarze czy wręcz chaosie informacyjnym, jaki coraz bardziej charakteryzuje współczesną cywilizację. Znajomość relacji między informacjami, danymi, sztucznymi systemami wiedzy a wiedzą ludzką jest niezbędna dla zrozumienia powyższych zjawisk. Argumentuję, że bez epistemologii informacji niemożliwe jest zrozumienie procesów poznawczych oraz czynności wiedzotwórczych, a także zmian mentalnych, którym podlegamy, a które są przeoczane przez wyłącznie informatyczny punkt widzenia.

* * *

Nad niniejszą monografią pracowałem ponad dekadę. W tym czasie prowadziłem badania w ramach grantu ministerialnego (H01A02529), co znalazło w niej swoje odzwierciedlenie. Miałem również liczne okazje prezentowania i dyskutowania niektórych zagadnień z moimi kolegami z Zakładu Ontologii i Teorii Poznania Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej oraz z innych ośrodków akademickich w Polsce. Szczególnie pragnę podziękować za spostrzeżenia, zwłaszcza podczas lektury fragmentów lub całości maszynopisu, którymi podzielili się ze mną Zdzisław Cackowski, Józef Lubacz, Zbysław Muszyński, Jacek Paśniczek oraz Marcin Trybulec; każdy z nich miał cenne dla mnie uwagi, a także zastrzeżenia co do niektórych moich ujęć, które starałem się w miarę kompetencji uwzględnić, co w efekcie daje wynik idący wyłącznie na mój rachunek. W czasie pracy nad monografią prowadziłem również wykłady i konwersatoria dla studentów filozofii, kognitywistyki oraz nauk o informacji i bibliotekoznawstwa na UMCS; możliwość omawiania problemów poruszanych w monografii w trakcie dydaktyki akademickiej przyczyniła się do ich sformułowania oraz niektórych prób rozstrzygnięcia. Wiele zyskałem też, prezentując niektóre problemy w popularnonaukowej postaci na łamach pisma dla menadżerów i informatyków Computerworld. Mam nadzieję, że monografia otwiera nowe perspektywy badań nie tylko filozoficznych, ale również interdyscyplinarnych.