Naród ujgurski. Reformy i rewolucje na pograniczu rosyjsko-chińskim - ebook

PRZYPISY

Wstęp

¹ W Chińskiej Republice Ludowej jest bardzo niewiele literatury historycznej na temat tego okresu po ujgursku. Ogólnie rzecz biorąc, ujgurskie narracje na temat niedawnej przeszłości znaleźć można w powieściach historycznych, szczególnie Abdurehima Ötküra i Ziya Sämädiy’ego. Bardzo popularnym gatunkiem jest także zbiorowa biografia, np., Sherip Khushtar, red., Shinjang Yeqinqi Zaman Tarikhidiki Mäshhur Shäkhslär, Ürümchi: Shinjang Khälq Näshriyati, 2000. Wspomnienia w serii Shinjang Tarikh Materiyallar (1980–) zawierają cenne informacje, jednak trzeba podchodzić do nich z ostrożnością.

² Murat Khamraev, Rascwiet kultury ujgurskogo naroda, Almaty: Kazakhstan, 1967; Mashur Ruziev, Yanglivashtin Tughulghan Uyghur Khälqi, Almaty: Qazaqstan, 1968. W latach 90. XX wieku w Kazachstanie pojawiło się wiele publikacji na temat wczesnego okresu radzieckiego, skupiających się na Abdullahu Rozybakiewie (Rozibaqievie) i jego współpracownikach, np. A. Rozibaqiev, Khälqim Üchün Köyüdu Zhüräk, Almaty: Zhazushï, 1997; M. Rozibaqiev and N. Rozibaqieva, Uyghur Khälqining Munävvär Pärzändi, Almaty: Qazaqstan, 1987; M. Rozibaqiev, Ismayil Tayirov, Almaty: Qazaqstan, 1990; A. Rozibaqiev, Burhan Qasimov, Almaty: Rauan, 1992.

³ Częściowym wyjątkiem jest to trzytomowa seria Tashkäntchilär, red. Abdurakhman Abdulla, Ürümchi: Shinjang Khälq Näshriyati, 2003–2006, zawierająca spis studentów z Xinjiangu studiujących w Taszkiencie w latach 30. XX wieku.

⁴ Pamela Kyle Crossley, A Translucent Mirror: History and Identity in Qing Imperial Ideology, Berkeley: University of California Press, 1999; Mark Elliott, The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China, Stanford, CA: Stanford University Press, 2001.

⁵ Peter Holquist, Making War, Forging Revolution: Russia’s Continuum of Crisis, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2002, 160.

⁶ Adeeb Khalid wiele dokonał, by opisać kluczowy „okres turkistański” w latach 1918–1924 w Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2015.

⁷ Na przykład Dru Gladney, The Ethnogenesis of the Uighur, „Central Asian Survey” 9, nr 1 (1990): 1–28; Ildikó Bellér-Hann, Community Matters in Xinjiang, 1880–1949: Towards a Historical Anthropology of the Uyghur, Leiden: Brill, 2008; Gardner Bovingdon, The Uyghurs: Strangers in Their Own Land, New York: Columbia University Press, 2010.

⁸ Rian Thum, The Sacred Routes of Uyghur History, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2014.

⁹ N.Ia. Bichurin, Opisanije Dżungarii i Wostocznogo Turkiestana w driewniem i nynieszniem sostojanii, Saint Petersburg: Karla Krai, 1829, xiii.

¹⁰ Muhämmäd Imin Bughra, Shärqi Türkistan Tarikhi, Ankara: Fatma Bughra, 1987, 360.

¹¹ Peter C. Perdue, China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press, 2005; James Millward, Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia 1759–1864, Stanford, CA: Stanford University Press, 1998; Laura Newby, The Empire and the Khanate: A Political History of Qing Relations with Khoqand c. 1700–1860, Leiden: Brill, 2005; Hodong Kim, Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia 1864–1877, Stanford, CA: Stanford University Press, 2004.

¹² John K. Fairbank, Trade and Diplomacy on the China Coast: The Opening of the Treaty Ports, 1842–1854, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1953; Pär Cassel, Grounds of Judgment: Extraterritoriality and Imperial Power in Nineteenth-Century China and Japan, Oxford: Oxford University Press, 2012; Joseph Esherick, The Origins of the Boxer Uprising, Berkeley: University of California Press, 1987.

¹³ Mary Backus Rankin, Elite Activism and Political Transformation in China: Zhejiang Province, 1865–1911, Stanford, CA: Stanford University Press, 1996.

¹⁴ „Poddaństwo”, chociaż jest to termin dość niezręczny, opisuje stan populacji Turkistanu przez większość opisywanego okresu lepiej niż „obywatelstwo” lub „narodowość”. Wobec ludzi używam terminu „obywatele” konsekwentnie dopiero po wprowadzeniu radzieckiej definicji obywatelstwa i dystrybucji paszportów republikańskich Chin wśród emigrantów z Xinjiangu w radzieckim Turkistanie – jedno i drugie miało miejsce w połowie lat 20. XX wieku. Teoretyczna różnica między poddanymi a obywatelami nie odgrywa roli w mojej dyskusji.

¹⁵ Dobrym przykładem takiego podejścia jest Carl A. Trocki, Opium and Empire: Chinese Society in Colonial Singapore, 1800–1910, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1990.

¹⁶ Na temat Yang Zengxina i wczesnych lat Republikańskiego Xinjiangu zob. Andrew D.W. Forbes, Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911–1949, Cambridge: Cambridge University Press, 1986; Li Xincheng, Yang Zengxin zai Xinjiang, Taibei Xian Xiandian Shi: Guoshiguan, 1993; Justin M. Jacobs, Xinjiang and the Modern Chinese State, Seattle: University of Washington Press, 2016.

¹⁷ Adeeb Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Berkeley: University of California Press, 1998.

¹⁸ Michael A. Reynolds, Shattering Empires: The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires, 1908–1918, Cambridge: Cambridge University Press, 2011; James H. Meyer, Turks across Empires: Marketing Muslim Identity in the Russian-Ottoman Borderlands, 1856–1914, Oxford: Oxford University Press, 2014.

¹⁹ Zob., na przykład, pisma Ismaila Gasprinskiego kontrastujące zacofane i niebezpieczne Chiny ze „światem rosyjsko-muzułmańskim” w: Edward Allworth, red., Tatars of the Crimea: Their Struggle for Survival, Durham, NC: Duke University Press, 1988, s. 72–99, 202–216.

²⁰ Najnowszym głosem w tej debacie jest Danielle Ross, The Nation That Might Not Be: The Role of Iskhaqi’s Extinction after Two Hundred Years in the Popularization of Kazan Tatar National Identity among the ʿUlama Sons and Shakirds of the Volga-Ural Region, 1904–1917, „Ab Imperio” 3 (2012): s. 341–369. Szerszy kontekst zob. Allen Frank, Islamic Historiography and “Bulghar” Identity among the Tatars and Bashkirs of Russia, Leiden: Brill, 1998; Robert P. Geraci, Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2001.

²¹ Mikhaėl’ Friderikh, Gabdulla Tukaj kak objekt ideologiczeskoj bor’by, Kazan: Tatarskoje kniżnoje izdatel’stwo, 2011, s. 134.

²² Terry Martin, The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923–1939, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2001.

²³ Józef Stalin, Marxism and the National Question, Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1947, s. 15, wyd. polskie: Józef Stalin, Dzieła, t. II, Książka i Wiedza, 1949, s. 303.

²⁴ Niemal wszystkie źródła publikowane opisują kongres jako punkt, w którym wskrzeszono etnonim „Ujgur”, więc koncepcja ta oczywiście często pojawiała się w dyskusjach naukowych. Jeżeli chodzi o niedawną prezentację wydarzeń zgodnie z konwencjonalną historiografią ujgurską w Kazachstanie, zob. Sean Roberts, Imagining Uyghurstan: Re-evaluating the Birth of the Modern Uyghur Nation, „Central Asian Survey” 28, nr 4 (2009): s. 361–381.

²⁵ V.V. Bartol’d, Istoriia izuczeniia Wostoka w Ewropie i Rossiji, wyd. 2 Leningrad: Leningradskij institut żiwych wostocznych jazykow, 1925, s. 240; Vera Tolz, Russia’s Own Orient: The Politics of Identity and Oriental Studies in the Late Imperial and Early Soviet Periods, Oxford: Oxford University Press, 2011.

²⁶ Martin, Affirmative Action Empire; Francine Hirsch, Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2005; Arne Haugen, The Establishment of National Republics in Soviet Central Asia, New York: Palgrave Macmillan, 2003.

²⁷ Mongolia Wewnętrzna stanowi najbliższe porównanie dla Xinjiangu, w tej sprawie zob. Christopher P. Atwood, Young Mongols and Vigilantes in Inner Mongolia’s Interregnum Decades, 1911–1931, Leiden: Brill, 2002. W mniejszym zakresie istnieją wyraźne punkty wspólne w historii Xinjiangu i irańskiego Azerbejdżanu, w tej sprawie zob. Tadeusz Świętochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition, New York: Columbia University Press, 1995.

²⁸ Owen Lattimore, High Tartary, Boston: Little, Brown, 1930, 164–165.

²⁹ Kluczowe prace w tradycji uchodźczej to Ḥamidullah bin Muḥammad Ṭurfani, Türkistan 1331–1337 Inqilab Tarikhi, 1943; repr. Istanbul: Doğu Türkistan Dergisi, 1983; Bughra, Shärqi Türkistan Tarikhi; Musa Turkistani, Ulugh Türkistan Fajiʿasi, Madina: Maṭabiʿ al-Rashid, 1401/1981; İsa Yusuf Alptekin, Esir Doğu Türkistan için, Istanbul: Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi, 1985.

³⁰ Walerij Barmin był jednym z pierwszych, którzy skorzystali z tego otwarcia w latach 90. XX w. i pozostaje jednym z nielicznych uczonych, którzy mieli dostęp do dokumentów radzieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych na temat Xinjiangu. V.A. Barmin, Sin’tszian w sowietsko-kitajskich otnoszenijach 1941–1949 gg., Barnaul: Barnaulskij gosudarstwiennyj piedagogiczeskij uniwiersitiet, 1999; V.A. Barmin, Sowietskij sojuz i Sin’tszian 1918–1941, Barnaulskij gosudarstwiennyj piedagogiczeskij uniwiersitiet, 1999.------------------------------------------------------------------------

New Qing History: szkoła historiografii okresu dynastii Qing, rozwijająca się od lat osiemdziesiątych XX w. w ośrodkach akademickich Stanów Zjednoczonych, rewidująca dotychczasowe sinocentryczne postrzeganie Imperium Qingowskiego i podkreślająca jego wieloetniczny i wielokulturowy charakter oraz dekonstruująca przekonanie o nieuchronnym i nieodwracalnym procesie sinizacji, jakiemu mieli ulegać zarówno panujący Mandżurowie, jak i inni niehanowscy poddani qingowscy (wszystkie przypisy oznaczone gwiazdkami pochodzą od redaktora naukowego polskiego wydania, dra Włodzimierza Cieciury).

Gentry (chiń. shenshi) – pojęcie używane w literaturze sinologicznej na określenie warstwy elit społecznych w Chinach okresu ostatniego tysiąclecia istnienia cesarstwa, tj. od czasów panowania Północnej Dynastii Song do upadku dynastii Qing. Swoją pozycję warstwa ta zawdzięczała prestiżowi, jaki dawało posiadanie oficjalnych tytułów urzędniczych uzyskanych w drodze egzaminów państwowych, weryfikujących przede wszystkim znajomość myśli neokonfucjańskiej, zazwyczaj w połączeniu z własnością ziemi. Gentry pełniło często funkcję pośredników między chłopstwem a wyższymi warstwami administracji cesarskiej. Nie była to jednak warstwa, którą można by nazwać szlachtą bądź arystokracją, gdyż jej pozycja społeczna nie wynikała z nadanego przez władców dziedzicznego tytułu honorowego. Szerzej patrz: John K. Fairbank, Historia Chin. Nowe Spojrzenie, tłum. T. Lachowska i Z. Słupski, Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 1996, s. 93–99.

Wang (chiń.), dosłownie: król – jeden z tradycyjnych tytułów chińskich nadawanych arystokratycznym reprezentantom władzy cesarskiej w regionach, często dziedziczny. W qingowskim Xinjiangu nadawany od XVIII w. miejscowym muzułmańskim arystokratom, odpowiadający mniej więcej lokalnemu terminowi bej.

Ekspedycja północna (chiń. Guomin Gemingjun Beifa) – nazwa kampanii militarnych w latach 1926‒1928 prowadzonych przez KMT i jej Armię Narodowo-Rewolucyjną oraz wspierających ją komunistów chińskich, ze wsparciem doradców radzieckich i radzieckiego sprzętu. Kampanie rozpoczęły się w Kantonie, wcześniej jedynym obszarze pod kontrolą KMT, i poprzez uderzenia ku północy w krótkim czasie poszerzyły zasięg kontroli KMT o środkową i wschodnią część kraju. W kwietniu 1927 roku KMT Cziang Kaj-szeka zerwała sojusz z KPCh i ZSRR. Ekspedycja północna formalnie trwała do roku 1928, kiedy to militaryści z północy Chin i Mandżurii uznali zwierzchność polityczną władz KMT ze stolicą w Nankinie. Faktyczna kontrola KMT nad obszarami Chin wschodnich była często później chwiejna i zależna od stabilności sojuszy z regionalnymi dowódcami wojskowymi.