Gniewny pomruk burzy - ebook

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Unia polsko-litewska, zawarta w Krewie 14 sierpnia 1385 roku, przewidywała małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Jagiełły z królem polski Jadwigą i objęcie przez niego polskiego tronu. W zamian Jagiełło obiecał przyjąć chrzest, schrystianizować Litwę oraz „ziemie swoje litewskie i ruskie na wieczne czasy do Korony Królestwa Polskiego przyłączyć”. Główną przyczyną powstania unii było zagrożenie ze strony zakonu krzyżackiego, który jako państwo urósł w siłę i stanowił zagrożenie dla terytorium Polski, jak również Litwy, bowiem rejzy krzyżackie docierały aż pod Wilno. Jak na tamte czasy takie porozumienie było rzeczą wyjątkową, czymś na kształt współczesnej Unii Europejskiej i NATO. Wielonarodowy twór polityczny zaczął kształtować się w XIV wieku i przetrwał czterysta lat, aż do zaborów. Polska i Litwa wspierały się w zakresie polityki, gospodarki, kultury i rzecz jasna w kwestiach militarnych.

2. Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie powstał w latach 1189–1190 podczas oblężenia Akki przez wojska krzyżowe. W Niemczech chętnie widziano stworzenie zakonu rycerskiego, który dopomógłby w szerzeniu się wpływów politycznych i gospodarczych panów feudalnych oraz kupców niemieckich na Wschodzie, gdzie w tamtym czasie prym wiedli Francuzi, Anglicy, Genueńczycy, Wenecjanie. Bezpośrednim pretekstem do powstania zakonu szpitalników była potrzeba udzielania pomocy chorym i rannym krzyżowcom, ale wyłącznie pochodzenia niemieckiego. Na ten cel mieszczanie z Lubeki i Bremy podarowali jeden ze swoich statków, na którym powstał szpital. Jednak Bliski Wschód interesował Niemców dopóty, dopóki istniała tam możliwość zdobyczy terytorialnych i handlowych. Z chwilą gdy panowanie chrześcijan dobiegło końca, skończyło się również zainteresowanie Krzyżaków Ziemią Świętą. Rycerze zakonni zamiast bronić pustynnych piasków przed Saracenami, skierowali chciwe spojrzenia na żyzne ziemie Europy. Na zaproszenie króla Andrzeja II osiedlili się w Siedmiogrodzie, gdzie mieli bronić Węgry przed najazdami koczowniczego ludu Kumanów. Jednakże, gdy chcieli się uwolnić od zależności lennej i założyć własne państwo, król Andrzej II ich wygnał. Niestety równymi walorami rozumu nie wykazał się książę Konrad Mazowiecki, który za namową swojej pobożnej małżonki, Jadwigi Śląskiej, zaprosił Krzyżaków na swoje terytorium, nadając im w dzierżawę ziemię chełmińską. Do ich zadań należała obrona północnych rubieży Mazowsza i chrystianizacja Prus. Rycerze zakonni z wielkim zapałem wzięli się do powierzonych im obowiązków, a ich działania można określić jako iście hitlerowskie i stalinowskie wedle współczesnych pojęć. Najeżdżali plemiona pruskie, grabiąc, niszcząc, a pojmanych zmuszali do ciężkiej, niewolniczej pracy. Wymordowali Pomeran, przesiedlili Jadźwingów, a na ich miejsce sprowadzali kolonizatorów z Niemiec. Zakon krzyżacki był przytułkiem dla młodszych synów szlachciców niemieckich, którzy nie mieli szans na ojcowiznę, a poza tym (a może przede wszystkim) różnych „czarnych owiec”, których rodzina chciała się pozbyć, wszelkiego rodzaju wyrzutków, morderców, gwałcicieli, dla których nie było miejsca w Rzeszy. Taki zbiór indywiduów stanowili właśnie rycerze zakonni, którymi mogli zostać tylko i wyłącznie synowie szlachty niemieckiej. Stanowili najwyższą kastę i sprawowali rządy. Po złożeniu ślubów zakonnych mieli prawo do noszenia białego płaszcza z czarnym krzyżem, a wielki mistrz zakonu miał krzyż w kolorze złotym. Niższą klasę stanowili półbracia, którzy nie złożyli ślubów bądź nie byli Niemcami. Mogli nosić na szatach połowę krzyża w kształcie litery T. Natomiast bracia kapłani, zamknięci w klasztorach, modlili się o powodzenie krzyżackich misji.

3. Władysław II Jagiełło (1362–1434) – syn Olgierda Giedyminowicza, wielki książę litewski w latach 1377–1381 oraz 1382–1401, król Polski i najwyższy książę litewski w latach 1386–1434. Założyciel dynastii Jagiellonów. Gdy wstąpił na tron polski, przyjął chrzest i przybrał imię Władysław. Długosz tak go opisuje: „Wzrostu był mizernego, twarzy ściągłej, u brody nieco zwężonej. Głowę miał małą, prawie łysą, oczy czarne i małe, niestatecznego wejrzenia i ciągle biegające. Uszy duże, nos gruby, mowę prędką, kibić kształtną, lecz szczupłą, szyję długą”. Trzeba jednak zaznaczyć, że Długosz nie był zwolennikiem króla Władysława i pisał o nim w swoich kronikach nieprzychylnie, próbując umniejszyć jego zasługi. Ale z kart historii wyłania się wytrawny wódz i zmyślny polityk. Doprowadził do fenomenalnego jak na tamte czasy sojuszu dwóch państw – Polski i Litwy, dzięki czemu możliwe stało się skruszenie krzyżackiej potęgi. Żonaty cztery razy: z Jadwigą Andegaweńską, Anną Cylejską, Elżbietą Granowską i Zofią (Sonką) Holszańską. Co ciekawe, wszystkie oprócz Elżbiety były podejrzewane o zdradę. Jednym z nawyków króla były codzienne długie kąpiele, co zadziwiało współczesnych. Kilka razy dziennie uczestniczył w mszy. Jego pasją były polowania. Ponoć gdy nie polował, lubił długo spać. Nie jadał jabłek, gdyż był podobno uczulony na ich zapach. Pijał tylko wodę.

4. Kraina historyczna na zachód od Bydgoszczy, którą to nazwą jej mieszkańcy posługują się do dziś. Nazwa Krajna pochodzi od położenia tego regionu na rubieży kraju – Pomorza. Obecnie znajduje się na terenie województw kujawsko-pomorskiego, pomorskiego i wielkopolskiego.

5. Kraina na wschód od Odry, na północ od dolnej Warty i Noteci. W roku 1402, po nieudanej próbie Polaków wykupienia jej z rąk Zygmunta Luksemburskiego, została oddana w zastaw zakonowi krzyżackiemu. Krzyżacy szybko zdołali odbudować jej potęgę gospodarczą, wykupując z rąk mieszczaństwa i rycerstwa młyny oraz ziemię. W okresie opisywanym w powieści Nowa Marchia, wciśnięta klinem pomiędzy Pomorze a Polskę, stanowiła strategiczne zagrożenie dla Królestwa.

6. Zygmunt Luksemburski (1368–1437) – margrabia brandenburski od 1378, król Węgier od 1387, król Niemiec od 1410, książę Luksemburga i król Czech od 1419, król Włoch od 1431 i cesarz rzymski narodu niemieckiego od 1433. Nietuzinkowy władca o wysokiej inteligencji, niezwykle energiczny i ambitny. Ocena jego rządów nadal pozostaje gorącym tematem dyskusji historyków. Z jednej strony obrońca chrześcijaństwa próbujący zjednoczyć narody Europy przeciw muzułmańskiemu zagrożeniu, podejmujący krucjaty przeciw Turkom osmańskim, z drugiej zaś wykorzystywał instrumenty religijne do realizacji własnych dynastycznych planów. Polityka Zygmunta prowadziła do licznych wojen i w znacznej mierze przyczyniła się do osłabienia rządzonych przez niego państw. Nielubiany na Węgrzech, nałożył wysokie podatki, które doprowadziły do buntów chłopskich w Transylwanii. Nielubiany również przez Czechów, którzy ostro protestowali przeciw objęciu przez niego tronu po zmarłym przyrodnim bracie Wacławie IV. Powodem było jego przewrotne postępowanie w sprawie Jana Husa, którego spalono na stosie. Doprowadził do wybuchu wojen husyckich. Planował rozbiór Polski w 1392, ale wtedy sprzeciwili się temu Krzyżacy. Jednak w roku 1410, po wybuchu wielkiej wojny, bardzo chętnie widzieli go w swoim obozie.

7. Chodzi o lenników Polski: Janusza Mazowieckiego księcia warszawskiego i Siemowita IV księcia płockiego.

8. Witold (1350–1430) – syn Kiejstuta i Biruty, kapłanki bogini Praurime. Legenda głosi, że kiedy Kiejstut ją ujrzał, z miejsca zapragnął poślubić. Ona jednak odmówiła, tłumacząc, że już bóstwom została przyrzeczona. Wzburzony książę porwał ją, zniewolił i uczynił swoją żoną. Miał z nią ośmioro dzieci, a jednym z nich był właśnie Witold. Poparł swojego ojca w walce przeciw stryjecznemu bratu Jagielle, gdy ten objął władzę na Litwie po śmierci Olgierda. Uwięziony wraz z Kiejstutem w Krewie, najpierw uciekł do Janusza Mazowieckiego, a potem do Malborka. Tam w 1384 roku został przez Krzyżaków ochrzczony. W roku 1385 on i Jagiełło zawarli pokój. W następnych latach toczył walkę o władzę ze Skirgiełłą – bratem Jagiełły. Wielki książę litewski od 1401 roku.

9. Ulryk von Jungingen (1360–1410) – komtur Bałgi w latach 1396–1404, później wielki marszałek i komtur Królewca. W roku 1407, po śmierci swego brata Konrada, został wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego. W przeciwieństwie do brata, który był zwolennikiem ekspansji zakonu na północ, uczynienia z niego potęgi morskiej, Ulryk dążył do konfrontacji z unią polsko-litewską. Za bezcen oddał królowej Małgorzacie Gotlandię i wszystkie siły skupił na wojnie z Jagiełłą. Miłośnik słodyczy, specjalnie dla niego sprowadzano cukierki anyżowe drogą morską. Zginął na polach Grunwaldu.

10. Pogańskie święto związane z letnim przesileniem obchodzone w najkrótszą noc w roku. Zwane również Kupalnocką, Sobótką, Nocą Świętojańską. Jest to święto ognia, wody, Słońca, Księżyca, urodzaju, młodości oraz płodności obchodzone przez ludy słowiańskie, bałtyjskie, germańskie i celtyckie. Słowo „kupała” pochodzi prawdopodobnie z indoeuropejskiego kump i oznacza grupę, zbiorowość w sensie gromadzenia się, a nie, jak chcą tego chrześcijanie, od rosyjskiego słowa określającego „kąpiel”, na cześć Jana Chrzciciela, który stosował chrzest w formie rytualnej kąpieli.

11. Staja – staropolska miara długości – ok. 893 m.

12. Modelowany kaftan męski szyty z miękkich tkanin jedwabnych, aksamitu i sukna. Mszczuj ze Skrzyńska miał na sobie jakę rycerską, typu ochronnego. Ubiór taki wzmacniano od spodu metalowymi płytami bądź kolczugą wszywaną między warstwę płótna i waty.

13. Grajkowie używający instrumentów podobnych do skrzypiec.

14. Wędrowni minstrele, błaźni, akrobaci.

15. Wino pijane w średniowieczu było najczęściej białe lub jasnoczerwone, rozcieńczane wodą i znacznie słabsze od tego, jakie znamy dzisiaj (porównywalne z dzisiejszym piwem). W średniowieczu zapomniano o wypracowanym przez Rzymian systemie kanalizacji, miejskie studnie zostały skażone ściekami i dlatego pito wino wymieszane z wodą. Zawarta w winie ilość alkoholu wystarczała do dezynfekcji zanieczyszczonej wody.

16. Mowa o pokoju zawartym 8 października 1409 roku w przygranicznej warowni nad Brdą. Scena zawarcia rozejmu opisana została w drugim tomie cyklu, Aksamitny dotyk nocy.

17. Kopia to najmniejsza jednostka organizacyjna konnicy rycerskiej w ówczesnej Europie łacińskiej. W jej skład wchodził rycerz-kopijnik, zazwyczaj okryty lepszym pancerzem niż pozostali, wyspecjalizowany w walce wręcz przy użyciu długiej broni drzewcowej (kopia). Towarzyszyli mu lżej zbrojni strzelcy, posługujący się bronią zasięgową (łuki bądź kusze). Przyjmowało się, że na kopię składa się trzech wojowników: jeden kopijnik i dwóch strzelców, ale najnowsze badania dowodzą czegoś innego. Dla kopii krzyżackich przyjmuje się skład dziewięcioosobowy. Każdemu rycerzowi-zakonnikowi towarzyszyło osiem pocztowych sług uzbrojonych jako strzelcy. Natomiast wśród rycerstwa pełniącego na rzecz zakonu służbę wojskową z tytułu posiadania ziemi skład kopii wahał się od jednego do kilku zbrojnych pachołków.

Kilkanaście lub kilkadziesiąt kopii łączono w tak zwane chorągwie, podstawowe jednostki organizacyjne jazdy rycerskiej. Chorągwie zazwyczaj formowane były na zasadzie terytorialnej i skupiały w swoich szeregach ogół zbrojnych wystawionych z terenu jednego komturstwa, wójtostwa, miasta. Często występowały również chorągwie rodowe, skupiające rycerzy z jednego rodu i chorągwie nadworne.

Chorągwie łączono w większe jednostki zwane hufcami lub bataliami.

18. Zakon założony został w 1202 roku przez biskupa ryskiego Alberta von Buxhövdena, w oparciu o regułę templariuszy. Siedzibą była Ryga. W roku 1237 kawalerowie mieczowi połączyli się z zakonem krzyżackim, przyjmując jego regułę, zachowali jednak w Inflantach swoją administrację. W okresie opisywanym w książce tak naprawdę zakon kawalerów mieczowych już nie istniał, można mówić jedynie o inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, jednak dla większego kolorytu powieści postanowiłem pozostać przy tej nazwie. Po dwustu latach, gdy Krzyżacy byli osłabieni wojnami z Polską i Litwą, doszło do ponownego rozłamu zakonów.

19. Drzewo Życia jest mistycznym organizmem, który odpowiada całości bytu. Ukazane w schematycznym diagramie obrazuje powstanie i budowę wszechświata, jak również atrybuty Boga. Znajduje się na nim dziesięć sefir (czasami występuje jeszcze jedenasta, Daat – Wiedza, mediująca między Chochmą i Biną). Sefiry przejmują światło kolejnej wyższej emanacji i przesyłają je niżej za pomocą dwudziestu dwóch ścieżek spinających całe drzewo. Najniższa z nich, Malchut, odbija blask i posyła go z powrotem w górę.

Sefira 1 Keter (Korona, Jedność)

Boskie Imię: Jestem, Który Jestem.

Ścieżka: środkowa – równowagi

Jest źródłem całego światła przepływającego przez Drzewo Życia, czystą, niepodzielną istotą, wolą Stwórcy. Pierwsza sefira zawiera wszystko, co było, jest i będzie. Nazywana bywa nicością, bo zawiera tajemnicę stworzenia z niczego.

Sefira 2 Chochma (Mądrość, Miłość, Moc)

Boskie Imię: Jah

Ścieżka: prawa – męska

Pierwotna, czysto męska zasada aktywności w świecie. Jednym z jej tytułów jest Abba – Ojciec. Aktywna sefira ukryta za wszystkim, co pozytywne, dynamiczne, napierające. Jest wszędzie tam, gdzie obserwujemy zmiany i ruch. Stanowi impuls dający początek działaniu.

Sefira 3 Bina (Zrozumienie, Życie, Forma)

Boskie Imię: Jahwe

Ścieżka: lewa – żeńska

Pierwotna, czysto żeńska zasada bierności w świecie. Jednym z jej tytułów jest Aima – Matka. Jest intelektem w jego biernym i refleksyjnym charakterze. Jej cechy to bierność i czułość, znajdujące się u podłoża wszystkiego, co potencjalne, nierzeczywiste i stałe.

Sefira 4 Chesed (Łaska, Miłosierdzie)

Boskie Imię: El

Ścieżka: prawa – męska

Jest siłą nadającą kształt rzeczom, wprowadza porządek, odpowiada za świadomość zmian i różnic. Odpowiedzialna za tworzenie form, jakie ma przyjmować energia. To łaska Opatrzności, która obdarza wszystkim, co potrzebne.

Sefira 5 Gewura (Srogość, Sprawiedliwość, Surowość, Siła, Lęk)

Boskie Imię: Eloah

Ścieżka: lewa – żeńska

To surowy osąd boży, równoważący twórczą aktywność Chesed aktywnością destrukcyjną. Odpowiada za świadomość zmian i różnic, ale w przeciwieństwie do Chesed odpowiedzialna jest za zniszczenie form, jakie może przyjmować energia.

Sefira 6 Tifereth (Piękno, Harmonia, Ozdoba)

Boskie Imię: Elohim

Ścieżka: środkowa – równowagi

Reprezentuje stan harmonii pomiędzy sefirami. Promieniuje ciepłem na ludzi, zwierzęta i uprawy łaskawością Chesed, ale również smaga je i niszczy srogością Gewury.

Sefira 7 Necach (Zwycięstwo, Wieczność)

Boskie Imię: JHVH Cewaot

Ścieżka: prawa – męska

Jest wytrzymałością, hartem ducha i nieustającą cierpliwością Boga. Reprezentuje energię nieposiadającą formy, rozkwitanie mimo przeciwności. Jest mocą przyciągania i spójności świata. Ta sefira to zwycięstwo płynące z doświadczenia. Jest to świadomość człowieka, który uczy się lekcji fizycznego świata, zwracając się ku temu, co samo się ku niemu zwraca.

Sefira 8 Hod (Chwała, Odbicie, Majestat)

Boskie Imię: Elohim Cewaot

Ścieżka: lewa – żeńska

Symbolizuje wyższe zdolności umysłowe, wnikliwość, wyobraźnię, rozum, logikę i ograniczenia narzucone umysłowi przez wykształcenie i wychowanie. Reprezentuje świadomość form, jakie przyjmuje energia. Odpowiada za tworzenie w świadomości uporządkowanych obrazów świata materialnego. W przeciwieństwie do Necach, reprezentującej świadomość czystej energii, Hod musi się zamanifestować w rzeczywistości.

Sefira 9 Jesod (Fundament, Podstawa, Roztropność)

Boskie Imię: Szadaj

Ścieżka: środkowa – równowagi

Miejsce łączenia wszystkich aktywnych sił. Często utożsamiana z Księżycem, ponieważ odbija światło wszystkich innych sefir w Malchut. Jest początkiem samoświadomości, tu zacierają się granice pomiędzy „ja” i „nie-ja”.

Sefira 10 Malchut (Królestwo, Panowanie)

Boskie Imię: Adonaj

Ścieżka: środkowa – równowagi

Oznacza materię bądź obecność Boga w świecie materialnym. Jest sferą ziemi i królestwem fizyczności, koncentruje się na człowieku. Ostatnie naczynie Boga i środek, dzięki któremu pozostałe sefiry urzeczywistniają swój potencjał. Jest uwiecznieniem emanacji i całego procesu stwarzania świata. Dzieła średniowieczne odbierają jej pierwotny sakralny charakter i opisują jako sefirę upadłą, skażoną materią. Natomiast kabała luriańska umieszcza Malchut w centrum stworzenia.

20. Przywódca piratów bałtyckich zwanych Braćmi Witalijskimi (Vitalienbrüder), którzy atakowali zarówno okręty Hanzy, jak i Danii. Postać Klausa Störtebekera znamy dzięki ludowym opowieściom, w których występuje jako sprawiedliwy korsarz, oraz dokumentom Hanzy, gdzie znajdujemy o nim wzmiankę jako o człowieku przebiegłym i okrutnym. Pochodził z Roztoki i pływał na statkach tamtejszych patrycjuszy, ale skrzywdzony przez jednego z nich, nie mogąc znaleźć sprawiedliwości u sędziów, przyłączył się do „wrogów ludzi i przyjaciół Boga”, czyli Witalijczyków. Wraz z załogami swoich okrętów przez długie lata siał spustoszenie na Bałtyku. Wreszcie ujęto go podczas bitwy morskiej u wybrzeży Helgolandu, a wraz z nim siedemdziesięciu jego ludzi. Wszyscy zostali skazani na ścięcie. Legenda głosi, że Störtebeker miał prosić o łaskę dla tylu swoich kompanów, obok ilu po ścięciu, z odrąbaną głową, zdoła jeszcze przebiec. I ponoć bezgłowy pirat biegł szpalerem skazańców, a gdy minął już pięciu, przerażony kat rzucił mu pod nogi katowski pieniek i wtedy dopiero korsarz się przewrócił.

21. Potoczna nazwa holka, średniowiecznego żaglowca, używanego do celów handlowych na Bałtyku i Morzu Północnym. Wywodził się z mniejszej kogi, którą w XV wieku ostatecznie wyparł. Początkowo okręt jednomasztowy, potem dwu- i trzymasztowy. Posiadał przedni i tylny kasztel.

22. Chodzi tutaj o podziemia Bazyliki Świętych Janów na Lateranie. Niegdyś siedziba papieży.

23. Miało to nastąpić za pontyfikatu Sylwestra II i mówiono, że jeden Sylwester potwora uwięził, a drugi go wypuści. Oczywiście wraz z nadejściem Nowego Roku katastrofa nie nastąpiła i lud ogarnęła euforia. Bawiono się i tańczono do rana, a od tego czasu z tej okazji, w ostatni dzień roku, urządza się huczne zabawy sylwestrowe.

24. Mikołaj Trąba (1358–1422) – jedna z najwybitniejszych postaci średniowiecza. Zaufany doradca króla Władysława Jagiełły. Podkanclerzy koronny w latach 1403–1412, arcybiskup halicki 1410–1412, arcybiskup gnieźnieński od 1412 i pierwszy prymas Polski. Brał udział w bitwie pod Grunwaldem. W 1415 roku przewodniczył polskiej delegacji na soborze w Konstancji i tam został wysunięty jako kandydat na papieża. Tam też, wbrew stanowisku polskiej delegacji, nie potępił szkalującej Polaków satyry Jana Falkenberga oraz wyroku skazującego na śmierć Jana Husa. Można przypuszczać, iż uczynił to, chcąc zjednać sobie sojuszników w celu zostania papieżem. Pogubił się w swojej polityce i nawet przyłączył do koalicji antypolskiej. Jednak nic mu to nie dało, bo zarówno cesarz, jak i Krzyżacy obawiali się Polaka na tronie Piotrowym i wybrano Włocha, który przyjął imię Marcin V. Ów papież ofiarowywał Mikołajowi Trąbie godność kardynalską, którą ten odrzucił, nie chcąc podlegać wyłącznej władzy papieskiej. Papież zatem nadał mu tytuł – prymas Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego i Pierwszy Książę. Po powrocie do kraju dostojnik musiał się tłumaczyć ze swojego zachowania na soborze i został zmuszony do złożenia przysięgi oczyszczającej go z zarzutu zdrady.

25. Z niemieckiego die Struter – zwiadowca.

26. Postać wzorowana na Marcinie z Golina, o którym pisał w swoich kronikach Piotr z Dusburga. Wyczyny Marcina datowane są jednak na koniec lat 70. i początek 80. XIII wieku. Postać była na tyle barwna i interesująca, że przeniosłem ją do początku XV wieku, ubarwiając jedynie w niewielkim stopniu jego życiorys.

27. Wyprawa łupieżcza (od niemieckiego die Reise) na Litwę i Żmudź, dokonywana przez zakonników oraz zaproszonych krzyżackich gości.

28. Tajna organizacja szlachty chełmińskiej założona w 1397 roku w celu ochrony własnych interesów przed zakonem krzyżackim. Jeśli chodzi o nazwę, nawiązuje ona do zwinnych ruchów i uników, które kojarzą się z jaszczurką. Krzyżacy traktowali Prusy jako własną kolonię i ograniczali udział miejscowych we władzy. Szlachta ziemiańska żądała więcej praw i dopuszczenia do współdecydowania. Organizacja była podstawą do powstania Związku Pruskiego.

29. Dżalal-ad Din (1380–1412) – jeden z pretendentów do tronu Złotej Ordy, ale po początkowych klęskach w walce o przywództwo schronił się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i został lennikiem księcia Witolda. Uczestnik bitwy pod Grunwaldem. W 1411 roku pokonał dotychczasowego chana Timura i objął rządy nad Złotą Ordą; panował aż do śmierci.

30. Imię księcia Litwy, jakie nadali mu w stepie Tatarzy, a oznaczało obrońcę islamu i praw muzułmańskich, Witold bowiem cieszył się szacunkiem mahometan i zawsze był im przychylny.

31. Pierwsze prymitywne odprzodowe działa artyleryjskie miotające kamienie, zwane „burzycielami murów”, bo jak sama nazwa wskazuje, głównie do tego ich używano. Jednak były bardzo drogie w użytkowaniu. Do kosztów związanych z produkcją należało dodać opłaty dla ludwisarzy, kowali, kamieniarzy, puszkarzy oraz za transport. Do przewiezienia bombardy ważącej 1,5 tony potrzebny był zaprzęg złożony z tuzina koni. Z obliczeń wynikało, że jeden strzał z bombardy kosztował 3,5 grzywny, co było równowartością czterech krów. A należy pamiętać, że wtedy bombarda mogła oddać najwyżej dwa strzały dziennie.

32. Wizerunek jeźdźca z uniesionym do ciosu mieczem to litewska Pogoń, która od 1384 roku stała się herbem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Natomiast Słupy Giedymina to znak rodowy księcia Giedymina, a następnie jego syna Kiejstuta i wnuków: Jagiełły i Witolda.

33. Janusz I Starszy (ok. 1346–1429) – książę warszawski, lennik Polski i sojusznik Władysława Jagiełły. Utrzymywał również przyjazne stosunki z księciem Witoldem, nawet w okresie, gdy ten był skonfliktowany z królem Polski. Przez to stał się wrogiem Krzyżaków i został nawet w roku 1393 przez nich porwany ze Złotorii i uprowadzony do Malborka, przed oblicze Konrada von Jungingena. Został w końcu uwolniony, ale ów incydent wpłynął na dalsze stosunki zakonu i Mazowsza.

34. Siemowit IV (Ziemowit) (ok. 1352–1426) – książę płocki, który w przeciwieństwie do brata Janusza wybrał politykę konfrontacji z Polską. Po śmierci Ludwika Węgierskiego pojawił się pomysł obsadzenia na tronie mazowieckiego Piasta – Siemowita. Problem w tym, że według ustaleń tron polski miała objąć młodociana Jadwiga. Stronnicy Siemowita umyślili sobie, że doprowadzą do jego ślubu z Jadwigą, jednak sprzeciwili się temu Małopolanie (z wojewodą krakowskim Janem z Tęczyna na czele), obawiając się, że przez to wzrośnie potęga Wielkopolan, oraz dlatego, że mieli już w planie unię z Litwą.

Zdesperowany Siemowit próbował porwać Jadwigę, by ją gwałtem poślubić, ale panowie małopolscy, dowiedziawszy się o tym, pokrzyżowali mu plany. Później Siemowit próbował siłą podbić kraj, paląc majątki przeciwników politycznych w Książu, opanowując Kujawy i oblegając Kalisz. Część szlachty obwołała go nawet królem, ale Małopolanie do pomocy ściągnęli oddziały węgierskie, a nawet brat opowiedział się przeciwko niemu, co ostatecznie go zniechęciło do sięgania po koronę.

35. Czytelnika może zdziwić, że wcześniej w powieści jest mowa o chorągwi Świętego Jerzego występującej po stronie krzyżackiej. Oczywiście nie jest to błąd. W bitwie grunwaldzkiej występowały dwie chorągwie o tej samej nazwie. Krzyżacka złożona była z gości zakonu pochodzących z „różnych szczepów i ziem niemieckich” i prawdopodobnie miała biały krzyż na czerwonym polu. Natomiast w polskiej walczyli rycerze czescy i morawscy, a sztandar miał barwy zamienione, czyli czerwony krzyż na białym polu.