Islam w dziewiętnastym stuleciu: studyum z historyi cywilizacyi - ebook

H. VAM­BE­RY: IS­LAM W XIX STU­LE­CIU. STU­DIUM Z HI­STO­RII CY­WI­LI­ZA­CJI

przez

Her­ma­na Vam­be­ry'ego prof… zwycz… ję­zy­ków i li­te­ra­tur wschod­nich w kró­lew­skim uni­wer­sy­te­cie w Pesz­cie.

prze­kład

WŁAD. BO­GU­SŁAW­SKIE­GO.

War­sza­wa.

1876

Äîçâîëåíî Öåíçó­ðîþ. Âàðøàâà, äíÿ 17 Ìàðòà 1876 ãîäà

TREŚĆ.

Wia­do­mość o Au­to­rze………….. V

Przed­mo­wa………………. VII

I Wstęp……………… 1

II Ludy ma­ho­me­tań­skie………… 9

III Kra­je ma­ho­me­tań­skie………… 23

IV Cy­wi­li­za­cya ma­ho­me­tań­ska……….. 31

V Re­for­my……………. 39

VI Ja­kie­mi dro­ga­mi przy­cho­dzą re­for­my…… 52

VII Pań­stwo, naj­wyż­szy wład­ca, do­stoj­ni­cy….. 65

VIII Ro­dzi­na i jed­nost­ka…………. 84

IX Szko­ła, wy­kształ­ce­nie i li­te­ra­tu­ra……. 92

X Prze­mysł i han­del………….. 106

XI Wschód i Za­chód………….. 119

XII Is­la­mizm i chrze­ści­jań­stwo………- 129

XIII Upa­dek i od­ro­dze­nie……….. 144

XIV Wiel­kie mo­car­stwa eu­ro­pej­skie i pań­stwa ma­ho­me­tań­skie………….

XV Pań­stwa ma­ho­me­tań­skie i wiel­kie mo­car­stwa eu­ro­pej­skie……………168

WIA­DO­MOŚĆ O AU­TO­RZE.

Vam­be­ry (Vam­be­ry) Her­man (Ar­mi­niusz) uro­dził się w r. 1832 w mia­stecz­ku Szer­da­he­ly na Wę­grzech. Na­uki wyż­sze po­bie­rał na uni­wer­sy­te­cie w Pesz­cie,kie­dy go za­sko­czy­ła re­wo­lu­cya 1848r. Całe mło­de po­ko­le­nie rzu­ci­ło się wów­czas do ru­chu, któ­ry miał dać Wę­grom nie­za­wi­słość. Vam­be­ry nie był gor­szym od in­nych; wszedł w sze­re­gi po­wsta­nia i w ob­lę­że­niu Ko­mor­na nogę utra­cił. Po pod­da­niu się twier­dzy we wrze­śniu 1849 dzię­ki tyl­ko temu ka­lec­twu i mło­do­cia­ne­mu wie­ko­wi swe­mu unik­nął prze­śla­do­wa­nia i mógł wy­wę­dro­wać do Tur­cyi. Za­miesz­kaw­szy w Stam­bu­le od­dał się pil­nie stu­dy­owa­niu ję­zy­ków wschod­nich. Mło­dzień­cza ima­gi­na­cyę zaj­mo­wa­ła myśl przedar­cia się do wnę­trza Azyi dla od­szu­ka­nia tam, po­mię­dzy szcze­pa­mi fiń­sko-tu­rań­skie­mi, ko­leb­ki na­ro­du wę­gier­skie­go. Zna­jo­mość ję­zy­ków jak­naj­do­kład­niej­sza mia­ła być jed­nym ze środ­ków pro­wa­dzą­cych do tego pod­nio­słe­go celu. Dla lep­sze­go przy­go­to­wa­nia się do po­dró­ży po ste­pach ów­cze­snej Wol­nej Ta­ta­ry i czy­li Wiel­kiej Bu­cha­ryi, gdzie wła­śnie owa ko­leb­ka znaj­do­wać się mo­gła, Vam­be­ry po­sta­no­wił zbli­żyć się do wi­dow­ni przy­szłych swych po­szu­ki­wań i za­mie­nił Stam­buł na Te­he­ran. W sto­li­cy Per­syi przez dwa lata wpra­wiał się… w mowę, zwy­cza­je i oby­cza­je miesz­kań­ców ste­pu i w r. 1863 prze­bra­ny za der­wi­sza wy­ru­szył do Chi­wy. Może już wte­dy ów ści­śle na­uko­wy, ode­rwa­ny in­te­res ustą­pił miej­sca żyw­sze­mu, ła­twiej po­wszech­no­ści udzie­lić się mo­gą­ce­mu in­te­re­so­wi po­zna­nia lud­no­ści i kra­jów, o któ­rych Eu­ro­pa bar­dzo malo wie­dzia­ła. Te­inu­to dru­gie­mu in­te­re­so­wi pod­czas pół­to­ra­rocz­nej po­dró­ży swo­jej Yam­be­ry z praw­dzi­wą hoj­no­ścią za­dość uczy­nił. Zwie­dził naj­przód Cha­nat Chi­wań­ski, samą jego sto­li­cę Ohi-wę, mia­sta i osa­dy znacz­niej­sze nad brze­ga­mi rze­ki Oxus; ztam­tąd prze­szedł do Bu­cha­ryi, gdzie w głów­nem mie­ście Bu­cha­rze do­stą­pił rzad­kie­go na Wscho­dzie szczę­ścia: zy­skał po­słu­cha­nie u po­tęż­ne­go jesz­cze pod owe cza­sy emi­ra; zwie­dził Sa­mar­kan­dę, jesz­cze wów­czas wol­ną, i po­znaw­szy do­kład­nie lu­dzi i zie­mię, od stro­ny po­łu­dnio­wej wró­cił do Per­syi.

Po krót­kim wy­po­czyn­ku w Ira­nie za­wi­tał do Kon­stan­ty­no­po­la; fał­szy­wy der­wisz wiózł ze sobą praw­dzi­we­go der­wi­sza, któ­re­mu wy­tłó­ma­czyć po­tra­fił, że obaj jadą do Mek­ki.

Owo­cem wy­ciecz­ki do Per­syi i Tu­ra­nu było Spra­woz­da­nie z po­dró­ży do Azyi Środ­ko­wej w la­tach 1862–i przez fał­szy­we­go der­wi­sza od­by­tej. Książ­ka ta ogło­szo­na.jed­no­cze­śnie w ję­zy­kach wę­gier­skim, nie­miec­kim, an­giel­skim zna­la­zła od­ra­zu ogrom­ny roz­głos w ca­łej Eu­ro­pie. Część jej przy­god­na, po­wie­ścio­wa, za­ję­ła ogół, część po­waż­na et­no­gra­ficz­na za­cie­ka­wi­ła lu­dzi na­uki i po­li­ty­ków. Przed Vam-be­rym nie było jesz­cze w XIX stu­le­ciu opi­su ste­pów tak do­kład­ne­go w tre­ści, a for­mą swo­ją uj­mu­ją­ce­go. U nas „Wę­dro­wiec” w swo­im cza­sie po­dał kil­ka wy­jąt­ków z dzie­ła Vam­be­re­go; dzie­ło samo nie do­cze­ka­ło się prze­kła­du, a dziś już w obec wy­pad­ków szyb­kim nie­po­wstrzy­ma­nym bie­giem od r. 1864 pę­dzą­cych, inne, now­sze, bez­po­śre-dniej­sze źró­dła za­stą­pi­ły re­la­cyę po­dróż­ni­ka wę­gier­skie­go. Wi­dział on jesz­cze ste­py wol­ne­mi. Sa­mar­kan­da, ten „Kaj wscho­du,” da­le­ka już od wiel­ko­ści, jaką mia­ła za Ti­mu­ry­dów przed­sta­wi­ła się jed­nak jesz­cze Vam­be­re­mu w ca­łej ory­gi­nal­no­ści swo­jej wpół-bar­ba­rzyń­stwa wpół-cy­wi­li­za­cyi, jak wszyst­ko na tym ta­jem­ni­czym, tak ła­two po­li­tycz­nie, a tak trud­no spo­łecz­nie miaż­dżyć się da­ją­cym Wscho­dzie. Po­dob­nież Chi­wa i Bu­cha­ra inną przed dwu­na­stą laty niż dziś mia­ły po­stać. Kto wie czy Vam­be­ry nie był ostat­nim co wi­dział jesz­cze wła­sny, przez żad­ną moc ze­wnętrz­ną nie­na­rzu­co­ny po­rzą­dek po­li­tycz­no-spo­łecz­ny w sie­dzi­bach od­wiecz­nych szcze­pu tu­rań­skie­go. W cią­gu ni­niej­sze­go dzie­ła au­tor po­wo­łu­je się kil­ka­krot­nie na swój po­byt w Azyi Środ­ko­wej.