Fizyka dla dzieci czyli łatwe i proste tłumaczenie niektórych tey nauki części - ebook

czy­li ła­twe i pro­ste tłu­ma­cze­nie nie­któ­rych tey na­uki czę­ści.

przez

A. M.

Na do­chód In­sty­tu­tu Do­bro­czyn­no­ści w War­sza­wie

Któ­re­go Dzieł­ka prze­dru­ko­wa­nie, Te­goż In­sty­tu­tu iest wła­sno­ścią.

Cena zło­tych dwa.

Za po­zwo­le­niem Zwierzch­no­ści.

W War­sza­wie,

W Dru­kar­ni Łąt­kie­wi­cza przy uli­cy Se­na­tor­skiej n. 467.

1825.

PRZED­MO­WA .

Nie ie­den gdy pierw­szy raz wey­dzie do ga­bi­ne­tu fi­zycz­ne­go, rzek­nie: co tu na­czyń, ru­rek śkla­nych, ma­chin i róż­nych mo­sięż­nych dro­bia­zgów, któ­rych uży­cie, trud­no po­iąć iak się w gło­wie po­mie­ścić może? Czy­li­by ia­kie czę­ści fi­zy­ki, nie­mo­gły się tłu­ma­czyć spo­so­bem pro­ściey­szym? Na to od­po­wie­dzieć moż­na: wszak wi­dzi­my ta­koż do­syć na­rzę­dzi mu­zycz­nych któ­rych zgod­ne uży­cie, cho­ciaż przy­iem­ne nam spra­wia uczu­cia, przy­znać ie – dnak na­le­ży że po­ie­dyn­czy głos ludz­ki, ie­den flet pro­sty pa­ste­rza wdzięcz­nie ta­koż do nas prze­ma­wia. Ma­larz któ­ry uży­wa roz­ma­itych farb, aby nam przez ich cie­nio­wa­nie przed­sta­wił na płót­nie ob­raz z na­tu­ry wzię­ty, umie ta­koż pro­stym wę­glem na ścia­nie zro­zu­mia­le tłu­ma­czyć się oczom. Za­tem i na­szym tu za­mia­rem bę­dzie, mó­wić tyl­ko o tych przed­mio­tach w fi­zy­ce, do któ­rych tłu­ma­cze­nia i do­świad­czeń, prze­sta­nie­my na uży­ciu tych tyl­ko sprzę­tów i na­czyń, któ­re się w każ­dym domu znay­du­ią. Nie wszyst­kiey mło­dzie­ży iest chę­cią po­stę­po­wać w wia­do­mo­ściach fi­zycz­nych idąc dro­gą na­uko­wą, któ­ra co­kol­wiek cza­su, uwa­gi, i licz­nych na­rzę­dzi wy­ma­ga. Przy­iem­niey iest roz­ma­wiać o tey Na­uce, za­da­wać py­ta­nia, i żą­dać na nie od­po­wie­dzi. Uży­ie­my więc tego spo­so­bu, pi­sząc roz­mo­wy o nie­któ­rych czę­ściach tey na­uki, ale tak ia­sno i wpro­stych wy­ra­zach, aby nas każ­dy z ła­two­ścią zro­zu­miał. Niech do tych roz­mów wcho­dzi, Teon na­uczy­ciel, Aryst mło­dzie­niec ma­ią­cy lat 12. i Zo­fia sio­stra iego, parę lat od nie­go młod­sza.FI­ZY­KA DLA DZIE­CI. ROZ­MO­WA I.

O Cie­ple i Zim­nie.

Teon. Co dzień pra­wie mó­wi­my, że dziś cie­pley iak wczo­ray, albo że wczo­ray było cie­pley, a dziś rano było zim­no. Co to iest cie­pło? i co to iest zim­no? sło­wo któ­re­go z nas każ­dy tak czę­sto uży­wa. – Ary­ście day mi rękę. Co mó­wisz o mo­iey ręce?

Aryst. Mó­wię że iest zim­na,

Teon. A ia po­wia­dam, że two­ia iest cie­pła, dla cze­go my się nie zga­dza­my? Oto dla tego że z nas każ­dy tak mówi iak mu się zda­ie, czy­li iak czu­ie. Więc cie­płem na­zy­wa­my to uczu­cie, któ­re­go do­zna­je­my, gdy się cze­go cie­płe­go do­my­ka­my, iak na­zy­wa­my bo­le­ścią, to uczu­cie któ­re mamy, kie­dy się o co ude­rzy­my. Ale weź­my te­raz ka­wa­łek drew­na, któ­re się nam nie zda­ie ani cie­płe ani zim­ne, weź­my dru­gi ka­wa­łek drew­na trzy­y­my pręd­ko ied­no o dru­gie, do­tknąw­szy się tego drew­na, tam gdzie było tar­te, czu­ie­my że iest cie­płe. Dla cze­go cie­płe? czy od po­wie­trza? Nie, w izbie iest chłod­no. Czy od na­szey ręki? I to nie, bo ręka była z da­le­ka. Z cze­góż więc? Musi coś być w drze­wie sa­mem, co­śmy przez tar­cie wy­do­by­li. Otóż to na­zy­wa się Cie­plik.

Zo­fia. Cie­plik? Je­sczem tego sło­wa nig­dy nie sły­sza­ła.

Teon. Cie­plik więc iest w każ­dej rze­czy, czy ta iest twar­da czy mięk­ka, albo iest su­cha albo się leie.

Zo­fia. Czy moż­na wi­dzieć ten cie­plik iaki on iest?

Teon. Wi­dzieć go nie moż­na, ale przez do­ty­ka­nie czuć się daie. Tak w ziar­kach rze­pa­ku albo lnu tłu­sto­ści nie wi­dzi­my, ied­nak wy­tła­cza­iąc ie, ole­iu ob­fi­cie otrzy­ma­my. Cie­plik się do­by­wa z ciał róż­ne­mi spo­so­ba­mi. Przez sło­wo cia­ło ro­zu­mieć się bę­dzie, nie tyl­ko na­sze cia­ło, ale każ­da rzecz któ­rey do­ty­kać się mo­że­my. Wszak szo­ru­iąc szyb­ko ręką po sznu­rze, czu­ie­my cie­pło, le­iąc wodę do oko­wit­ki że się szyb­ko z nią mie­sza, wy­do­by­wa się cie­plik i wód­ka bę­dzie cie­pła i t… p. Wy­do­by­ty cie­plik z ied­ne­go cia­ła za­raz się ro­scho­dzi czy­li wsią­ka w dru­gie cia­ło, któ­re­go się do­ty­ka, tak iak oley ro­scho­dzi się i wsią­ka do su­chey bi­bu­ły lub płót­na; cie­plik ied­nak do­pó­ty się udzie­la, czy­li prze­cho­dzi do ia-

nego cia­ła; póki nie doy­dzie do rów­no­wa­gi.

Aryst. Czy­li cie­pło moż­na wa­żyć?

Teon. Tu o to nie idzie, uży­wa­my tego spo­so­bu tłu­ma­cze­nia się przez po­do­bień­stwo, iak kie­dy dwa cię­ża­ry na szal­kach po­ło­żo­ne rów­ną po­ka­zu­ią wagę. Jed­no bo­wiem cia­ło wie­cey w sie­bie może na­bie­rać cie­pli­ka, dru­gie zaś mniey, i ta­kie cia­ła na­zy­wa­my do­bre­mi, mier­ne­mi i złe­mi prze­wod­ni­ka­mi cie­pli­ka.

Zo­fia. Prze­wod­nik, to do­brze na­zwa­no, bo tak iak­by prze­pro­wa­dza­ło cie­plik z ied­ne­go miey­sca na dru­gie.

Teon. Cia­ło na­sze wy­da­ie cie­plik i ogrze­wa na oko­ło sie­bie po­wie­trze, ie­że­li od nie­go iest zim­niey­sze. Od­pę­dza­iąc czy­li na­gle od­da­la­iąc n… p… wa­chla­rzem to po­wie­trze od nas ogrza­ne, czu­ie­my chłód, bo wte­dy po­wie­trze chłod­ne, na­gle się do nas przy­bli­ża, od cia­ła na­sze­go cie­plik od­bie­ra i do­zna­ie­my chło­du, cho­ciaż ie­ste­śmy w izbie cie­płey.

Asyst. Je­że­li cie­plik ukła­da się do rów­no­wa­gi dla tego w izbie mier­nie ogrza­ney, wszyst­kie cia­ła po­win­ny być ied­na­ko­wo cie­płe? co nie iest, bo gdy do­ty­kam się sto­łu i do­ty­kam się że­la­za iako to no­ży­czek, te są za­wsze zim­ne?

Teon. Tak się to zda­ie, ale mó­wi­li­śmy do­pie­ro, że są do­bre i złe prze­wod­ni­ki cie­pli­ka; drze­wo, iako to stół, iest złym prze­wod­ni­kiem cie­pli­ka, dla tego zwol­na bar­dzo z na­szey ręki go od­bie­ra, iż le­d­wo to czu­ie­my, że­la­zo zaś w no­życz­kach iest do­brym prze­wod­ni­kiem i na­gle z nas cie­plik do nich prze­cho­dzi, dla tego mó­wi­my, ze no­życz­ki są zim­ne; ale trzy­ma­iąc się cie­płą ręka sto­łu, po nie­ia­kim cza­sie i stół się od ręki ogrze­ie. Przez cie­pło bo­wiem ro­zu­mie­my uczu­cie wpły­wa­nia cie­pli­ka w na­sze cia­ło, a przez zim­no uczu­cie iego wy­pły­wa­nia. Dla tego na­zy­wa­my chłod­ne po­wie­trze, któ­re przy­iem­nie zbyt­ny od nas cie­plik od­bie­ra, cie­płe po­wie­trze, kto – re mier­nie cia­łu na­sze­mu do­star­cza cie­pli­ka, go­rą­ce, gdy nie­zno­śnie wie­le nam cie­pli­ka do­da­ie. Pa­rzy zaś ogień gdy z bo­le­ścią skó­ry na­szey zbyt­na ilość cie­pli­ka do­ty­ka się cia­ła.