Fizjoterapia w onkologii - ebook
Fizjoterapia w onkologii - ebook
Stosowanie fizjoterapii w onkologii jest przedmiotem licznych dyskusji i badań naukowych. Dawniej powszechne było przekonanie, że u pacjentów chorych na nowotwory należy unikać ćwiczeń ruchowych oraz zabiegów fizykoterapeutycznych. Obecnie uważa się, że fizjoterapia jest niezbędna i powinna być standardem postępowania. W książce przedstawiono czynnościowe następstwa leczenia chirurgicznego, radioterapii i leczenia systemowego nowotworów złośliwych oraz wskazania i przeciwwskazania do fizjoterapii, znaczenie fizjoterapii w zapobieganiu i uśmierzaniu bólu po leczeniu onkologicznym oraz najnowsze osiągnięcia w rehabilitacji osób leczonych z powodu chorób nowotworowych. Publikacja adresowana jest do studentów kierunku fizjoterapia i praktykujących fizjoterapeutów. Będzie również przydatna dla studentów kierunków medycznych, a także dla lekarzy specjalizujących się w rehabilitacji medycznej i onkologii.
Spis treści
1. Znaczenie fizjoterapii w onkologii - Marek Woźniewski
2. Fizjoterapia po chirurgicznym leczeniu nowotworów złośliwych - Piotr Majcher, Marek Woźniewski
2.1. Kinezyterapia po chirurgicznym leczeniu nowotworów złośliwych
2.2. Fizykoterapia po chirurgicznym leczeniu nowotworów złośliwych
2.2.1. Fizykoterapia we wczesnym okresie po zabiegu chirurgicznym
2.2.2. Fizykoterapia w późnym okresie po zabiegu chirurgicznym
2.3. Leczenie uzdrowiskowe
2.4. Masaż po chirurgicznym leczeniu nowotworów złośliwych
3. Fizjoterapia chorych poddanych radioterapii - Barbara Hawro, Piotr Majcher, Wiesława Nyka, Marek Woźniewski
3.1. Kliniczne podstawy radioterapii
3.2. Rodzaje radioterapii
3.3. Sposoby aplikacji radioterapii
3.4. Powikłania i skutki radioterapii
3.5. Kinezyterapia po radioterapii
3.6. Fizykoterapia po radioterapii
3.7. Masaż po radioterapii
4. Fizjoterapia chorych leczonych systemowo - Piotr Majcher, Wiesława Nyka, Marek Woźniewski
4.1. Rodzaje leczenia systemowego
4.1.1. Chemioterapia
4.1.2. Hormonoterapia
4.1.3. Terapie celowane w onkologii
4.2. Skuteczność leczenia systemowego
4.2.1. Objawy niepożądane w przebiegu leczenia nowotworu
4.3. Kinezyterapia pacjentów poddanych leczeniu systemowemu
4.4. Fizykoterapia pacjentów poddanych leczeniu systemowemu
4.5. Masaż pacjentów poddanych leczeniu systemowemu
5. Fizjoterapia chorych z obrzękami chłonnymi po leczeniu nowotworów złośliwych - Iwona Malicka, Katarzyna Pawłowska
5.1. Fizjoterapia w obrzęku chłonnym
5.1.1. Kinezyterapia pacjentów z obrzękami chłonnymi
5.1.2. Fizykoterapia pacjentów z obrzękami chłonnymi
5.1.3. Masaż pacjentów z obrzękami chłonnymi
6. Fizjoterapia w ograniczeniach ruchomości stawowej i tkankowej po leczeniu nowotworów złośliwych - Sławomir Marszałek
6.1. Zastosowanie technik rozluźniania mięśniowo-powięziowego w fizjoterapii onkologicznej
6.2. Terapia ograniczeń ruchomości tkankowej spowodowanej bliznami po onkologicznym leczeniu operacyjnym i uzupełniającym
6.3. Zastosowanie techniki poizometrycznej relaksacji mięśni w fizjoterapii onkologicznej
6.4. Inne techniki wykorzystywane do zwiększania ruchomości stawowej i tkankowej u pacjentów leczonych z powodu choroby nowotworowej . . .
7. Fizjoterapia pacjentów z zaburzeniami czynności układu nerwowego po leczeniu nowotworów złośliwych - Małgorzata Mraz, Wiesława Nyka
8. Fizjoterapia pacjentów z zaburzeniami czynności układu oddechowego po leczeniu nowotworów złośliwych - Maciej Mraz, Marek Woźniewski
9. Fizjoterapia pacjentów z ograniczeniami sprawności i wydolności fizycznej po leczeniu nowotworów złośliwych - Katarzyna Pawłowska, Iwona Malicka . . .
9.1. Fizjoterapia w ograniczeniach wydolności fizycznej
9.2. Fizjoterapia w ograniczeniach sprawności fizycznej
9.2.1. Kinezyterapia w ograniczeniach sprawności fizycznej
9.2.2. Fizykoterapia w ograniczeniach sprawności fizycznej
9.2.3. Masaż w ograniczeniach sprawności fizycznej
10. Fizjoterapia w zapobieganiu i uśmierzaniu bólu po leczeniu onkologicznym - Wiesława Nyka
10.1. Ból w chorobie nowotworowej
10.1.1. Częstość występowania
10.1.2. Specyfika bólu nowotworowego
10.1.3. Patogeneza bólu nowotworowego
10.1.4. Diagnostyka bólu nowotworowego
10.1.5. Leczenie bólu nowotworowego
10.2. Fizjoterapeuta wobec bólu nowotworowego
10.3. Fizjoterapia w leczeniu pacjentów z bólem w przebiegu choroby nowotworowej
11. Fizjoterapia w terminalnym okresie choroby nowotworowej - Marek Woźniewski
11.1 Kinezyterapia w terminalnym okresie choroby nowotworowej
11.2. Fizykoterapia w terminalnym okresie choroby nowotworowej
11.3. Masaż w terminalnym okresie choroby nowotworowej
12. Organizacja fizjoterapii w onkologii - Roman Hawro
12.1. Wytyczne dotyczące postępowania i organizacji fizjoterapii w onkologii . . .
13. Fizjoterapia pacjentek leczonych z powodu raka piersi - Roman Hawro, Hanna Tchórzewska-Korba
13.1. Powikłania i skutki uboczne radykalnego leczenia chirurgicznego raka piersi
13.2. Fizjoterapia po doszczętnych zabiegach z powodu raka piersi
13.2.1. Przykładowy schemat fizjoterapii po leczeniu raka piersi
13.2.2. Zalecenia dla kobiet po odjęciu piersi i węzłów chłonnych dołu pachowego
13.3. Program fizjoterapii kobiet chorych na raka piersi opracowany i realizowany w Centrum Onkologii - Instytucie im. M. Skłodowskiej-Curie
13.3.1. Fizjoterapia w okresie szpitalnym
13.3.2. Fizjoterapia ambulatoryjna
13.3.3. Kinezyterapia
13.3.4. Masaż
13.3.5. Hydroterapia
13.3.6. Fizykoterapia
14. Fizjoterapia po rekonstrukcji piersi - Hanna Tchórzewska-Korba
14.1. Fizjoterapia przedoperacyjna
14.2. Fizjoterapia po rekonstrukcji piersi z użyciem ekspandera i endoprotezy lub ekspanderoprotezy
14.3. Fizjoterapia po rekonstrukcji piersi z użyciem wyspowego płata skórno-mięśniowego z mięśnia najszerszego grzbietu i endoprotezy
14.4. Fizjoterapia po rekonstrukcji piersi z użyciem poprzecznego wyspowego płata skórno-mięśniowego z mięśnia prostego brzucha
15. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu raka płuc - Maciej Mraz
16. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu nowotworów przewodu pokarmowego - Maciej Mraz
17. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu nowotworów okolicy głowy i szyi 165
17.1. Fizjoterapia pacjentów z zaburzeniami ruchomości w szyjnym odcinku kręgosłupa i obręczy barkowej po zabiegach na układzie chłonnym szyi - Sławomir Marszałek, Wojciech Golusiński
17.1.1. Fizykoterapia
17.2. Fizjoterapia pacjentów z obrzękiem chłonnym po operacjach i leczeniu uzupełniającym nowotworów okolicy głowy i szyi - Sławomir Marszałek, Wojciech Golusiński
17.2.1. Ręczny drenaż chłonny głowy i karku oraz głowy i szyi
17.3. Fizjoterapia po całkowitym usunięciu krtani - Sławomir Marszałek, Wojciech Golusiński
17.3.1. Fizjoterapia w okresie szpitalnym
17.3.2. Fizjoterapia funkcjonalna w okresie poszpitalnym
17.4. Fizjoterapia w zaburzeniach czynności nerwu twarzowego po operacjach onkologicznych w okolicy głowy i szyi - Sławomir Marszałek, Wojciech Golusiński 192
17.4.1. Zastosowanie fizykoterapii i masażu w pooperacyjnych onkologicznych porażeniach nerwu twarzowego
17.5. Fizjoterapia w zaburzeniach układu stomatognatycznego po leczeniu nowotworów okolicy głowy i szyi - Iwona Makles-Kacy
17.6. Fizjoterapia po zabiegach rekonstrukcyjnych w obrębie głowy i szyi - Iwona Makles-Kacy
18. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu raka prostaty - Iwona Malicka, Katarzyna Pawłowska, Hanna Tchórzewska-Korba
18.1. Kinezyterapia pacjentów leczonych z powodu raka prostaty
18.2. Fizykoterapia pacjentów leczonych z powodu raka prostaty
18.3. Masaż pacjentów leczonych z powodu raka prostaty
18.4. Fizjoterapia pacjentów z nietrzymaniem moczu w wyniku leczenia raka prostaty prowadzona w Centrum Onkologii - Instytucie im. M. Skłodowskiej-Curie
18.4.1. Fizjoterapia pooperacyjna
18.4.2. Fizjoterapia ambulatoryjna
19. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu nowotworów tkanek miękkich i kości - Hanna Tchórzewska-Korba
19.1. Fizjoterapia w leczeniu przedziałowym nowotworów tkanek miękkich . . .
19.2. Fizjoterapia w leczeniu oszczędzającym kończynę górną
19.3. Fizjoterapia w leczeniu oszczędzającym kończynę dolną
19.3.1. Fizjoterapia pacjentów z endoprotezą stawu kolanowego
19.3.2. Fizjoterapia pacjentów z endoprotezą stawu biodrowego
19.3.3. Fizjoterapia pacjentów po hemipelvectomii wewnętrznej
19.4. Fizjoterapia po amputacjach w obrębie kończyn dolnych
20. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu nowotworów układu moczowo-płciowego - Renata Markowska
20.1. Kinezyterapia w okresie przedoperacyjnym
20.2. Kinezyterapia w okresie pooperacyjnym
21. Fizjoterapia pacjentów leczonych z powodu nowotworów układu nerwowego - Małgorzata Mraz
Test sprawdzający zdobytą wiedzę
Rozwiązanie testu
Piśmiennictwo
Skorowidz
Kategoria: | Inne |
Zabezpieczenie: |
Watermark
|
ISBN: | 978-83-200-4731-8 |
Rozmiar pliku: | 4,2 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
prof. dr hab. med. Wojciech Golusiński
Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
Wielkopolskie Centrum Onkologii w Poznaniu
lek. Beata Hawro
Dolnośląskie Centrum Onkologii we Wrocławiu
mgr Roman Hawro
Dolnośląskie Centrum Onkologii we Wrocławiu
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
dr hab. n. med., prof. nadzw. Piotr Majcher
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
mgr Iwona Makles-Kacy
Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie
Oddział Gliwice
dr n. k. f. Iwona Malicka
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
dr n. k. f. Renata Markowska
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
dr n. k. f. Sławomir Marszałek
Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu
Wielkopolskie Centrum Onkologii w Poznaniu
dr n. k. f. Maciej Mraz
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
dr hab. n. k. f. Małgorzata Mraz
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
dr n. med. Wiesława Nyka
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku
Wojewódzkie Centrum Onkologii w Gdańsku
dr n. k. f. Katarzyna Pawłowska
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
dr n. k. f. Hanna Tchórzewska-Korba
Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
prof. zw. dr hab. n. k. f. Marek Woźniewski
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu1 Znaczenie fizjoterapii w onkologii Marek Woźniewski
Nowotwory złośliwe są po chorobach układu krążenia najczęstszą przyczyną zgonów i niepełnosprawności. Mimo znacznego ograniczenia radykalności leczenia i coraz powszechniejszego stosowania leczenia oszczędzającego, prowadzą do znacznego ograniczenia czynności i upośledzenia struktury narządów i układów organizmu człowieka.
Tabela 1.1. Skutki uboczne leczenia nowotworów złośliwych
Leczenie Ostre skutki Przewlekłe skutki
--------------- ------------------------------------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------
Chirurgia ból, znużenie (zmęczenie), ograniczenie zakresu ruchu ból, utrata elastyczności, uszkodzenia nerwów
Radioterapia ból, zmęczenie, podrażnienie skóry, zmiany płucne, zapalenie utrata elastyczności tkanek, bliznowacenie serca i(lub) płuca, złamania
Chemioterapia znużenie, nudności, niedokrwistość, uszkodzenie nerwu, ból mięśni, zwiększenie masy ciała kardiomiopatia, bliznowacenie płuca, uszkodzenie nerwu, znużenie (zmęczenie), osteoporoza, leukemia
Immunoterapia zwiększenie lub zmniejszenie masy ciała, znużenie, objawy grypopodobne, uszkodzenie nerwu uszkodzenie nerwu, miopatia
Leczenie nowotworów złośliwych może mieć charakter paliatywny (łagodzący) lub radykalny i obejmuje leczenie miejscowe – operacje chirurgiczne i radioterapię – oraz ogólnoustrojowe – chemioterapię, hormonoterapię i leczenie biologiczne.
Do najczęstszych następstw leczenia nowotworów złośliwych należą zaburzenia czynności układu ruchu, krążenia, naczyniowego i oddechowego.
Nawet powszechne wprowadzenie oszczędzającego leczenia, polegającego na zachowaniu narządu, nie doprowadziło do radykalnego ograniczenia częstości tych zaburzeń.
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zaburzeniom czynnościowym po leczeniu nowotworów złośliwych lub przywracania sprawności psychofizycznej jest fizjoterapia. Jej wykorzystanie w przypadku chorych leczonych z powodu chorób nowotworowych jest przedmiotem ożywionej dyskusji. Jeszcze do niedawna zastosowanie większości metod fizjoterapii było przeciwwskazane. Wynikało to z przeświadczenia, że bodźcowy charakter większości metod specyficznych dla fizjoterapii zwiększa ryzyko nawrotu choroby lub jej rozsiewu. W wielu podręcznikach z zakresu fizjoterapii, a zwłaszcza fizykoterapii, jednym z pierwszych przeciwwskazań do jej zastosowania jest choroba nowotworowa.
Ryc. 1.1. Metody leczenia nowotworów złośliwych.
Tabela 1.2. Czynnościowe zaburzenia leczenia nowotworów złośliwych
Rodzaj zaburzeń Przyczyna
------------------------------------------------------------------ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ograniczenie ruchomości w stawach Ból, blizna pooperacyjna, zwłóknienie okołostawowych tkanek miękkich, osłabienie mięśni, ograniczenie aktywności ruchowej
Osłabienie lub zanik mięśni Przecięcie lub usunięcie mięśni, zmiany przewodnictwa po radioterapii i chemioterapii, ograniczenie aktywności ruchowej, zmiany strukturalne
Niedowład lub porażenie mięśni Uszkodzenie splotu nerwowego lub nerwów obwodowych po naświetlaniach, ucisk blizny, obrzęk chłonny dużych rozmiarów
Nieprawidłowa postawa ciała Ból, osłabienie i przykurcz mięśni, rozległe blizny i zwłóknienie tkanek po naświetlaniach
Zmiany przeciążeniowo-zwyrodnieniowe stawów kończyn i kręgosłupa Ból, osłabienie i przykurcz mięśni, rozległe blizny i zwłóknienie tkanek po naświetlaniach
Obrzęk chłonny Usunięcie naczyń i węzłów chłonnych, zwłóknienie po naświetlaniach, stan zapalny
Upośledzenie wentylacji płuc Usunięcie tkanki płucnej, uszkodzenie pęcherzyków płucnych i zwłóknienie śródmiąższowe po radioterapii i chemioterapii
Ograniczenie sprawności fizycznej Wtórne zmiany czynnościowe i strukturalne w mięśniach, ograniczenie aktywności ruchowej
Zmniejszenie wydolności, zmęczenie Niedokrwistość po radioterapii i chemioterapii, ograniczenie aktywności ruchowej
Ryc. 1.2. Częstość zaburzeń czynnościowych po leczeniu raka piersi.
Podstawą takich poglądów były eksperymentalne badania oddziaływania różnych rodzajów energii na guzy nowotworowe. Nie było jednak naukowych dowodów takiego wpływu fizjoterapii u chorych na nowotwory złośliwe, tym bardziej że działanie to nie dotyczy obszaru leczonego czy nawet przyległych kwadrantów.
Obawy przed ćwiczeniami fizycznymi chorych na nowotwory złośliwe wynikały z przeświadczenia o:
immunosupresyjnym działaniu ćwiczeń fizycznych, zwłaszcza o dużej intensywności,
zwiększeniu kardiotoksyczności leczenia przeciwnowotworowego pod wpływem ćwiczeń fizycznych,
zwiększonym ryzyku złamań patologicznych,
złej kondycji psychofizycznej chorych, która nie sprzyja podejmowaniu wysiłku fizycznego.
Takie poglądy powodowały, że powszechnym zaleceniem dla chorych leczonych z powodu nowotworów złośliwych było prowadzenie oszczędzającego trybu życia i unikanie większych wysiłków fizycznych, chociaż obie te kategorie nie były wystarczająco dokładnie zdefiniowane. Unikanie ćwiczeń fizycznych powodowało uruchomienie błędnego koła, w którym ograniczanie aktywności i sprawności fizycznej w wyniku choroby oraz leczenia prowadziło do dalszego funkcjonalnego deficytu. Miało to wpływ nie tylko na pogorszenie sprawności funkcjonalnej i w konsekwencji samodzielności oraz niezależności chorych na nowotwory, prowadząc do ich niepełnosprawności, lecz także pogarszało wyniki leczenia choroby nowotworowej.
Obawy dotyczące ćwiczeń fizycznych w chorobie nowotworowej nie potwierdziły się i obecnie wiadomo, że są one bezpiecznym sposobem zapobiegania następstwom leczenia i przywracania sprawności psychofizycznej. Mogą być stosowane wszystkie rodzaje ćwiczeń fizycznych, w każdym stopniu zaawansowania choroby nowotworowej, etapie i przy każdej metodzie jej leczenia. Obciążenia i intensywność ćwiczeń dostosowywane są do stanu i możliwości chorych oraz ich potrzeb. Najbardziej wskazane są ćwiczenia czynne, jako naturalna forma ruchu, lecz – zależnie od wskazań – mogą być również stosowane inne rodzaje ćwiczeń, do delikatnych redresji włącznie. Ćwiczenia mogą być prowadzone jako trening ciągły dla chorych o większej wydolności lub interwałowy dla chorych o słabszej kondycji. Ich intensywność musi uwzględniać nie tylko możliwości wysiłkowe chorych, lecz także sprawność ich układu chłonnego, aby nie doprowadzić do obrzęku powysiłkowego.
Ryc. 1.3. Następstwa ograniczenia aktywności fizycznej w chorobie nowotworowej.
Najlepszym przykładem zmiany poglądów dotyczących ćwiczeń fizycznych w onkologii jest możliwość zastosowania treningu siłowego, nawet u chorych po leczeniu raka prostaty. Trening siłowy ma korzystny wpływ na organizm człowieka i jest coraz powszechniej wykorzystywany w fizjoterapii. Jednym z jego rezultatów jest zwiększony wyrzut testosteronu, co jest jednak niekorzystnym zjawiskiem w raku prostaty, gdyż zwiększa ryzyko nawrotu choroby. Mimo to odpowiednie stosowanie tego treningu, polegające na doborze obciążenia nieprzekraczającego 70% 1 RM (jednokrotnego maksymalnego powtórzenia), nie powoduje zwiększenia stężenia testosteronu przy uzyskaniu innych korzystnych skutków ćwiczeń siłowych.
Tabela 1.3. Wskazania do ćwiczeń fizycznych w onkologii
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Zaburzenia | Rodzaje ćwiczeń |
+===========================================+===================================================================+
| Zmniejszenie wydolności fizycznej | Ćwiczenia wytrzymałościowe o charakterze ciągłym lub interwałowym |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Ograniczenie sprawności fizycznej | Ćwiczenia ogólnie usprawniające |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Ograniczenie ruchomości | Ćwiczenia czynne w odciążeniu |
| | |
| | Pozycje rozciągające |
| | |
| | PNF |
| | |
| | Terapia manualna |
| | |
| | Poizometryczna relaksacja mięśni |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Osłabienie siły mięśni | Ćwiczenia czynne wolne |
| | |
| | Ćwiczenia czynne z oporem |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Niedowład lub porażenie mięśni | Reedukacja nerwowo-mięśniowa |
| | |
| | PNF |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Ograniczenie czynności układu oddechowego | Ćwiczenia oddechowe |
| | |
| | Ćwiczenia skutecznego kaszlu |
| | |
| | Ćwiczenia wytrzymałościowe |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
| Obrzęk chłonny | Ćwiczenia zmniejszające przekrwienie |
| | |
| | Ćwiczenia dynamiczne wspomagające pompę mięśniową |
| | |
| | Ćwiczenia bierne wspomagające pompę stawową |
| | |
| | Ćwiczenia rozluźniające |
+-------------------------------------------+-------------------------------------------------------------------+
Tabela 1.4. Przykładowe rodzaje treningu fizycznego w onkologii
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
| Nowotwór | Trening | Czas trwania | Intensywność | Obciążenie |
| | | | | |
| | | (tygodnie) | | |
+==============+=====================+==============+=================+=================================================+
| Guzy lite | Tlenowy | 6 | 85% HR_(max) | 5 × 3, 4 × 5, 3 × 8, 3 × 10, 2 × 15, 1 × 30 min |
| | | | | |
| chłoniaki | Interwałowy | | | |
| | | | | |
| | Bieżnia ruchoma | | | |
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
| Guzy lite | Tlenowy | 8 | 50% HRez | 32 W |
| | | | | |
| chłoniaki | Interwałowy | | | 15 × 1 min wysiłku |
| | | | | |
| | Cykloergometr leżąc | | | 15 × 1 min przerwy |
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
| Rak piersi | Tlenowy | 15 | 70–75% VO₂ max | 1 × 15 min przez 3 tygodnie |
| | | | | |
| | Ciągły | | | Zwiększenie o 5 min, do 35 min |
| | | | | |
| | Cykloergometr leżąc | | | |
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
| Rak prostaty | Oporowy | 12 | 60–70% max | 2 serie x 8–12 powtórzeń |
| | | | | |
| | | | | Zwiększenie o 2,5 kg |
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
| Rak wątroby | Tlenowy | 6 | Niska/średnia | 2/tydzień |
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
| Różne | Mieszany | 12 | 70–90% HR_(max) | 20–40 min marszu |
| | | | | |
| | Tlenowy ciągły | | | 3–6 ćwiczeń oporowych |
| | | | | |
| | Oporowy | | | |
+--------------+---------------------+--------------+-----------------+-------------------------------------------------+
Źródło: Courney et al., 2003.; Crevenna et al., 2003; Dimeo et al., 2003; Segal et al., 2003.
Tabela 1.5. Ograniczenia kinezyterapii w chorobie nowotworowej
Objawy
Należy unikać
Wymioty w ciągu ostatnich 24–36 godzin
Intensywnych ćwiczeń
Chemioterapia dożylna w ciągu ostatnich 24 godzin
Hematokryt
Hemoglobina
Ćwiczeń, które wymagają dużych ilości tlenu (o dużej intensywności)
Liczba krwinek białych 3 u pacjenta z gorączką
Warunków i ćwiczeń sprzyjających infekcji, np. pływania, ćwiczenia na wolnym powietrzu w mroźny dzień
Liczba płytek krwi 3
Ćwiczeń i sportów, które się wiążą z ryzykiem urazu
Gorączka > 38°C (może wskazywać na uogólnione zakażenie, dlatego należy przeprowadzić dalszą diagnostykę)
Intensywnych ćwiczeń
Niezborność ruchów
Ćwiczeń, które wymagają zachowania równowagi i dobrej koordynacji ruchów, np. chodzenia na ruchomej bieżni
Zawroty głowy
Obwodowa polineuropatia czuciowa
Ciężkie wyniszczenie związane z utratą > 35% masy ciała (utrata masy mięśniowej zwykle ogranicza intensywność wysiłku, zależnie od stopnia wyniszczenia)
Intensywnego wysiłku fizycznego
Duszność
Skrajne zmęczenie
Silne nudności
Osłabienie mięśni
Intensywnych ćwiczeń
Ćwiczenia zależne są od przyczyny tych objawów
Ból kości
Ćwiczeń i sportów zwiększających ryzyko złamań
Tabela 1.6. Zastosowanie fizykoterapii i masażu w onkologii
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
| Metoda fizykoterapii | Wskazanie |
+===================================+=======================================================+
| Laser biostymulacyjny | Obrzęk chłonny |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
| Ultradźwięki | Obrzęk chłonny |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
| Elektroterapia | Obrzęk chłonny |
| | |
| | Przeciwbólowo |
| | |
| | Zapobieganie martwicy płata skórnego po przeszczepach |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
| Ręczny drenaż chłonny | Obrzęk chłonny |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
| Przerywana kompresja pneumatyczna | Obrzęk chłonny |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
| Masaż wirowy | Obrzęk chłonny |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------+
Największe jednak kontrowersje, które nadal są przedmiotem ożywionych dyskusji, dotyczą zastosowania fizykoterapii i masażu u chorych leczonych z powodu chorób nowotworowych. Obawy przed stosowaniem różnych rodzajów energii we wspomaganiu przywracania sprawności psychofizycznej tych chorych wynikają z ich bodźcowego charakteru, który może powodować:
zwiększenie ryzyka rozwoju choroby nowotworowej,
zwiększenie ryzyka jej rozsiewu,
zwiększenie ryzyka jej nawrotu.
Wiele metod fizykoterapii jest jednak powszechnie stosowanych we wspomaganiu kinezyterapii i dotychczasowe wyniki nie potwierdzają tych obaw.
Zastosowanie ultradźwięków na guz nowotworowy u zwierząt laboratoryjnych powoduje jego szybszy wzrost i zwiększenie ryzyka przerzutów, jednak wykorzystanie mniejszej dawki lub impulsowych ultradźwięków prowadzi do mniejszego wzrostu guza i braku nasilenia przerzutów. Należy jeszcze raz podkreślić, że żadnej metody fizykoterapii nie stosuje się na obszar leczony i przyległe kwadranty.
Laser biostymulacyjny działa na DNA komórek, prowadząc do mutacji genowych oraz apoptozy komórek, co może zwiększać ryzyko choroby nowotworowej. Z drugiej strony ma bardzo dobre oddziaływanie biologiczne i wydaje się idealną metodą fizjoterapii chorych z obrzękiem chłonnym po leczeniu nowotworów złośliwych. Jego zastosowanie powoduje pobudzenie limfangiogenezy, czynność makrofagów oraz redukcję zwłóknienia. Oprócz tego wspomaga limfangiomotorykę, dzięki czemu zwiększa się ilość chłonki odprowadzanej w tym samym czasie. Niestety, jego skuteczność w redukcji obrzęku chłonnego nie potwierdza tych założeń i średnio umożliwia jego zmniejszenie o 10%.
Tabela 1.7. Przykład zastosowania lasera biostymulacyjnego w redukcji obrzęku chłonnego
Parametr Dane
--------------- -------------------
Długość fali 890–904 nm
Intensywność 1,5 mJ/cm²
Częstotliwość 3 razy w tygodniu
Czas trwania 12 tygodni
Prąd elektryczny ma niejednoznaczny wpływ na rozwój guza nowotworowego u zwierząt laboratoryjnych, powodując u części z nich jego wzrost, u innych zaś nie wykazując żadnych zmian lub wręcz doprowadzając do zmniejszenia masy guza. W fizjoterapii chorych leczonych z powodu chorób nowotworowych wykorzystywane jest przede wszystkim działanie przeciwbólowe prądu małej częstotliwości, np. przezskórnej elektrostymulacji (TENS).
Istotne różnice poglądów dotyczą związku pola elektromagnetycznego z ryzykiem zachorowania na nowotwory złośliwe. Niektóre badania wskazują na zwiększenie częstości zachorowania na białaczki, chłoniaki i guzy mózgu u dzieci narażonych na działanie tego pola, inne natomiast tego związku nie wykazują. Dotyczy to także zwiększonego ryzyka zachorowania na raka mózgu osób często używających telefonów komórkowych. Część autorów wykazuje ten związek, inni natomiast go nie potwierdzają, nie znajdując przekonujących dowodów. Prawdopodobnie różnice te wynikają z różnej metodologii badań i trudności jednoznacznego określenia intensywności pola i narażenia na jego działanie. Uważa się, że pole elektromagnetyczne o częstotliwości do 50 Hz nie powoduje zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe. Jednak pole elektromagnetyczne nie jest wykorzystywane w fizjoterapii chorych leczonych z powodu chorób nowotworowych.
Promieniowanie ultrafioletowe nie jest stosowane w fizjoterapii chorych na nowotwory złośliwe. Udowodniony jest związek promieniowania UVA z czerniakiem skóry, a UVB z rakiem kolczystokomórkowym i podstawnokomórkowym skóry, jak również zmianami nowotworowymi innych narządów.
Również czynniki cieplne nie są wykorzystywane w fizjoterapii chorych leczonych z powodu nowotworów złośliwych, co wynika ze zwiększenia przekrwienia i ryzyka obrzęku chłonnego.
Klasyczny masaż jest przeciwwskazany w chorobach nowotworowych, gdyż zwiększa ukrwienie i metabolizm tkanek. Z dostępnych danych wynika jednak, że ponad 20% chorych na nowotwory złośliwe korzysta z różnych form masażu. Uznanymi i powszechnie stosowanymi w fizjoterapii chorych z obrzękami chłonnymi po leczeniu choroby nowotworowej są ręczny drenaż chłonny i przerywana kompresja pneumatyczna. W niektórych ośrodkach wykorzystywany jest również w tych przypadkach masaż wirowy. Masaż stosowany jest także we wspomaganiu fizjoterapii zaburzeń czynnościowych, wynikających z chorób współistniejących.
Niewątpliwie brak jest przekonujących dowodów potwierdzających związek stosowania zabiegów fizykalnych z ryzykiem zachorowania, nawrotu lub rozsiewu choroby nowotworowej. Brak jest też jednak jednoznacznych dowodów wykazujących bezpieczeństwo ich stosowania. W każdym przypadku podejmowania decyzji o zastosowaniu fizykoterapii u chorych na nowotwory złośliwe należy uwzględnić:
rodzaj i lokalizację nowotworu,
stopień zaawansowania nowotworu i jego złośliwości,
czas po zakończeniu leczenia,
zasięg i poziom bodźcowego oddziaływania poszczególnych metod fizykoterapii,
obszar poddany fizykoterapii.
Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku nowotworów systemowych, jak również nowotworów o dużym stopniu złośliwości. W miarę upływu czasu od zakończenia leczenia choroby nowotworowej zwiększa się bezpieczeństwo fizykoterapii, która może być stosowana w pełnym zakresie. Z dużą ostrożnością, zwłaszcza we wczesnym okresie po leczeniu nowotworów złośliwych, należy wykorzystywać metody o silnym oddziaływaniu ogólnoustrojowym, np. saunę, kriokomorę. Nie powinno się również stosować zabiegów fizykalnych w obrębie leczonego obszaru i przyległych kwadrantów.
Mimo obaw, dotyczących stosowania fizjoterapii w onkologii, odgrywa ona istotną rolę w zapobieganiu zaburzeniom czynnościowym po leczeniu nowotworów złośliwych oraz przywracaniu sprawności psychofizycznej. Dzięki fizjoterapii można znacznie zwiększyć ruchomość w stawach oraz sprawność mięśni, co zapobiega zaburzeniom postawy ciała i zmianom przeciążeniowo-zwyrodnieniowym w stawach kończyn i kręgosłupa. Bardzo istotne znaczenie ma zwiększenie sprawności mięśni, co jest podstawowym czynnikiem funkcjonalnej niezależności i samodzielności.
Upośledzenie czynności mięśni może bowiem prowadzić do znacznego ograniczenia i niepełnosprawności, będąc przyczyną pogorszenia jakości życia chorych po leczeniu nowotworów złośliwych.
Odpowiednio dobrane i stosowane ćwiczenia fizyczne, wspomagane zabiegami fizykalnymi i masażem, zwiększają sprawność układu oddechowego i krążenia, prowadząc do poprawy zdolności wysiłkowej i znacznego zmniejszenia zmęczenia, które jest dominującym objawem leczenia chorób nowotworowych. Dzięki fizjoterapii wreszcie można uzyskać znaczną redukcję obrzęku chłonnego, który może średnio zmniejszyć się nawet o 50%.
Oprócz zwiększenia sprawności poszczególnych układów organizmu człowieka fizjoterapia, a zwłaszcza ćwiczenia fizyczne, odgrywa istotną rolę w poprawie czynności układu odpornościowego, przejawiającej się między innymi:
zwiększeniem liczby krążących granulocytów,
poprawą czynności komórek NK i monocytów,
skróceniem czasu neutropenii.
Dlatego fizjoterapia nie tylko przywraca sprawność psychofizyczną, lecz także ma duże znaczenie w leczeniu choroby nowotworowej. Potwierdzeniem tego jest protekcyjne oddziaływanie ćwiczeń fizycznych, będących podstawą fizjoterapii, na zmniejszanie ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe lub ich nawrotu. Aktywność fizyczna jest jednym z podstawowych czynników prewencji pierwotnej i wtórnej chorób nowotworowych, zwłaszcza raka jelita grubego, raka piersi, raka endometrium, raka prostaty i raka płuca. Systematyczne wykonywanie ćwiczeń fizycznych zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe o 30–50%, a ich nawrotu o 30–40%. Są one także bardzo silnym modulatorem innych czynników ryzyka choroby nowotworowej, takich jak nadwaga i otyłość, palenie tytoniu oraz duże stężenie cholesterolu, zmniejszając o 50% względne ryzyko przedwczesnej śmierci u osób aktywnych fizycznie.
Ryc. 1.4. Wpływ fizjoterapii na poprawę sprawności wybranych układów u chorych po leczeniu chorób nowotworowych.
Tabela 1.8. Związek małej aktywności fizycznej z ryzykiem zachorowania na nowotwory złośliwe
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Nowotwory | Stopień ryzyka |
+===================================+===================================+
| Rak jelita grubego | Pewne |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Rak piersi | Przypuszczalne |
| | |
| Rak prostaty | |
| | |
| Rak macicy | |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Rak jajnika | Niepewne |
| | |
| Rak jądra | |
| | |
| Rak trzustki | |
| | |
| Rak nerki | |
| | |
| Rak tarczycy | |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Rak skóry | Zerowe |
| | |
| Nowotwory układu krwiotwórczego | |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
Fizjoterapia ma także istotny wpływ na poprawę stanu psychicznego chorych leczonych z powodu choroby nowotworowej, która stanowi bardzo silnie stresującą sytuację. Dzięki poprawie sprawności fizycznej dochodzi u tych chorych do zmniejszenia obawy, lęku, niepokoju i depresji. Chorzy lepiej kontrolują swoje uczucia i zachowania. Dochodzi u nich do poprawy samooceny oraz zwiększenia poczucia szczęścia, co w konsekwencji prowadzi do poprawy jakości życia.
Ryc. 1.5. Częstość występowania zaburzeń wybranych układów po leczeniu nowotworów złośliwych na przestrzeni 20 lat (badania własne).
Coraz powszechniejsze wprowadzanie fizjoterapii do standardu postępowania w onkologii pozwoliło na przestrzeni 20 lat uzyskać istotne zmniejszenie częstości i stopnia nasilenia zaburzeń czynnościowych po leczeniu chorób nowotworowych.
Pytania podsumowujące
1. Wymień czynnościowe zaburzenia leczenia nowotworów złośliwych.
2. Jak wpływa leczenie oszczędzające nowotworów złośliwych na zaburzenia czynnościowe?
3. Jakie są następstwa unikania aktywności ruchowej przez chorych leczonych z powodu nowotworów złośliwych?
4. Jakie zabiegi fizykalne stosowane są w fizjoterapii chorych leczonych z powodu chorób nowotworowych?
5. Jaki jest związek oddziaływania poszczególnych rodzajów energii z ryzykiem rozwoju nowotworów złośliwych?2 Fizjoterapia po chirurgicznym leczeniu nowotworów złośliwych Piotr Majcher, Marek Woźniewski
Leczenie chirurgiczne związane jest z uszkodzeniem i(lub) wycięciem tkanek, które jest przyczyną stresu psychofizycznego. Łączy się także z czynnikami, które zwiększają ryzyko powikłań pooperacyjnych. Do czynników tych należą:
ból,
unieruchomienie,
ograniczenie aktywności ruchowej,
lęk, niepokój, depresja.
Ból pooperacyjny powoduje ograniczenie aktywności ruchowej, spłycenie oddechu i unikanie kaszlu, co może prowadzić do zaburzeń czynności układu oddechowego i powikłań zakrzepowo-zatorowych.
Bezwzględne unieruchomienie po operacjach nowotworów jest niezmiernie rzadkie i chorzy są jak najszybciej pionizowani. Niemniej jednak już jeden dzień leżenia w łóżku zwiększa niebezpieczeństwo rozwoju zakrzepicy żył głębokich, zwłaszcza u chorych z grupy ryzyka. Nowotwory złośliwe i metody ich leczenia powodują 2–3-krotnie większe ryzyko zakrzepów żylnych niż choroby nienowotworowe. Pozycja leżąca nie sprzyja również prawidłowej mechanice oddychania, powodując wysokie ustawienie przepony i ograniczenie amplitudy jej ruchów. Zwiększa to ryzyko zaburzeń wentylacji płuc i może prowadzić do powikłań oddechowych.
Bardzo istotnym czynnikiem pooperacyjnych zaburzeń czynnościowych jest ograniczenie aktywności fizycznej, które wynika z choroby i jej leczenia. Pobyt w szpitalu łączy się ze zmianą trybu życia z przewagą pozycji siedząco-leżących, co zwiększa ryzyko powikłań, zwłaszcza u chorych:
w starszym wieku,
ze współistniejącymi chorobami,
otyłych,
prowadzących niehigieniczny tryb życia (np. palących papierosy).
Ryzyko powikłań zwiększa się u chorych powyżej 60. roku życia (40. roku w przypadku powikłań zakrzepowo-zatorowych) oraz u chorych z chorobami układu oddechowego i krążenia.