Interwencje humanitarne a suwerenność - ebook

Wstęp

Konstatacja, że wojna jest chorobą ludzkości, wynika ze studiów przyczyn, które do niej prowadzą. Uważano, że wojna stała się naturalnym stanem pozwalającym społeczeństwom przetrwać; pokój stanem przejściowym, w którego trakcie można było się przygotować się do kolejnej wojny. Niektóre państwa walczyły i walczą dla idei, niektóre walczą, by przetrwać. Pojęcie „wojna” wydaje się być dalekie od jednoznacznego zdefiniowania.

Opracowanie składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy odnosi się do historii wojen sprawiedliwych i interwencji humanitarnych.

Społeczność międzynarodowa ewoluowała stopniowo w system postwestfalski. Nowe wojny są określone jako postwestfalskie albo postmodernistyczne. Mogą być transgraniczne, transnarodowe, zdecentralizowane, a granice między państwami i podmiotami niepaństwowymi nie mają dla wojny lub terroryzmu znaczenia. Rozdział drugi wyjaśnia pojęcie interwencji humanitarnych i ich koncepcje. Wspomniano też o wybranych państwach, w których miały miejsce interwencje humanitarne. Zestawienie interwencji humanitarnych z pojęciem suwerenności to tematyka rozdziału trzeciego. Potrzeba uwzględnienia interwencji humanitarnych jako reakcji na wspomniane zbrodnie międzynarodowe jest przedmiotem rozważań rozdziału 4.

Współczesne prace nad definicją zbrodni agresji i jej włączeniem do Statutu MTK doprowadziły zatem ponownie do sformułowania zagadnienia, jak ukształtowała się ta instytucja w historii świata. Pojawia się także pytanie o interwencje humanitarne i o różnice, jakie zachodzą między tymi pojęciami – agresją a interwencją humanitarną; czy interwencja humanitarna jest wojną sprawiedliwą, czy interwencja humanitarna może stanowić zbrodnię agresji; czy interwencja humanitarna może być prowadzona niezależnie od woli Rady Bezpieczeństwa (RB) czy za jej zgodą; czym jest interwencja humanitarna i jaki jest jej stosunek do zbrodni międzynarodowych.

Rozważania związane ze zbrodniami międzynarodowymi zaliczyć należy obecnie do m.in. prawa karnego międzynarodowego. Terminy „wojna sprawiedliwa”, „wojna niesprawiedliwa” mogą należeć do tych zagadnień, jak i z zakresu między innymi prawa międzynarodowego publicznego, politologii, stosunków międzynarodowych czy historii i dziennikarstwa. Opracowanie to przedstawia ewolucję poglądów dotyczących wojny (agresji), od starożytności po czasy obecne, biorąc pod uwagę złożoność struktur współczesnego świata.1.1 Wojny sprawiedliwe

Wojna nie należy do pojęć zdefiniowanych w prawie międzynarodowym publicznym. Pojęcia „samoobrona”, „agresja” wydają się być niedookreślone, tak jak zaprojektowana definicja zbrodni agresji. W prawie polskim, podobnie jak w prawie karnym międzynarodowym, wojnę można zaliczyć do okoliczności modalnych. Wcześniej wojna dawała możliwość wyrażenia swojej przewagi albo sposób utrzymania terytoriów, bogactwa, żywności albo bliskości rzek. Państwa mogły zagospodarować wyznaczony fragment terytorium, by móc udowadniać swoją siłę czy wyższość. Później zdano sobie sprawę, że zasięg terytorialny jest ograniczony. Wzajemne zaufanie społeczności stało się niezbędne, jednak nawet małe społeczności dostrzegały w wojnie możliwość osiągnięcia i zaznaczenia swojej przewagi militarnej, przemysłowej, religijnej lub kulturowej. Takie spostrzeżenia oznaczały konieczność zapoznania się z przyczynami nie-wojny, a nie jedynie z powodami jej wszczęcia i prowadzenia, biorąc pod uwagę złożoność struktur współczesnego świata. Wśród przyczyn nie-wojny L. Friedman wymienił koszty związane z prowadzeniem wojny, w tym wojny totalnej. Kolejnym powodem – niewielki zasięg terytorialny tego, co pozostało do zajęcia. Teoretycy polityki uznali za największe wyzwanie dla rządów – odnalezienie sposobu na uniknięcie wojny lub terroryzmu. Dla niektórych takim sposobem mogą być interwencje humanitarne.

Wojna byłaby prowadzona jedynie wtedy, gdyby jej wszczęcie i prowadzenie było zgodne z Kartą Narodów Zjednoczonych (KNZ), czyli gdyby stanowiła zbiorową akcję zapobiegawczą lub represyjną lub była wojną domową.

Do KNZ nie wprowadzono natomiast pojęcia „agresja”, któremu brak jest precyzyjnej definicji. Definicja w Rezolucji Rady Bezpieczeństwa (RB) ma charakter otwarty. Dopiero ratyfikowanie definicji zbrodni agresji na potrzeby Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnegio (StMTK) mogłoby prowadzić do ułatwienia sprecyzowania pojęcia agresji, której projektowana definicja także nie rozwiewa wszystkich wątpliwości. Wypełnienie wszystkich znamion zbrodni agresji nie będzie łatwe. Zamieszczenie zbrodni agresji w Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnegio (STMTK) mogłoby natomiast ułatwić doprecyzowanie znaczenia pojęć takich jak: „samoobrona” czy „interwencja humanitarna”. Historia tych pojęć jest bardzo długa, sięga czasów, gdy powstawało prawo. Wspomniane terminy przeszły znaczącą ewolucję.

Wykształcenie się pojęcia „wojny sprawiedliwej” nastąpiło w starożytności. Termin ten używany jest także współcześnie. Brakowało jednak konsekwencji przy jego używaniu. Było ono uzależnione od poglądów przedstawicieli doktryny na temat wojny, która zmieniała swój charakter w zależności od przyjmowanych koncepcji czy wartości. Y. Dinstein uznał, że interwencja humanitarna jest wojną sprawiedliwą, co nie oznacza, że każda wojna sprawiedliwa w historii świata była interwencją humanitarną.

Historia wojen sprawiedliwych sięga, jak wspomniano wyżej, wieków starożytnych i ma niewiele wspólnego ze współczesnymi interwencjami humanitarnymi. Rozważaniom tym może brakować czasami ciągłości z uwagi na przejściowy brak zainteresowania ze strony żyjących ówcześnie przedstawicieli nauk społecznych. Należy też zauważyć, że koncepcje wojny sprawiedliwej były nie tylko poglądami europejskimi, lecz powstawały w różnych miejscach i w różnym czasie na świecie. Koncepcje te okazywały się jednak niejednokrotnie zbieżne, co nie oznacza ich uniwersalnego rozumienia. Chiński filozof Mo Ti (znany też jako Mo Di) miał stwierdzić na przełomie IV i III wieku p.n.e., że międzynarodowa agresja powinna być zabroniona, a wojny zakazane. Nie należy zakładać, że pamiętano w starożytnej Grecji o przemyśleniach Mo Ti, jednak „następcy” Mo Ti znaleźli podstawy do wyciągnięcia podobnych wniosków, które w rezultacie pozwoliły na stworzenie podstaw do zbudowania teorii słusznej i niesłusznej wojny.

Prowadzenie wojen doprowadziło w rezultacie do stworzenia nowych kierunków w filozofii. W kolejnych wiekach doktryna wojny sprawiedliwej doznawała bowiem dalszego rozwoju. Wymienić można by Platona, Arystotelesa (starożytna Grecja), Cycerona (starożytny Rzym), Tertulliana, Klementa, Origena, Lactantinusa, Hippolitusa, Cypriana i Ambrozjusza (wczesne chrześcijaństwo). Wprowadzano w życie przemyślenia ich twórców, np. świętego Augustyna. Na tej podstawie koncepcje te rozwijane były dalej. Święty Tomasz z Akwinu niechętnie dyskutował na temat koncepcji krucjat, które nie zdawały się być dla niego do końca usprawiedliwione. Być może to z tego powodu nie udało mu się dokonać rozróżnienia między ius in bello od ius ad bellum. Wiele pytań budziła dla niego, tak jak u świętego Augustyna, moralność zachowań żołnierzy. Koncepcja wojny sprawiedliwej nie funkcjonowała jedynie w teorii. Najbardziej znanym przypadkiem jest sprawa Konrada von Hohenstaufena, „który usiłował prowadzić politykę Imperium Rzymskiego przez narzucenie swojej władzy innym państwom; pobity przez Karola Andegaweńskiego, został postawiony przez sąd w roku 1268, uznany winnym wszczęcia niesłusznej wojny i z mocy wyroku sądowego stracony przez ścięcie w Neapolu”.

Konrad von Hohenstaufen osądzony został przez sąd o mieszanym międzynarodowym składzie. Taki charakter miały międzynarodowe sądy powoływane w średniowiecznych Włoszech. W skład tych sądów wchodzili sędziowie z państw miast włoskich i innych krajów dla osądzenia sprawców najcięższych przestępstw. Już wtedy utworzono pierwowzór dla współczesnych rozwiązań.