Na Zachodnim Brzegu bez zmian - ebook

Wstęp Konrad Pędziwiatr

Choć Zachodni Brzeg włączając do niego Wschodnią Jerozolimę zajmuje obszar mniejszy niż połowa województwa małopolskiego, to od prawie pół wieku koncentruje się na nim uwaga całego świata. To terytorium graniczące z Izraelem i Jordanią będące od 1967 r. pod okupacją izraelską i zamieszkałe (znów wliczając Jerozolimę Wschodnią) przez prawie 2,7 miliona Palestyńczyków oraz ponad pół miliona osadników żydowskich jest bowiem areną nieustającego konfliktu i przemocy. Pomimo rozlicznych inicjatyw pokojowych nie udało się doprowadzić do jego rozwiązania i deeskalacji przemocy, a kolejne projekty poszerzania osiedli żydowskich na terenach okupowanych pogłębiają tylko wzajemną niechęć pomiędzy społeczeństwami izraelskim i palestyńskim. Jednocześnie zapowiadane w Oslo w 1993 r. powstanie niepodległego państwa palestyńskiego do dziś nie nastąpiło, a Zachodni Brzeg, który miałby stać się jego najważniejszą częścią (obok Strefy Gazy) nie przestał być areną działań Izraela. Co więcej, dziś po ponad 20 latach od podpisania porozumień w Oslo utworzenie niepodległego państwa palestyńskiego ze stolicą w Al-Quds (Jerozolimie) wydaje się bardziej odległe niż na początku lat 90. XX w.

Zdanie „Na zachodzie bez zmian” było typowym niemieckim komunikatem z frontu zachodniego, podczas I wojny światowej, kiedy pozornie nic się nie działo, a jednocześnie każdego dnia wojna przynosiła swe krwawe żniwo w postaci kolejnych zabitych i rannych. Sto lat później na Zachodnim Brzegu jest również bez zmian i choć nie ma tu jasno określonych frontów i okopów, z których strzelają do siebie nawzajem żołnierze wrogich armii, to konflikt tli się nieustannie, a całej sytuacji beznadziei dodaje jeszcze fakt braku jasnej perspektywy zakończenia przemocy. Tak jak ponad 100 lat temu w Europie Zachodniej, konflikt i przemoc zdecydowanie tu spowszedniały, ale przez to wcale nie stały się mniej dotkliwe, szczególnie dla ludności okupowanej. Niniejsza książka ma na celu zwrócenie uwagi polskiej opinii publicznej na wielowymiarowość konfliktu izraelsko-palestyńskiego oraz jego percepcję ze strony ludności cywilnej, będącej jego zakładnikiem. Podobnie jak przed laty powieść Ericha Marii Remarque’a (wydana w 1929 r.) ma w swym zamierzeniu być głosem sprzeciwu wobec niesprawiedliwości i przemocy konfliktów, których ostateczną ofiarą jest nade wszystko bezbronna ludność cywilna oraz głosem nadziei na pokojowe rozwiązanie kwestii spornych.

W przeciwieństwie do wielu innych książek poświęconych tematyce izraelsko-palestyńskiej niniejsza publikacja jest owocem nie tylko analizy materiałów źródłowych, ale również wieloletniej czynnej obserwacji życia na terenach palestyńskich i izraelskich. Zarówno teksty analityczne jak i prasowe zamieszczone w tym tomie wyszły bowiem spod pióra osób, które spędziły co najmniej kilka miesięcy na omawianym obszarze. Przebywały tam nie tylko bacznie obserwując życie codzienne jego mieszkańców, ale również włączając się w rozmaite inicjatywy pokojowe w ramach Ekumenicznego Programu Współtowarzyszenia w Palestynie i Izraelu (ang. Ecumenical Accompaniment Programme in Palestine and Israel – EAPPI) koordynowanego przez Światową Radę Kościołów (ang. World Council of Churches – WCC)¹. Od 10 lat polscy wolontariusze uczestniczą w programie EAPPI mieszkając w różnych częściach Zachodniego Brzegu (m.in. w Betlejem, Hebronie, Tulkarem i Jerychu) oraz w Jerozolimie Wschodniej. Tym co łączy wszystkich autorów zamieszczonych w niniejszym tomie tekstów jest doświadczenie co najmniej kilkumiesięcznego pobytu w regionie. Przez ten czas 22 wolontariuszy z Polski wzięło udział w programie i czynnie włączyło się w realizacje celów EAPPI na Zachodnim Brzegu Jordanu, jak i w kraju oraz poza nim, poprzez rzecznictwo na rzecz pokojowego zakończenia konfliktu izraelsko-palestyńskiego.

Współtowarzyszenie (ang. Accompaniment) w ujęciu programu kierowanego przez Światową Radę Kościołów odwołuje się nie tylko do dzielenia wspólnej przestrzeni życiowej z tymi, którzy wymagają pomocy (od łacińskiego „com” i „panis” oznaczającego dosłownie „z chlebem”), ale również do dodawania nadziei potrzebującym na lepsze jutro. Na Bliskim Wschodzie termin ten jest znany już od wieków i bardzo silnie wpisany w lokalną kulturę. Kiedy Żydzi opuścili Egipt Bóg współtowarzyszył im w podróży pod postacią chmury za dnia i ognia, który rozświetlał noc (Ks. Wyjścia 14). Później Jezus współtowarzyszył swoim wątpiącym uczniom w drodze do Emaus i dowiódł im, iż jego ofiara nie była bezcelowa (św. Łukasz 24:13-43). Dla programu kierowanego przez WCC istotne jest także – zgodnie z przykładem nowotestamentowym – współtowarzyszenie ograniczone czasowo, po to, by w odpowiednim momencie oddalić się (niczym Jezus od swoich wątpiących uczniów) i kontynuować pracę na rzecz potrzebujących w innej przestrzeni.

Na Zachodnim Brzegu bez zmian z jednej strony dąży do przedstawienia w jak najbardziej przejrzysty sposób głównych barier stojących na przeszkodzie w osiągnięciu trwałego i sprawiedliwego pokoju w Ziemi Świętej, a z drugiej strony stara się ukazać nadzieje i beznadzieję mieszkańców Zachodniego Brzegu wiązane z procesem pokojowym. Pokazuje Palestyńczyków jako naród, który od dziesięcioleci bezskutecznie domaga się uznania swojego prawa do politycznej podmiotowości i posiadania własnego państwa oraz Zachodni Brzeg z Jerozolimą Wschodnią jako przestrzeń, w której to państwo nade wszystko miałoby ulec materializacji. Z jednej strony jest to przestrzeń, w której nie następują oczekiwane przez zamieszkującą ją ludność zmiany polityczne, ale z drugiej jest terenem o znacznej dynamice życia społecznego i kulturowego, która ginie w relacjach z Bliskiego Wschodu, zdominowanych przez akty przemocy. Książka ta ma w swym zamiarze choć częściowo „zdemilitaryzować” dyskurs na temat Zachodniego Brzegu i ukazać czytelnikom sylwetki zwykłych Palestyńczyków, którzy na co dzień zmagają się z rozmaitymi wyzwaniami życia w tym regionie świata. Ze względu na swój zróżnicowany charakter jest adresowana nie tylko do tych, którzy znają analizowany region głównie z przekazów medialnych, ale również do osób, które podróżowały po Izraelu i Palestynie, lub zagłębiałyli się witeraturę naukową poświęconą tej tematyce. Jej celem jest zachęcenie do samodzielnego i krytycznego poszukiwania prawdy o tym co się dzieje w Izraelu i Palestynie, oraz pokazanie, że także osoby z Polski mogą włączyć się w pracę na rzecz sprawiedliwego pokoju w regionie.

Niniejszy tom jest po części efektem namysłu naukowego nad konfliktem izraelsko-palestyńskim, a po części owocem obserwacji uczestniczącej życia codziennego na Zachodnim Brzegu oraz we Wschodniej Jerozolimie prowadzonej niemalże nieustannie od prawie 10 lat. Jego trzon stanowi sześć rozdziałów analitycznych traktujących o głównych obszarach konfliktu oraz o dwu narodach, które są w niego zaangażowane od dziesięcioleci. Książkę rozpoczyna rozdział na temat Palestyńczyków, kształtowania palestyńskiej tożsamości narodowej oraz zrębów państwa narodowego, a także głównych przeszkód, które stoją na drodze jego powstania. W kolejnym przedstawiamy aktualny podział i status terenów historycznej Palestyny, a także analizujemy wpływ okupacji na życie codzienne Palestyńczyków. Jeśli sytuacja Palestyńczyków na Zachodnim Brzegu Jordanu i we Wschodniej Jerozolimie jest bardzo trudna, to położenie uchodźców palestyńskich jest nierzadko jeszcze trudniejsze. W rozdziale trzecim omawiamy szczegółowo kontekst historyczny i polityczny, który doprowadził do powstania problemu uchodźców palestyńskich, oraz aktualną sytuację uchodźców i problem prawa uchodźców do powrotu z perspektywy ich dążeń moralnych, prawnych i w relacji do trwającego konfliktu izraelsko-palestyńskiego oraz możliwych rozwiązań na przyszłość. Rozdział czwarty analizuje politykę osadniczą Izraela na obszarach okupowanych zarówno z perspektywy historycznej, pozwalającej prześledzić jej rozwój i dynamikę zarówno w okresach sprawowania władzy przez partie lewicowe, jak i prawicowe, oraz w kontekście procesu pokojowego i prawa międzynarodowego. Zwraca uwagę ponadto na podłoże ideologiczne prowadzonej polityki osadniczej oraz zmiany jakie w niej zaszły w ciągu ostatnich dekad. Przedostatni rozdział poświęcony jest Jerozolimie/Al-Quds oraz jej wadze dla Izraelczyków i Palestyńczyków. Analizujemy w nim szczegółowo argumenty przytaczane przez obie strony konfliktu, które mają uprawomocnić ich roszczenia do Świętego Miasta, a także działania podejmowane przez stronę izraelską mające na celu judaizację miasta. Klamrą zamykającą tom jest rozdział poświęcony Izrealczykom. Ukazuje on nie tylko społeczne, etniczne, religijne, polityczne i ekonomiczne zróżnicowanie społeczeństwa izraelskiego, ale również jego stosunek do procesu pokojowego. Ponadto ukazuje całą paletę organizacji żydowskich dążących do zakończenia okupacji Zachodniego Brzegu i osiągnięcia porozumienia pokojowego z Palestyńczykami.

Wszystkie wyżej wymienione obszary tematyczne podjęte w tekstach analitycznych uzupełnione są tekstami blogowymi i publicystycznymi, pisanymi przez wolontariuszy EAPPI na gorąco podczas pobytu na omawianych terenach od końca 2006 r., aż do teraz. Większość z tych tekstów ukazała się wcześniej w specjalnym blogu utworzonym na nieczynnej już stronie internetowej Stowarzyszenia Arabia.pl, a część z nich w polskiej prasie lub na innych stronach internetowych (m.in. psz.pl, pdsc.pl, kampania-palestyna.pl). Choć część z nich powstało już przed kilkoma laty to do dziś nie straciły na aktualności i są dowodem przemian lub często ich braku w kluczowych sferach życia Palestyńczyków na Terytoriach Okupowanych. Kreślą portrety zwykłych Palestyńczyków i opisują życie codzienne mieszkańców małych wsi otoczonych nielegalnymi osiedlami żydowskimi oraz miast oddzielonych od świata murem, lub podzielonych zasiekami i checkpointami. Pokazują również, że wbrew przeciwnościom okupacyjnym ludzie dalej potrafią cieszyć się życiem, a niektórzy – jak producent piwa Taybeh – osiągnąć nawet sukces ekonomiczny. Są przykładem aktywnego zaświadczania o realiach życia na terytoriach palestyńskich pisanych różnymi stylami i w różnym czasie.

Autorzy tekstów w niniejszym tomie idąc za głosem słynnego palestyńskiego poety Mahmuda Darwisza, który w swoim utworze „Pod oblężeniem” pisał: „(…) Ty, który stoisz w progu mego domu. Wejdź i wypij ze mną filiżankę kawy. A poczujesz, że jesteś człowiekiem takim jak my”², zasmakowali w domach palestyńskich nie jednej, a wielu kaw oraz wsłuchali się w liczne historie losów rodzin oraz przywiązania do tego wyjątkowego skrawka ziemi. Niniejszą publikacją chcą teraz dalej dzielić się doświadczeniem pełniejszego stawania się człowiekiem, którego doświadczyli w zetknięciu z mieszkańcami Zachodniego Brzegu Jordanu oraz Wschodniej Jerozolimy, zarówno Palestyńczykami jak i Izraelczykami, którzy pokojowymi metodami dążą do rozwiązania jednego z najbardziej nabrzmiałych współczesnych konfliktów.

PODZIĘKOWANIA

Podczas pobytu w Genewie w 2006 roku miałem przyjemność poznać ówczesnego koordynatora generalnego programu EAPPI przy Światowej Radzie Kościołów – Rifata

Kassisa. To za jego sprawą moje pobyty w Izraelu i na Palestyńskich Terytoriach Okupowanych przestały ograniczać się jedynie do wystąpień na konferencjach naukowych i zaczęły przeistaczać się w dłuższe podróże eksploracyjne. Ich efektem było nawiązanie bezpośrednich kontaktów pomiędzy Stowarzyszeniem Arabia.pl, z którym wówczas współpracowałem, oraz Światową Radą Kościołów, a także uczestnictwo polskich wolontariuszy w programie EAPPI.

Wtedy też zrodził się pomysł stworzenia tej publikacji, która nigdy by nie powstała gdyby na mojej drodze nie stanęli liczni Palestyńczycy i Izraelczycy dążący do pokojowego rozwiązania konfliktu na Ziemi Świętej, oraz Polacy i przedstawiciele innych narodów, którzy postanowili wesprzeć ich w tych wysiłkach i lepiej poznać realia życia w regionie.

To nade wszystko dzięki tej bardzo licznej grupie osób, których nie sposób jest tu wszystkich wymienić, powstała ta książka i to w pierwszym rzędzie im należą się podziękowania.

Nie byłoby tej książki również gdyby nie zachęta ze strony redaktora Przemysława Wielgosza i Wydawnictwa Książka i Prasa oraz interakcji z szerokim gronem badaczy regionu. Na jej kształcie odcisnęły się liczne rozmowy z jej współautorami po powrocie z Zachodnie Brzegu oraz innymi badaczami Bliskiego Wschodu. Jednocześnie wszelkie niedociągnięcia i niedopatrzenia, na jakie Czytelnik natrafi w książce, są jedynie winą pomysłodawcy i redaktora niniejszego tomu lub autorów poszczególnych tekstów.

Last but not least, podziękowania za powstanie tej książki należą się mojej rodzinie za to, że ze zrozumieniem znosiła moje krótsze lub dłuższe peregrynacje po Izraelu, Palestynie i szerszym Bliskim Wschodzie oraz za ciche wsparcie realizacji tego projektu.

NOTA O TRANSKRYPCJI

W niniejszej książce wyrazy arabskie proweniencji pozaeuropejskiej zapisywane są z pomocą uproszczonej transkrypcji opracowanej przez Bogusława Zagórskiego³, a wyrazy hebrajskie z pomocą transkrypcji opracowanej przez Stanisława Wronka⁴. Nazwy własne utrwalone w języku polskim, bądź oficjalnie przyjęte, zostały zapisane zgodnie z ustalonym zwyczajem (np. Fatah zamiast al-Fatah i Erec Izrael, a nie Eretz Israel). Nazwiska autorów arabskich publikujących w językach europejskich i mieszkających poza Bliskim Wschodem zapisywane są w taki sam sposób jak w krajach gdzie mieszkają i publikują. Od rzeczownika islam przyjmuje się za Słownikiem języka polskiego formę przymiotnikową muzułmański, a nie islamski, z wyjątkiem sytuacji gdy mowa jest o islamizmie – islamie politycznym (np. Hamas, to nie muzułmański ale Islamski Ruch Oporu). Cytowania Koranu pochodzą z tłumaczenia Józefa Bielawskiego (PIW, Warszawa 1986).