Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli - ebook

Przedmowa

Mateusz Gralewski urodził się 12 września 1826 roku w Mazewie koło Łęczycy. Najprawdopodobniej pochodził z rodziny chłopskiej i dopiero w czasie służby na Kaukazie został wpisany na listę szlachecką, co pozwoliło mu otrzymać awans na oficera. O wydarzeniach tych autor sam zresztą wspomina w niniejszej pracy.

Gralewski pobierał nauki w jednym z warszawskich gimnazjów. Mniej więcej w tym samym okresie został członkiem tajnej organizacji młodzieżowej wchodzącej w struktury Związku Narodu Polskiego. Wpłynęło to na jego poglądy, które później znalazły odzwierciedlenie w twórczości pisarskiej. Związek Narodu Polskiego był organizacją niepodległościową, założoną w 1839 roku w Warszawie, skupiającą głównie inteligencję, która przywiązywała dużą wagę do kwestii chłopskiej; sprawa ta musiała być bardzo istotna dla Gralewskiego, ponieważ wielokrotnie podejmował ją w swoich pracach. Związek chciał doprowadzić do ogólnonarodowego powstania, które byłoby połączone ze zmianami społecznymi dotyczącymi zwłaszcza zniesienia poddaństwa chłopów. Tymczasem jednak inwigilowała go carska policja, co doprowadziło do rozbicia organizacji w 1843 roku. W czasie śledztwa aresztowano również Gralewskiego, którego za przynależność do Związku zesłano na Kaukaz. Przebywał tam dwanaście lat, po czym w 1857 roku został amnestionowany i powrócił do kraju. Zamieszkał w Warszawie, gdzie nawiązał znajomość z Agatonem Gillerem, późniejszym członkiem Komisji Wykonawczej Rządu Narodowego oraz przewodniczącym Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego.

Po wybuchu powstania w 1863 roku dzięki kontaktom, jakie nawiązał z członkami Komitetu Centralnego Narodowego, do którego należał między innymi Giller, Gralewski wszedł w skład Komisji Wykonawczej Rządu Narodowego sprawującej w zastępstwie Tymczasowego Rządu Narodowego faktyczną władzę w pierwszej fazie walk. Brak jest jednak informacji o tym, aby bezpośrednio uczestniczył w działaniach bojowych.

Po upadku powstania Gralewski zbiegł za granicę i przebywał w Saksonii oraz w Szwajcarii. Na emigracji wydawał czasopismo „Braterstwo” oraz broszurę Myśli o naszych działaniach w kraju i za granicą, w których propagował idee reformy rolnej, sprzeciwiał się rusyfikacji i wynaradawianiu narodów wschodniosłowiańskich, a także nawoływał do solidarności z ruchami rewolucyjnymi w Cesarstwie Rosyjskim oraz wspólnej walki o wolność i reformy społeczne. Na początku lat siedemdziesiątych Gralewski otrzymał od władz Austro-Węgier zezwolenie na osiedlenie się w Galicji i przeniósł się do Lwowa. Zajął się wówczas opracowywaniem wspomnień ze swojego pobytu na Kaukazie, jak również zbieraniem materiałów dotyczących etnografii Polski. W roku 1877 opublikował Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli, a w 1898 – Nieco notatek etnograficznych, które zostały zawarte w Zbiorze wiadomości do antropologii krajowej.

Mateusz Gralewski zmarł w 1891 roku w wieku sześćdziesięciu pięciu lat i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Najbardziej znanym dziełem Gralewskiego jest Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli, cenne źródło informacji o XIX-wiecznym Kaukazie. Materiały do tego dzieła autor zbierał głównie podczas zesłania, jednakże w obawie przed represjami ze strony władzy państwowej zniszczył znaczną część swoich notatek. Po pewnym czasie na podstawie ocalałych materiałów, a także odtwarzając z pamięci niekompletne zapiski i wspomagając się dostępnymi publikacjami, napisał prezentowane poniżej dzieło.

Gralewski wiadomości o Kaukazie czerpał z osobistych obserwacji, a także od osób, z którymi zapoznał się w czasie wojskowej służby. Można również wnioskować, że miał dostęp do materiałów państwowych (w tym dokumentów wojskowych), co najprawdopodobniej wiązało się z jego ewentualną pracą w kancelarii. Gralewski jako osoba wykształcona mógł znaleźć tam zajęcie, aczkolwiek nigdzie nie ma dokładnej informacji na ten temat, sam autor także nie udziela w tym zakresie żadnych wskazówek. Z zapisu wspomnień można wyciągnąć wniosek, że Gralewski osobiście przebywał na terenie północnej Czeczenii, Dagestanu, współczesnego Azerbejdżanu (w XIX wieku Azerbejdżanem określano wyłącznie ziemie leżące na południe od rzeki Araks), Gruzji, Osetii oraz Kabardyno-Bałkarii. Wątpliwe jest natomiast, aby kwaterował w zachodnim Kaukazie, na wybrzeżu Morza Czarnego. Fragment pracy dotyczący tego obszaru nie nosi cech bezpośredniej obserwacji, tak jak ma to miejsce w częściach odnoszących się do wschodniego Kaukazu.

Autor opisał własne przeżycia i spostrzeżenia na temat mieszkańców, a także wydarzeń rozgrywających się na Kaukazie, jak również zamieścił wiele informacji pozyskanych od miejscowej ludności, dzięki czemu praca zyskała dodatkowe walory. Nosi ona cechy opracowania etnograficznego, a jej obszerne fragmenty odnoszą się do sytuacji Polaków służących na Kaukazie w armii carskiej. Tej kwestii w całości poświęcony jest ostatni rozdział.

Wypada także zaznaczyć, że Gralewski zapewne czerpał między innymi z Die Völker des Kaukasus und ihre Freiheitskämpfe gegen die Russen: ein Beitrag zur neuesten Geschichte des Orients (Narody Kaukazu i ich walka przeciwko Rosji: przyczynek do najnowszej historii Orientu) Friedricha Bodenstedta – dzieła, z którym najprawdopodobniej się zapoznał, przebywając na emigracji w Saksonii. W obu pracach znajdują się takie same fragmenty, chociaż obaj autorzy mogli korzystać z tych samych źródeł, ponieważ przybyli na Kaukaz niemalże równocześnie (Bodenstedt w 1844, a Gralewski rok później). Jednakże należy wziąć również pod uwagę to, że dzieło Bodenstedta zostało wydane w 1848 roku, a więc trzydzieści lat przed książką Gralewskiego. Die Völker… była pracą bardzo znaną w Europie i przyniosła jej autorowi szeroki rozgłos. Miejscami bardzo duże podobieństwa występują także pomiędzy Kaukazem… a pięciotomowym dziełem Wasilija Potto Kawkazskaâ wojna w otdel’nyh očerkah, èpizodah, legendah i biografiâh (Wojna kaukaska w poszczególnych reportażach, epizodach, legendach i biografiach), chociaż w tym przypadku to książka Rosjanina została wydana w 1899 roku, a więc dwadzieścia dwa lata po pracy Gralewskiego. W kwestii wzajemnych zapożyczeń nie przeprowadzono szerszych badań, aczkolwiek temat ten jawi się interesująco.

Kaukaz… ma wymowę antycarską, na co bez wątpienia wpłynęły poglądy autora. Ideologicznie utożsamia się on z tymi, przeciwko którym został wysłany. Mimo że sam nie przeszedł na stronę wojsk walczących o niepodległość górali, to pod koniec książki przebija żal, że zesłani Polacy nie zdecydowali się na taki krok. Gralewski nie popiera jednakże bezgranicznie wszystkich działań mieszkańców Kaukazu wojujących z Rosją, co wyraźnie widać w części poświęconej imamowi Szamilowi, którego krytykuje za sposób rządzenia w ostatnim okresie jego panowania.

W niniejszej wersji wspomnień Gralewskiego, w porównaniu z pierwszym wydaniem z 1877 roku, dokonano zmian gramatyczno-językowych w taki sposób, aby praca była łatwiejsza do odbioru dla współczesnego Czytelnika. Dążono przy tym do jednoczesnego zachowania osobistego stylu autora i niezmieniania fragmentów, które tego nie wymagały.

Wobec tego, że w dziewiętnastowiecznej polszczyźnie nie było jednego ustalonego sposobu zapisu obcojęzycznych nazw osobowych, a także geograficznych, odnoszących się do regionu Kaukazu, starano się ujednolicić je zgodnie z obecnie obowiązującymi normami. Spowodowane to było z jednej strony chęcią ułatwienia zainteresowanemu Czytelnikowi odnalezienia miejsc lub osób opisywanych przez Gralewskiego w Internecie, atlasie lub literaturze przedmiotu, a z drugiej – potrzebą zastosowania formy polskiej wobec częstego przytaczania przez autora nazw zrusyfikowanych. Nie było to łatwe zadanie, ponieważ również obecnie nie ma ustalonej pisowni wielu nazw używanych przez autora Kaukazu… W spornych miejscach ich zapis wynika z subiektywnego zdania redaktorów, którzy nie roszczą sobie pretensji, iż są one jedynymi właściwymi zapisami. Szczególną trudność sprawiły w tym przypadku nazwy osobowe, zazwyczaj napisane przez Gralewskiego w zniekształconej formie fonetycznej i potrzeba było wytężonej pracy, aby zidentyfikować osobę, którą autor miał na myśli.

W niniejszej edycji książki zachowano nazwy funkcjonujące w okresie, gdy Gralewski przebywał na Kaukazie. Stąd też w tekście użyto formy „Tyflis” zamiast obecnej „Tbilisi” czy „Temir-Chan-Szura” zamiast „Bujnaksk”. Ta sama zasada odnosi się do nazw narodów i narodowości; pozostawiono z tego względu Małorusinów, którym to mianem w okresie powstawania pracy określano Ukraińców. Wszystkie takie miejsca zostały opatrzone odpowiednimi przypisami wyjaśniającymi. Pojawiają się one również wszędzie tam, gdzie redaktorzy uznali za stosowne objaśnić czytelnikowi dany termin, wydarzenie, czy osobę dokładniej, niż uczynił to Gralewski w swoich wspomnieniach.

Przemysław Adamczewski