Manifest Komunistyczny - ebook

Przedmowa do nowego polskiego wydania „Manifestu Partii Komunistycznej”

Z hi­sto­rią ru­chu ro­bot­ni­cze­go zwią­za­ne są losy „Ma­ni­fe­stu Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej”. Kry­zys, w ja­kim zna­lazł się ruch ro­bot­ni­czy pod ko­niec XX wie­ku od­bił się nie­wąt­pli­wie na po­pu­lar­no­ści tego pierw­sze­go doj­rza­łe­go do­ku­men­tu pro­gra­mo­we­go ru­chu ko­mu­ni­stycz­ne­go. Za­cho­wu­je on rolę me­to­do­lo­gicz­no-teo­re­tycz­nej dy­rek­ty­wy do ana­li­zy rze­czy­wi­sto­ści i for­mu­ło­wa­nia pro­gra­mów po­li­tycz­nych w dniu dzi­siej­szym. Na­wet Fran­cis Whe­el, au­tor ostat­nio wy­da­nej w ję­zy­ku pol­skim nie­zbyt przy­chyl­nej Ka­ro­lo­wi Mark­so­wi bio­gra­fii, mu­siał przy­znać, że „czymś na­praw­dę nie­zwy­kłym w »Ma­ni­fe­ście« jest to, że w ogó­le ma ja­kiś od­dźwięk współ­cze­śnie. W księ­gar­ni w Lon­dy­nie do­li­czy­łem się ostat­nio ni mniej, ni wię­cej, tyl­ko dzie­wię­ciu an­giel­skich wy­dań. Na­wet Ka­rol Marks, któ­ry nig­dy nie grze­szył prze­sad­ną skrom­no­ścią, nie przy­pusz­czał­by, że pod ko­niec ty­siąc­le­cia jego nie­du­ży trak­tat wciąż bę­dzie be­st­sel­le­rem” (Fran­cis Whe­el, „Ka­rol Marks. Bio­gra­fia”, Wy­daw­nic­two W.A.B., War­sza­wa 2005, s. 112). Marks za­pew­ne nie przy­pusz­czał rów­nież, że w po­nad 150 lat po wy­da­niu „Ma­ni­fe­stu” zo­sta­nie w swej dru­giej oj­czyź­nie – An­glii – ogło­szo­ny „my­śli­cie­lem ty­siąc­le­cia”.

„Ma­ni­fest” za­cho­wu­je nadal wiel­ką siłę pro­gno­stycz­ną, cho­ciaż nie prze­są­dza żad­nych dat, ani kon­kret­nych ter­mi­nów. Już w cią­gu kil­ku dni po opu­bli­ko­wa­niu „Ma­ni­fe­stu” wy­bu­chła re­wo­lu­cja na­zwa­na przez hi­sto­ry­ków Wio­sną Lu­dów, naj­pierw w Pa­ry­żu, a na­stęp­nie roz­prze­strze­ni­ła się na wie­le kra­jów Eu­ro­py. Wy­mie­nio­ny w dru­gim zda­niu „Ma­ni­fe­stu” Fra­nço­is Gu­izot, któ­ry pod­pi­sał na­kaz wy­da­le­nia Mark­sa w 1845 roku, zo­stał po­zba­wio­ny sta­no­wi­ska pre­mie­ra 23 lu­te­go; król Lu­dwik Fi­lip ab­dy­ko­wał na­stęp­ne­go dnia i wy­je­chał do An­glii, a jego tron do­słow­nie sta­nął w pło­mie­niach. Au­striac­ki kanc­lerz Kle­mens von Met­ter­nich, któ­ry współ­de­cy­do­wał o lo­sach po­na­po­le­oń­skiej Eu­ro­py, zo­stał oba­lo­ny trzy ty­go­dnie póź­niej i mu­siał ucie­kać do Ho­lan­dii, a na­stęp­nie do An­glii. Osiem­na­ste­go mar­ca re­wo­lu­cja do­tar­ła do Ber­li­na. Pa­nu­ją­cy wów­czas pa­pież Pius IX, gdy wy­bu­chło po­wsta­nie w sa­mym Rzy­mie, uciekł do Ga­ety (koło Ne­apo­lu). A wła­da­ją­cy Ro­sją car Mi­ko­łaj I, któ­ry jesz­cze po­mógł stłu­mić Wio­snę Lu­dów na Wę­grzech, zo­stał po­ni­żo­ny pa­ry­skim trak­ta­tem po­ko­jo­wym, koń­czą­cym woj­nę krym­ską 1853-1856. Po­wsta­nie ro­bot­ni­cze w czerw­cu 1848 roku w Pa­ry­żu przy­nio­sło kres ilu­zji o wspól­no­cie in­te­re­sów pro­le­ta­ria­tu i bur­żu­azji.

Ist­nie­je prze­ko­na­nie, że „Ma­ni­fest” jest wy­ni­kiem ge­niu­szu Mark­sa i En­gel­sa. Tym­cza­sem oni sami mie­li nie­co inne mnie­ma­nie w tej spra­wie: „Tezy teo­re­tycz­ne ko­mu­ni­stów nie opie­ra­ją się by­najm­niej na ide­ach, na za­sa­dach wy­my­ślo­nych lub od­kry­tych przez tego czy owe­go na­pra­wia­cza świa­ta. Są one je­dy­nie ogól­nym wy­ra­zem rze­czy­wi­stych sto­sun­ków ist­nie­ją­cej wal­ki klas, wy­ra­zem od­by­wa­ją­ce­go się w na­szych oczach ru­chu dzie­jo­we­go. Znie­sie­nie do­tych­cza­so­wych sto­sun­ków wła­sno­ści nie jest czymś wła­ści­wym spe­cjal­nie ko­mu­ni­zmo­wi. Wszyst­kie sto­sun­ki wła­sno­ści pod­le­ga­ły cią­głym zmia­nom hi­sto­rycz­nym, cią­głym prze­obra­że­niom hi­sto­rycz­nym. (…) Tym, co wy­róż­nia ko­mu­nizm, jest nie znie­sie­nie wła­sno­ści w ogó­le, lecz znie­sie­nie wła­sno­ści bur­żu­azyj­nej” (MED, t. 4, s. 528). Po­dob­nie ma się rzecz z za­rzu­ta­mi wo­bec ko­mu­ni­stów o chęć znie­sie­nia ro­dzi­ny, wpro­wa­dze­nia wspól­no­ty żon, znie­sie­niem wol­no­ści, oso­bo­wo­ści, re­li­gii. „Re­wo­lu­cja ko­mu­ni­stycz­na jest naj­ra­dy­kal­niej­szym ze­rwa­niem z prze­ka­za­ny­mi nam sto­sun­ka­mi wła­sno­ści; nic dziw­ne­go, że w swym prze­bie­gu przy­nie­sie ona rów­nież naj­ra­dy­kal­niej­sze ze­rwa­nie z prze­ka­za­ny­mi nam ide­ami” (MED, t, 4, s. 535). Nowe sto­sun­ki i nowe idee nie są jed­nak wy­pro­wa­dza­ne z gło­wy „na­pra­wia­cza świa­ta”, lecz z do­ko­nu­ją­ce­go się pro­ce­su spo­łecz­ne­go. Po­glą­dy Mark­sa i En­gel­sa były m.in. wy­ni­kiem kry­tycz­ne­go prze­war­to­ścio­wa­nia kla­sycz­nej eko­no­mii an­giel­skiej, kla­sycz­nej fi­lo­zo­fii nie­miec­kiej oraz pro­gnoz fran­cu­skie­go so­cja­li­zmu i ko­mu­ni­zmu uto­pij­ne­go.

Słow­nic­two uży­wa­ne przez Mark­sa i En­gel­sa od­zwier­cie­dla kon­kret­ny etap ich teo­re­tycz­ne­go roz­wo­ju.

Jako cie­ka­wost­kę od­no­tuj­my to, że w „Ma­ni­fe­ście Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej” nie pada ani razu sło­wo „ka­pi­ta­lizm”. Twier­dze­nie o za­war­tej w nim kry­ty­ce ka­pi­ta­li­zmu jest więc uza­sad­nio­ne przez wie­lo­let­nią tra­dy­cję in­ter­pre­ta­cyj­ną. Ja­kich za­tem słów uży­wa­ją Marks i En­gels, od­no­szą­cych się do ów­cze­snych wa­run­ków i sy­tu­acji. Mó­wią oni o „ka­pi­ta­le”, „bur­żu­azyj­nym spo­so­bie pro­duk­cji”, „pra­cy na­jem­nej”, „no­wo­cze­snym spo­łe­czeń­stwie”, „bur­żu­azji”, „pro­le­ta­ria­cie”, „ro­bot­ni­kach”, „no­wo­cze­snych ro­bot­ni­kach”, „na­jem­nych ro­bot­ni­kach”, „bur­żu­azyj­nym pań­stwie”, „bur­żu­azyj­nych sto­sun­kach spo­łecz­nych”, „bur­żu­azyj­nych sto­sun­kach pro­duk­cji i wy­mia­ny”, „bur­żu­azyj­nych sto­sun­kach wła­sno­ści”. Ale nie ma wy­ra­że­nia „ka­pi­ta­lizm”. Po­ja­wia się je­dy­nie w przed­mo­wie do „Ma­ni­fe­stu” z 1893 roku, a więc dwa lata przed śmier­cią En­gel­sa.

Marks i En­gels po­słu­gu­ją się ter­mi­na­mi „cena pra­cy” i „war­tość pra­cy”. Do­pie­ro po głę­bo­kich stu­diach eko­no­micz­nych za­stą­pią je bar­dziej pre­cy­zyj­ny­mi: „war­tość siły ro­bo­czej” i „cena siły ro­bo­czej”.

Ci, któ­rzy zna­ją Mark­sa i En­gel­sa tyl­ko z opo­wia­dań i wi­dzą w nich ocie­ka­ją­ce od krwi bur­żu­azji be­stie, zdzi­wią się po­dzi­wem wy­ra­ża­nym przez nich w „Ma­ni­fe­ście” dla bur­żu­azji. Nie moż­na jed­nak za­po­mi­nać, że po­dziw ten jest jed­nak wa­run­ko­wy i do­ty­czy po­stę­pu bur­żu­azyj­ne­go spo­łe­czeń­stwa w sto­sun­ku do wspól­no­ty pier­wot­nej, nie­wol­nic­twa, a zwłasz­cza feu­da­li­zmu. Nie uwa­ża­li oni ka­pi­ta­li­zmu za „ko­niec hi­sto­rii”.

Ge­ne­za „Ma­ni­fe­stu”

Wy­od­ręb­nia­nie się re­wo­lu­cyj­ne­go ru­chu ro­bot­ni­cze­go z ru­chu li­be­ral­no-de­mo­kra­tycz­ne­go sta­no­wi­ło dość dłu­gi i zło­żo­ny pro­ces. Za­gra­nicz­ne or­ga­ni­za­cje rze­mieśl­ni­ków i ro­bot­ni­ków nie­miec­kich w la­tach 1830-1840 były jesz­cze re­li­gij­ne i bo­go­boj­ne, życz­li­wie na­sta­wio­ne do wspól­no­ty, po­dat­ne na pro­po­zy­cje re­form, a ko­mu­ni­stycz­ne i an­ty­ka­pi­ta­li­stycz­ne ten­den­cje mia­ły zmien­ne na­si­le­nie. Po­sia­da­ły one czę­sto krót­ki pro­gram w for­mie ka­te­chi­zmu (py­ta­nia i od­po­wie­dzi), na­zy­wa­ne­go na­wet wy­zna­niem wia­ry lub cre­do i były naj­czę­ściej wzo­ro­wa­ne na fran­cu­skiej li­te­ra­tu­rze so­cja­li­zmu i ko­mu­ni­zmu uto­pij­ne­go. Zna­ne są na przy­kład ka­te­chi­zmy La­pon­ne­raye’a, Etien­ne’a Ca­be­ta, Kar­la Schap­pe­ra, Féli­ci­té Ro­ber­ta de La­men­na­is. Ostat­nią taką or­ga­ni­za­cją był Zwią­zek Wy­pę­dzo­nych (Ba­ni­tów). Zwią­zek sta­wiał so­bie jesz­cze an­ty­feu­dal­ne cele i był pod wpły­wem Re­wo­lu­cji Fran­cu­skiej 1789 roku, a „De­kla­ra­cja Praw Czło­wie­ka i Oby­wa­te­la” oraz tra­dy­cje Ba­beu­fa były pro­gra­mo­wą pod­sta­wą jego dzia­łal­no­ści. W 1836 roku do­szło do roz­ła­mu – nurt ro­bot­ni­czy utwo­rzył Zwią­zek Spra­wie­dli­wych, któ­re­go teo­re­ty­kiem zo­stał Wil­helm We­itling. Więk­szość człon­ków Związ­ku sta­no­wi­li nie­miec­cy rze­mieśl­ni­cy w Pa­ry­żu i Lon­dy­nie. Kie­row­nic­two Związ­ku znaj­do­wa­ło się naj­pierw w Pa­ry­żu, a od 1846 roku w Lon­dy­nie.

W la­tach 1836-1838 od­by­ła się w Związ­ku Spra­wie­dli­wych dys­ku­sja pro­gra­mo­wa. Pod ko­niec 1838 roku po­ja­wi­ła się bro­szu­ra Wil­hel­ma We­itlin­ga pt. „Czło­wie­czeń­stwo, ja­kie ono jest, a ja­kim po­win­no być?”. Sta­ła się ona fak­tycz­nie pro­gra­mem Związ­ku. W 1842 roku We­itling opu­bli­ko­wał jesz­cze pra­cę pt. „Gwa­ran­cje har­mo­nii i wol­no­ści”, ale nie była ona już w sta­nie da­wać dłu­żej pro­gra­mo­wej od­po­wie­dzi na nowe pro­ble­my. Na prze­ło­mie lat 1844-1845 i 1846-1847 do­szło do po­now­nych dys­ku­sji pro­gra­mo­wych. W 1847 roku przy­by­li z Lon­dy­nu do Bruk­se­li wy­słan­ni­cy Związ­ku Spra­wie­dli­wych z pro­po­zy­cją, aby Marks i En­gels przy­stą­pi­li do tej or­ga­ni­za­cji. W czerw­cu 1847 roku od­był się w Lon­dy­nie zjazd Związ­ku Spra­wie­dli­wych (z udzia­łem En­gel­sa), któ­ry prze­szedł też do hi­sto­rii jako I Kon­gres Związ­ku Ko­mu­ni­stów, gdyż taką na­zwę przy­jął wów­czas Zwią­zek Spra­wie­dli­wych. Do­tych­cza­so­wa de­wi­za Związ­ku „Wszy­scy lu­dzie są brać­mi!”, zo­sta­ła za­stą­pio­na kla­so­wym ha­słem i za­sa­dą wal­ki – „Pro­le­ta­riu­sze wszyst­kich kra­jów, łącz­cie się!”. II Kon­gres ob­ra­du­ją­cy od 29 li­sto­pa­da do 8 grud­nia 1847 roku za­da­nie opra­co­wa­nia pro­gra­mu Związ­ku po­wie­rzył Mark­so­wi i En­gel­so­wi.

„Ma­ni­fest” nie po­wstał więc z dnia na dzień, lecz był wy­ni­kiem dys­ku­sji w Związ­ku Spra­wie­dli­wych, jak i doj­rze­wa­nia Mark­sa i En­gel­sa do ta­kiej for­my przed­sta­wie­nia pro­gra­mu ko­mu­ni­stów. Na­pi­sa­nie pro­gra­mu było moż­li­we po wy­ja­śnie­niu pod­sta­wo­wych pro­ble­mów teo­re­tycz­nych i opra­co­wa­niu ma­te­ria­li­stycz­nej kon­cep­cji dzie­jów. Pierw­szą pró­bą było na­pi­sa­nie przez En­gel­sa „Pro­jek­tu ko­mu­ni­stycz­ne­go wy­zna­nia wia­ry”, któ­ry był roz­pa­try­wa­ny przez I Kon­gres Związ­ku Ko­mu­ni­stów, ob­ra­du­ją­cy od 2 do 9 czerw­ca 1847 roku w Lon­dy­nie, w sie­dzi­bie Sto­wa­rzy­sze­nia Oświa­to­we­go Ro­bot­ni­ków Nie­miec­kich, nad pu­bem „Pod Czer­wo­nym Lwem” przy Gre­at Wind­mill Stre­et, w dziel­ni­cy Soho. „Pro­jekt…” na­wią­zy­wał w for­mie do wcze­śniej­sze­go „Ka­te­chi­zmu” ko­mu­ni­sty-uto­pi­sty La­pon­ne­raye’a. De­cy­zją I Kon­gre­su Związ­ku Ko­mu­ni­stów „Pro­jekt ko­mu­ni­stycz­ne­go wy­zna­nia wia­ry” zo­stał ro­ze­sła­ny do gmin Związ­ku i był w nich dys­ku­to­wa­ny. Kie­row­nic­two Związ­ku zda­wa­ło so­bie spra­wę ze sła­bo­ści „Pro­jek­tu ko­mu­ni­stycz­ne­go wy­zna­nia wia­ry”. Do­ku­ment ten ode­grał jed­nak swo­ją po­zy­tyw­ną rolę, gdyż po raz pierw­szy w hi­sto­rii po­zwo­lił zor­ga­ni­zo­wać sto­sun­ko­wo sze­ro­ką dys­ku­sję pro­gra­mo­wą w ru­chu ro­bot­ni­czym.

Po tej dys­ku­sji En­gels na­pi­sał nową wer­sję pro­gra­mu pod na­zwą „Za­sa­dy ko­mu­ni­zmu”. Już w trak­cie jego opra­co­wy­wa­nia do­szedł do wnio­sku, że na­le­ży zmie­nić for­mę i struk­tu­rę pro­gra­mu. Dla­te­go w li­ście do Mark­sa z 23-24 li­sto­pa­da 1847 roku pi­sał: „Za­sta­nów się tro­chę nad wy­zna­niem wia­ry. Uwa­żam, że naj­le­piej by­ło­by zre­zy­gno­wać z for­my ka­te­chi­zmu i nadać temu ty­tuł: »Ma­ni­fest ko­mu­ni­stycz­ny«. Po­nie­waż trze­ba tam bę­dzie wy­ło­żyć mniej lub wię­cej hi­sto­rii, do­tych­cza­so­wa for­ma zu­peł­nie się nie na­da­je. Przy­wio­zę tu­taj pro­jekt, któ­ry ja na­pi­sa­łem, ma for­mę zwy­czaj­nej nar­ra­cji, ale jest mar­nie zre­da­go­wa­ny, w ogrom­nym po­śpie­chu” (MED, t. 27, s. 122).

„Ma­ni­fest” zo­stał po raz pierw­szy wy­da­ny dru­kiem w lu­tym 1848 roku w Lon­dy­nie po kil­ka­krot­nych po­na­gle­niach ze stro­ny Ko­mi­te­tu Cen­tral­ne­go. Marks i En­gels wy­cią­gnę­li ów­cze­sny ruch ko­mu­ni­stycz­ny z kon­spi­ra­cji i sek­ciar­stwa. Dla­te­go we wstę­pie pi­sa­li, że „Czas już naj­wyż­szy, aby ko­mu­ni­ści wy­ło­ży­li otwar­cie wo­bec ca­łe­go świa­ta swój punkt wi­dze­nia i baj­ce o wid­mie ko­mu­ni­zmu prze­ciw­sta­wi­li ma­ni­fest sa­mej par­tii” (MED, t. 4, s. 513). Zaś w za­koń­cze­niu stwier­dza­li, że „Ko­mu­ni­ści uwa­ża­ją za nie­god­ne ukry­wa­nie swych po­glą­dów i za­mia­rów” (MED, t. 4, s. 549).

Pierw­sze wy­da­nie „Ma­ni­fe­stu” było ano­ni­mo­we. Cho­ciaż pod wszyst­ki­mi współ­cze­sny­mi wy­da­nia­mi „Ma­ni­fe­stu” wid­nie­je na­zwi­sko Mark­sa i En­gel­sa, a kon­cep­cje En­gel­sa wpły­nę­ły na jego treść i struk­tu­rę, to jed­nak tekst, któ­ry do­tarł do Lon­dy­nu, zo­stał na­pi­sa­ny i zre­da­go­wa­ny przez Mark­sa w ga­bi­ne­cie w miesz­ka­niu pod nu­me­rem 42 przy rue d’Or­léans w Bruk­se­li.

Ty­tuł „Ma­ni­fest Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej” jest tro­chę my­lą­cy, gdyż par­tia o ta­kiej na­zwie wów­czas nie ist­nia­ła. Dla­te­go od 1872 roku na­zy­wa­ny jest „Ma­ni­fe­stem ko­mu­ni­stycz­nym”.

„Struk­tu­ra Ma­ni­fe­stu”

Struk­tu­ra i treść „Ko­mu­ni­stycz­ne­go wy­zna­nia wia­ry”, „Za­sad ko­mu­ni­zmu” i „Ma­ni­fe­stu Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej” przed­sta­wia­ją sobą ko­lej­ne stop­nie roz­pra­co­wa­nia teo­rii i pro­gra­mu for­mu­łu­ją­cej się par­tii ko­mu­ni­stycz­nej. Ist­nie­je okre­ślo­na współ­za­leż­ność po­mię­dzy punk­ta­mi (py­ta­nia­mi i od­po­wie­dzia­mi) dwóch pierw­szych pro­jek­tów a „Ma­ni­fe­stem”. Po­mi­ja­jąc de­ta­le moż­na przed­sta­wić ją w po­sta­ci na­stę­pu­ją­cej ta­be­li:

Pro­jekt ko­mu­ni­stycz­ne­go wy­zna­nia wia­ry

1-6

7-12

13-22

–

–

Za­sa­dy ko­mu­ni­zmu

prze­pra­co­wa­no

1-13

14-24

24

25

Ma­ni­fest Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej

–

I

II

III

IV

(Cy­fry arab­skie ozna­cza­ją nu­me­ry py­tań i od­po­wie­dzi w „Pro­jek­cie ko­mu­ni­stycz­ne­go wy­zna­nia wia­ry” i w „Za­sa­dach ko­mu­ni­zmu”, a cy­fry rzym­skie nu­me­ry roz­dzia­łów „Ma­ni­fe­stu Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej”).

„Ma­ni­fest Par­tii Ko­mu­ni­stycz­nej” – pierw­szy doj­rza­ły pro­gram mię­dzy­na­ro­do­we­go ru­chu ro­bot­ni­cze­go, skła­da się z krót­kie­go wstę­pu i czte­rech za­sad­ni­czych roz­dzia­łów.

Roz­dział pierw­szy, naj­bar­dziej ob­szer­ny, pt. „Bur­żu­azja a pro­le­ta­riu­sze” – to krót­ki wy­kład ma­te­ria­li­stycz­ne­go poj­mo­wa­nia roz­wo­ju spo­łe­czeń­stwa. Znaj­du­je się w nim wszech­stron­ne roz­wi­nię­cie i uza­sad­nie­nie twier­dze­nia, że hi­sto­ria do­tych­cza­so­wych spo­łe­czeństw, poza wspól­no­tą pier­wot­ną, jest hi­sto­rią wal­ki klas. Z tego punk­tu wi­dze­nia roz­pa­tru­jąc spo­łe­czeń­stwo bur­żu­azyj­ne, w pierw­szej czę­ści roz­dzia­łu, wska­zu­je się na ma­te­rial­ne, a w dru­giej czę­ści, na spo­łecz­ne, prze­słan­ki ko­mu­ni­zmu. Z jed­nej stro­ny – po­stę­pu­je roz­wój sił wy­twór­czych, po­głę­bia się sprzecz­ność po­mię­dzy cią­gle roz­wi­ja­ją­cy­mi się si­ła­mi wy­twór­czy­mi a bur­żu­azyj­ny­mi sto­sun­ka­mi pro­duk­cji, opar­ty­mi na wła­sno­ści pry­wat­nej. Na­to­miast z dru­giej stro­ny – po­wsta­je i roz­wi­ja się pro­le­ta­riat jako obiek­tyw­na siła spo­łecz­na, zmu­szo­na do znie­sie­nia bur­żu­azyj­nych sto­sun­ków spo­łecz­nych, po­głę­bia się an­ta­go­ni­stycz­na sprzecz­ność po­mię­dzy pro­le­ta­ria­tem a bur­żu­azją.

Tym wszyst­kim, któ­rzy uwa­ża­ją, że teo­ria glo­ba­li­za­cji jest naj­now­szym two­rem nauk po­li­tycz­nych i eko­no­mii moż­na przy­to­czyć opis pro­ce­sów, do­ku­men­tu­ją­cy traf­ność ob­ser­wa­cji Mark­sa i En­gel­sa: „Po­trze­ba co­raz szer­sze­go zby­tu dla swych pro­duk­tów gna bur­żu­azję po ca­łej kuli ziem­skiej. Wszę­dzie musi się ona za­gnieź­dzić, wszę­dzie za­do­mo­wić, wszę­dzie za­dzierz­gnąć sto­sun­ki. Przez eks­plo­ata­cję ryn­ku świa­to­we­go bur­żu­azja nada­ła pro­duk­cji i kon­sump­cji wszyst­kich kra­jów cha­rak­ter ko­smo­po­li­tycz­ny Ku wiel­kie­mu ża­lo­wi re­ak­cjo­ni­stów usu­nę­ła prze­my­sło­wi spod nóg grunt na­ro­do­wy. Od­wiecz­ne na­ro­do­we ga­łę­zie prze­my­słu ule­gły znisz­cze­niu i są da­lej co dzień nisz­czo­ne. Są wy­pie­ra­ne przez nowe ga­łę­zie prze­my­słu, któ­rych wpro­wa­dze­nie sta­je się kwe­stią ży­cia dla wszyst­kich cy­wi­li­zo­wa­nych na­ro­dów, przez ga­łę­zie, któ­re prze­twa­rza­ją su­row­ce już nie miej­sco­we, lecz spro­wa­dza­ne z naj­od­le­glej­szych stref, i któ­rych fa­bry­ka­ty spo­ży­wa­ne są nie tyl­ko w kra­ju, lecz tak­że we wszyst­kich czę­ściach świa­ta. Miej­sce daw­nych po­trzeb, za­spo­ka­ja­nych przez wy­ro­by kra­jo­we, zaj­mu­ją nowe, któ­rych za­spo­ko­je­nie wy­ma­ga pro­duk­tów naj­od­le­glej­szych kra­jów i kli­ma­tów. Daw­na lo­kal­na i na­ro­do­wa sa­mo­wy­star­czal­ność i od­osob­nie­nie ustę­pu­ją miej­sca wszech­stron­nym sto­sun­kom wza­jem­nym, wszech­stron­nej współ­za­leż­no­ści na­ro­dów. I to za­rów­no w pro­duk­cji ma­te­rial­nej, jak i w pro­duk­cji du­cho­wej. Wy­two­ry du­cho­we po­szcze­gól­nych na­ro­dów sta­ją się wspól­nym do­brem. Jed­no­stron­ność i ogra­ni­czo­ność na­ro­do­wa sta­je się co­raz bar­dziej nie­moż­li­wa, a z wie­lu li­te­ra­tur na­ro­do­wych i re­gio­nal­nych po­wsta­je li­te­ra­tu­ra świa­to­wa” (MED, t. 4, s. 518).