Facebook - konwersja
Czytaj fragment
Pobierz fragment

Nowe pogranicze religii i nauki. Doświadczenie religijne, neuronauka i Transcendentne - ebook

Format ebooka:
EPUB
Format EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie. Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
, PDF
Format PDF
czytaj
na laptopie
czytaj
na tablecie
Format e-booków, który możesz odczytywać na tablecie oraz laptopie. Pliki PDF są odczytywane również przez czytniki i smartfony, jednakze względu na komfort czytania i brak możliwości skalowania czcionki, czytanie plików PDF na tych urządzeniach może być męczące dla oczu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
, MOBI
Format MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
(3w1)
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją multiformatu.
czytaj
na laptopie
Pliki PDF zabezpieczone watermarkiem możesz odczytać na dowolnym laptopie po zainstalowaniu czytnika dokumentów PDF. Najpowszechniejszym programem, który umożliwi odczytanie pliku PDF na laptopie, jest Adobe Reader. W zależności od potrzeb, możesz zainstalować również inny program - e-booki PDF pod względem sposobu odczytywania nie różnią niczym od powszechnie stosowanych dokumentów PDF, które odczytujemy każdego dnia.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
43,90

Nowe pogranicze religii i nauki. Doświadczenie religijne, neuronauka i Transcendentne - ebook

Czy świadomość to tylko aktywność mózgu? Co dzieje się w naszym mózgu podczas mistycznej ekstazy?czym jest pluralizm religijny? Jak go pogodzić z własną praktyką wiary?

John Hick podejmuje wyzwanie rzucone przez naturalistyczne koncepcje umysłu, według których doświadczenie religijne można wytłumaczyć naukowo jako wytwór procesów zachodzących w naszym mózgu. Hick w fascynujący sposób opisuje przeżycia związane z doświadczeniami religijnymi oraz metody ich obrazowania. Przekonuje jednak, że nie są one złudzeniami i posiadają pewną wartość – zależną nie od wyznania osoby, która ich doświadcza, lecz od skutków, jakie przynoszą: od tego, jak wpływają na życie ludzi i funkcjonowanie społeczeństw.

„Biorąc pod uwagę, że wszystkie religie wydają się mieć taką samą wartość, jeśli mierzyć ją owocami, jakie wydają w życiu ludzi, nie ma sensu trwać w zwyczajowym przekonaniu, że tylko jedna religia (mianowicie nasza własna) jest jedną jedyną Prawdą. Dlatego przedstawiam pluralistyczną interpretację wszystkich światowych religii. W największym skrócie: religie są różnymi, warunkowanymi przez kulturę ludzkimi odpowiedziami na ostatecznie niewysłowione transcendentne Rzeczywiste. Owo Rzeczywiste czy też Transcendentne, którego natura leży poza zakresem ludzkich pojęć, jest tym, co musi istnieć, jeśli ludzkie doświadczenie religijne na całym świecie ma nie być urojeniem”.

Fragment książki
Nowe pogranicze religii i naukiW POSZUKIWANIU IDEI XXI WIEKU prezentuje najnowsze publikacje z dziedziny filozofii, nauk społecznych, etyki i neurobiologii, które nie są znane polskiemu czytelnikowi. Stanowią one odbicie najaktualniejszych tendencji intelektualnych we współczesnej humanistyce, naukach przyrodniczych oraz studiach interdyscyplinarnych.

W ramach serii dotychczas ukazały się:

Michael Ruse, Ateizm. Co każdy powinien wiedzieć?

Martin L. Kringelbach, Ośrodek przyjemności. Zaufaj swoim instynktom

Chad Meister, Wprowadzenie do filozofii religii

Henry Jenkins, Sam Ford, Joshua Green, Rozprzestrzenialne media. Jak powstają wartości i znaczenia w usieciowionej kulturze

Victor J. Stenger, Bóg. Błędna hipoteza. Jak nauka wykazuje. że Bóg nie istnieje

Thomas Metzinger, Tunel Ego. Naukowe badanie umysłu a mit świadomego „ja”

Wkrótce ukażą się:

J.L. Schellenberg, Religia ewolucyjna

Spis treści

Przedmowa

CZĘŚĆ I

1. RELIGIE JAKO INSTYTUCJE STWORZONE PRZEZ CZŁOWIEKA

2. DUCHOWOŚĆ I MISTYCYZM

3. CZYM JEST DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE?

4. „POZNACIE ICH PO ICH OWOCACH”

CZĘŚĆ II

5. WYZWANIE NEURONAUK DLA DOŚWIADCZENIA RELIGIJNEGO

6. ZASTRZEŻENIA I PYTANIA

7. TOŻSAMOŚĆ UMYSŁU I MÓZGU?

8. WSPÓŁCZESNE TEORIE NATURALISTYCZNE

9. ALTERNATYWNA MOŻLIWOŚĆ

10. WOLNA WOLA?

CZĘŚĆ III

11. PROBLEM EPISTEMOLOGICZNY

12. ROZWIĄZANIE EPISTEMOLOGICZNE

13. KTÓRAŚ KONKRETNA RELIGIA?

14. ODPOWIEDZI NA RÓŻNORODNOŚĆ RELIGII

15. FILOZOFIA PLURALIZMU RELIGIJNEGO

16. PLURALIZM I RELIGIE

17. DUCHOWOŚĆ NA DZISIAJ

18. PO ŚMIERCI?

Bibliografia

Indeks

Kategoria: Filozofia
Zabezpieczenie: Watermark
Watermark
Watermarkowanie polega na znakowaniu plików wewnątrz treści, dzięki czemu możliwe jest rozpoznanie unikatowej licencji transakcyjnej Użytkownika. E-książki zabezpieczone watermarkiem można odczytywać na wszystkich urządzeniach odtwarzających wybrany format (czytniki, tablety, smartfony). Nie ma również ograniczeń liczby licencji oraz istnieje możliwość swobodnego przenoszenia plików między urządzeniami. Pliki z watermarkiem są kompatybilne z popularnymi programami do odczytywania ebooków, jak np. Calibre oraz aplikacjami na urządzenia mobilne na takie platformy jak iOS oraz Android.
ISBN: 978-83-8142-474-5
Rozmiar pliku: 1,8 MB

FRAGMENT KSIĄŻKI

Spis treści

Przedmowa

CZĘŚĆ I

1. Religie jako instytucje stworzone przez człowieka

Religie przedosiowe

Epoka osi

Nowe idee epoki osi

Religia jako instytucja i religia jako duchowość/mistycyzm

Bilans instytucji religijnych

„Naukowe” badania religii

2. Duchowość i mistycyzm

„Duchowość” i duchowość

Duchowość/mistycyzm

Mistycyzm jedności

3. Czym jest doświadczenie religijne?

Co rozumiemy przez doświadczenie religijne?

Rodzaje doświadczenia religijnego

Odmieniony świat

Doświadczenie obecności

Wizje i głosy

Niektóre rzadziej spotykane formy doświadczenia religijnego

Relacja między wewnętrznymi a zewnętrznymi aspektami religii

4. „Poznacie ich po ich owocach”

Od wzniosłości do niedorzeczności

W obrębie monoteizmów

W obrębie buddyzmu

Owoce indywidualne i społeczne

CZĘŚĆ II

5. Wyzwanie neuronauk dla doświadczenia religijnego

Współczesny światopogląd naturalistyczny

Materializm religijny?

Związek przyczynowy między mózgiem a świadomością

Bóg i układ limbiczny

Medytacja i mózg

6. Zastrzeżenia i pytania

Doświadczenie religijne jako umysłowa aberracja

Doświadczenie religijne i padaczka

Medytacja i mózg

Narkotyki i doświadczenie religijne

Czysta świadomość

7. Tożsamość umysłu i mózgu?

Wyjaśnienie pytań

Błąd zrównania korelacji z tożsamością

Błędne koło

Teoria tożsamości

Tajemnica świadomości

8. Współczesne teorie naturalistyczne

Epifenomenalizm

Eksperymenty Libeta

Świadomość jako produkt społeczny

Świadomość i ewolucja

Świadomość jako własność emergentna

Naturalizm biologiczny

9. Alternatywna możliwość

Plastyczność mózgu

Plastyczność mózgu obserwowana w medytacji buddyjskiej

10. Wolna wola?

Wolność kompatybilistyczna i niekompatybilistyczna

Dowody eksperymentalne

Indeterminizm kwantowy

Problem samoodniesienia

CZĘŚĆ III

11. Problem epistemologiczny

Nasza sytuacja poznawcza

Zasada krytycznego zaufania

Krytyczne zaufanie i doświadczenie religijne

Różnice i sprzeczności

12. Rozwiązanie epistemologiczne

Doświadczanie jako interpretowanie

Poziomy znaczenia

Wolność poznawcza

13. Któraś konkretna religia?

Która religia?

Zbawienie

Odpowiedzi na różnorodność religijną

Ekskluzywizm

Inkluzywizm

Pluralizm

14. Odpowiedzi na różnorodność religii

Pluralizm wieloaspektowy

Pluralizm policentryczny

15. Filozofia pluralizmu religijnego

Transcendentne

Przesłanki

Podstawowe rozróżnienie

Transcendentne jako leżące poza ludzkim opisem 264

Problem

Rozwiązanie

16. Pluralizm i religie

Problem

Czy da się pogodzić pluralizm z istniejącą praktyką religijną?

Istniejące religie

17. Duchowość na dzisiaj

Kosmiczny optymizm

Święci jako inspiracja

Modlitwa

Medytacja

18. Po śmierci?

Początki wiary w życie po śmierci

Niebo i piekło w tradycji chrześcijańskiej

Reinkarnacja

Gdzie?

Wiele wcieleń w wielu światach

Podsumowanie

Religie jako instytucje i jako duchowość

Prymat doświadczenia religijnego

Religia i neuronauki

Epistemologia i doświadczenie religijne

Bibliografia

IndeksPrzedmowa

Debata na temat relacji między religią a nauką prowadzona jest na kilku frontach. Ostry spór toczy się, zwłaszcza w USA, pomiędzy kreacjonizmem, czy też teorią inteligentnego projektu (intelligent design), a teorią ewolucji. A przecież wydawałoby się, że taka dyskusja powinna była zakończyć się ponad sto lat temu! Bardziej istotną bieżącą kwestią jest to, czy Wielki Wybuch, który miał miejsce około trzynastu miliardów lat temu, sam w sobie wymagał istnienia stwórcy, a jeśli tak, to czy musi to być Bóg znany z religii, czy też mogła to być jakaś nieosobowa siła stwórcza. Wiąże się to z przekonaniem, że początkowe „dostrojenie” stałych fizycznych wszechświata było tak nieprawdopodobne, że wymagało celowego, boskiego działania. Inaczej nie mogłyby pojawić się gwiazdy, planety, a także życie w znanej nam postaci. Wyzwaniem dla takiego przekonania jest głoszona dzisiaj przez licznych naukowców teoria wieloświata, która redukuje to nieprawdopodobieństwo prawie do zera, postrzegając nasz wszechświat jako jeden z być może miliardów wszechświatów, a istnienie pośród nich jednego, a nawet wielu, w których rozwinęło się inteligentne życie, wcale nie jest nieprawdopodobne. Jednak cała debata na temat stworzenia świata, mimo że nadal prowadzona, wydaje się powtarzać te same argumenty i brak w niej zauważalnego postępu.

Tłem dla tej debaty jest fundamentalny spór pomiędzy religią a materializmem czy też fizykalizmem, przeczącym istnieniu jakiejkolwiek ostatecznej, transcendentnej rzeczywistości, na istnienie której wskazują na różne sposoby religie świata. Przedmiotem tego sporu jest dzisiaj ludzki mózg. Nie da się uciec przed pytaniem, czy postęp neuronauk doprowadził do wykazania, że umysł jest co najwyżej tajemniczym, tymczasowym produktem ubocznym funkcjonowania mózgu. Jeśli tak, to żadna forma doświadczenia religijnego nie jest autentyczną świadomością rzeczywistości przekraczającej materialny wszechświat – zgodnie bowiem z poglądem materialistycznym taka rzeczywistość nie może istnieć – lecz stanowi jedynie odzwierciedlenie fizycznych zdarzeń w mózgu w ramach nieprzerwanej przyczynowej ciągłości świata naturalnego.

Jest to kwestia fundamentalna, ponieważ, jak będę starał się pokazać, żywe serce religii bije raczej w doświadczeniu religijnym niż w instytucjach religijnych, z których każda ma swoje credo i swoją hierarchię kapłanów. Te ostatnie są nieuchronnym produktem rozwoju religii, ale przyniosły zarówno istotne zagrożenia, jak i korzyści. Doświadczenie religijne również może być niebezpieczne, dlatego zasadnicze znaczenie mają kryteria jego autentyczności. Ale, biorąc to wszystko pod uwagę, wyzwanie rzucone przez neuronauki dotyczy doświadczenia religijnego.

W toku rozważań wyjaśniam wszelkie specjalistyczne terminy, które muszą się tu pojawić, a cała książka ma być w zamierzeniu przystępna dla zainteresowanego przeciętnego czytelnika. (Gdy słowa wzięte z języków starożytnych podaję w nawiasach zaraz po ich angielskich odpowiednikach, pomijam znaki diakrytyczne – na przykład nirvāna została zapisana jako nirvana).

Jestem wdzięczny licznym specjalistom z obszaru neuronauki, którzy odpowiedzieli na moje prośby o pomoc. Przede wszystkim jednak chciałbym podziękować dr. Timothy’emu Musgrove’owi z Doliny Krzemowej w Kalifornii, którego wykształcenie filozoficzne połączone ze znajomością kognitywistyki pozwoliło mi uniknąć wielu błędów. Udzielił mi on informacji o najnowszych postępach w tej dziedzinie i wskazał nowe argumenty, które pozwoliły wzbogacić niektóre rozdziały o neuronauce. Jestem mu wielce zobowiązany.

John Hick1.

Religie jako instytucje stworzone przez człowieka

Zamiast zaczynać od licznych powstałych na przestrzeni czasu definicji religii formułowanych z różnych punktów widzenia – socjologicznego, antropologicznego, psychologicznego, filozoficznego, teologicznego – skuteczniej będzie zacząć od dwóch ważnych rozróżnień. Jedno jest historyczne i dotyczy religii przedosiowych oraz religii poosiowych. Drugie zawiera się w pierwszym i dotyczy z jednej strony ludzkich instytucji religijnych, a z drugiej strony ich żywego serca, na które nie mamy żadnej satysfakcjonującej nazwy, ale które będę nazywał zarówno duchowością, jak i mistycyzmem. Każdy z tych terminów jest właściwy, jeśli rozumie się go w określony sposób, ale każdy może też być mylący. W następnym rozdziale wyjaśnię kontekst, w jakim chciałbym ich używać.

Religie przedosiowe

Epokę czy erę osi wyróżnił po raz pierwszy Karl Jaspers (Jaspers 2006), który umieścił ją między około 800 a 200 rokiem p.n.e.1 Wcześniej przez tysiąclecia dominujący światopogląd właściwie nie ulegał zmianie, chociaż trwała stopniowa ewolucja od tego, co dzisiaj nazywa się religiami pierwotnymi bądź archaicznymi, w kierunku większych religii państwowych, wyrażających ten sam podstawowy sposób myślenia.

Antropolodzy z XIX i początku XX wieku, tacy jak Edward Tylor, William Robertson Smith, Andrew Lang, James Frazer, R.R. Marett i tak dalej, mieli możliwość badania pierwotnych społeczności w Afryce, Australii, Ameryce Południowej i Środkowej oraz w innych miejscach, zanim kontakt ze światem zewnętrznym znacząco wpłynął na te grupy. Badacze ci odkryli, że religia pierwotna – a to samo dotyczy wczesnych religii państwowych, na przykład religii Azteków – generalnie miała na celu zachowanie istniejącego porządku rzeczy, życia plemienia czy państwa oraz środowiska. Jej celem było utrzymanie stabilności i równowagi. Ludzkość i reszta świata ożywionego były postrzegane jako jedna całość, a ludzie pierwotni wydawali się postrzegać samych siebie najczęściej nie jako autonomiczne jednostki, lecz jako elementy żywego organizmu społecznego.

Ludzie zawsze mieli poczucie głębi, tajemnicy, a także tendencję do doświadczania tego, co naturalne, jako tego, co nadnaturalne. O tej naturalnej religijności świadczą najstarsze znane pochówki, które sugerują wiarę w jakąś formę życia po śmierci. Religijność ta wyrażała się też przez sakralizację środowiska: gór, drzew, rzek, skał, pustkowi, nieba zamieszkałego przez duchy, przodków czy bogów, którym należało służyć jako miejscowym patronom albo przebłagiwać jako niebezpieczne, nieprzewidywalne siły przyrody. Życie było niepewne, a funkcją plemiennych, a później państwowych rytuałów i ofiar było zagwarantowanie, by zmieniały się pory roku, plony były obfite, deszcze padały, kiedy trzeba, wojownicy byli silni, a kobiety płodne. Akceptowano życie takim, jakie jest, i nie konfrontowano go z możliwością istnienia radykalnie lepszego świata. Życie było, używając określenia Stannera, „czymś z jedną opcją” (Stanner 1979, s. 515).

Religia pierwotna trwa do dziś w ukryciu jako żyzne podłoże, na którym, zwłaszcza w Afryce, przyjęły się później religie świata: chrześcijaństwo i islam. Zachowuje ona wartości, które zostały w dużej mierze utracone w wielkich tradycjach religijnych i ich nowożytnych formach, choć potencjalnie nadal są w nich obecne. W dzisiejszych czasach następuje jednak ich odrodzenie, wyrażające się w coraz większej wrażliwości na naszą współzależność z resztą świata, którego jesteśmy częścią. Owa troska o ekologię jest reakcją na wpływ globalnego ocieplenia, alarmującą eksploatację nieodnawialnych źródeł energii na Ziemi, degradację lasów deszczowych oraz postępującego, zawinionego przez ludzi wymierania kolejnych gatunków zwierząt. Jesteśmy w tragiczny sposób zaangażowani w piłowanie gałęzi, na której siedzimy. W tej sytuacji pierwotna religia przypomina nowożytnemu światu o naszej jedności z całą przyrodą, o ciągłości i pokrewieństwie ze wszystkim, co żywe.

Epoka osi

Gdzieś mniej więcej w pierwszym tysiącleciu p.n.e. – od około 900 czy 800 do 200 roku – w większości miejsc na świecie, od Chin do Grecji, pojawiło się wyjątkowo wiele nowych duchowych intuicji, wyrażanych przez wielkie postaci światowych religii2. W Indiach powstały podstawowe teksty hinduistyczne, upaniszady, a pod koniec tego okresu – Bhagawadgita, najszerzej dzisiaj znane z pism hinduskich. Żyły takie postaci, jak Gautama – założyciel buddyzmu, i Mahawira – założyciel dżinizmu. W Chinach Konfucjusz i Tao Te Ching (tradycyjnie utożsamiany z na pół legendarną postacią Laozi) – twórcy fundamentów taoizmu, oraz Mencjusz i Mozi. W Palestynie działało wielu wielkich hebrajskich proroków, Izajasz i Deutero-Izajasz, Jeremiasz, Amos i Ozeasz. W Grecji w tym samym czasie żyli Pitagoras, Sokrates, Platon i Arystoteles.

Jednakże historia jest bardziej skomplikowana, niż sugerowałoby takie pobieżne spojrzenie na epokę osi. Wedy są starsze, choć nie znamy dokładnej daty ich powstania. Około 1375 roku p.n.e. egipski faraon Amenhotep IV narzucił wyłączny kult Atona, co było pewną formą monoteizmu, zaś sam ogłosił się synem Atona i przyjął imię Echnaton. Kult ten nie przeżył jednak swojego założyciela. Zaratustra, choć niegdyś umieszczany w epoce osi, żył, zgodnie z obecnym stanem wiedzy, znacznie wcześniej, pomiędzy rokiem 1200 a 1000 p.n.e. Za sagą o Mojżeszu prawdopodobnie stała historyczna postać z XIII wieku p.n.e. Mniej pewna jest historyczność Abrahama, który przypuszczalnie żył wcześniej w drugim tysiącleciu p.n.e. Opowieść o nim jest prawdopodobnie zestawieniem wielu ustnie przekazywanych historii z różnych okresów, zapisanych pod jednym imieniem. Niezależnie od tego, czy imię to odnosi się do postaci historycznej, czy też nie, uważa się Abrahama za wspólnego przodka judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, nazywając te religie „dziećmi Abrahama” (np. Kuschel 1995). Użycie tego terminu ma tutaj pozytywne konotacje, ale ma też negatywne skutki uboczne, polegające na przeciwstawieniu religii abrahamicznych wschodnim formom religii. Istnieją jednak znaczące obszary wspólne dla religii wschodnich i nurtów mistycznych w religiach monoteistycznych.

Niektórzy pisarze chcieli rozszerzyć epokę osi tak, by objąć nią Jezusa i początki chrześcijaństwa, inni idą jeszcze dalej, chcąc uwzględnić także Mahometa i początki islamu. Jest to jednak błąd. W ciągu ostatnich około trzydziestu lat na nowo odkryto głęboko żydowski charakter religijności Jezusa, co nabrało kluczowego znaczenia dla naszego rozumienia tej postaci (np. Vermes 1993 i 2003, Sanders 1985, Charlesworth 1991). Był to radykalny reformator współczesnego mu judaizmu, chodzący do synagogi, często odwołujący się w swoich naukach do Tory, podzielający apokaliptyczną nadzieję wielu sobie współczesnych oraz być może – choć nie na pewno – uważający się za oczekiwanego przez Żydów Mesjasza. Nauczanie Jezusa o miłującym Bogu i życiu w relacji z Bogiem nie było nowe. Jednak jego wpływ okazał się, co oczywiste, ogromny, ze względu na wyjątkową charyzmę Jezusa, jego sławę uzdrowiciela oraz oddziaływanie nauk moralnych. Wpływ ten zwiększył się po śmierci reformatora, gdy przedstawiono go na całym świecie jako wyjątkowego, boskiego zbawiciela całej ludzkości dzięki naukom św. Pawła, który zmienił Jezusa historii w Chrystusa wiary. Także islam jest głęboko zakorzeniony w tradycji Abrahama. Koran ma własne wersje historii wielu biblijnych postaci, w tym Adama, Abrahama, Aarona, Henocha, Izaaka, Jakuba, Dawida i Goliata, Ezdrasza, Izmaela, Elizeusza, Hioba, Jonasza, Noego, Lota, królowej Saby i innych. Sam Jezus czczony jest jako jeden z największych z proroków: „Jezus, syn Marii. On będzie wspaniały na tym świecie i w życiu ostatecznym” (Koran 3:45)3. Muzułmanie uczą się zdania: „My wierzymy w Boga i w to, co nam zostało zesłane, i w to, co zostało zesłane Abrahamowi, Isma’ilowi i Izaakowi, Jakubowi i pokoleniom; i w to, co zostało dane prorokom od ich Pana. My nie robimy żadnej różnicy między nimi i poddajemy się Jemu całkowicie” (Koran 2:136). Islam postrzega siebie jako nowy i ostateczny rozdział tej długiej historii religii. Powstała w późniejszym okresie religia sikhów obficie czerpie zarówno z hinduskich, jak i muzułmańskich źródeł. Bahaizm czerpie z islamu. Obie te religie, choć niebezpośrednio, mają swoje korzenie w epoce osi.

Nowe idee epoki osi

W epoce osi ukształtował się pogląd, że może istnieć inna, radykalnie lepsza forma ludzkiej egzystencji. Wielkie postaci, które zapoczątkowały ruchy leżące u podstaw światowych religii, miały silną świadomość rzeczywistości przekraczającej to, co ludzkie i materialne, otwierającej realną możliwość radykalnej przemiany ludzkiego życia. Owe jednostki nie pojawiły się oczywiście niezależnie od istniejącego już kontekstu społeczności gotowych przyjąć ich przesłanie. Rozwój miast, podział pracy, a także rozwój pisma w ramach kultur pozwalających na spekulacje i dyskusje – wszystko to stanowiło środowisko, w którym nowe, rewolucyjne nauki, stanowiące wyzwanie społeczne i duchowe, mogły być usłyszane. W Chinach, Indiach, na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz w Grecji, w miejscach, gdzie tworzyły się wielkie religie, rozbrzmiewał zgiełk często przeciwstawnych idei.

W ciągu trwającej przez wiele stuleci epoki osi świadomość bycia niepowtarzalną, odpowiedzialną jednostką powoli przestała być domeną elit, królów oraz kapłanów i objęła wszystkich. Indywidualne sumienie i indywidualne poczucie religijne wyrażały się często poprzez postawy profetyczne, krytyczne wobec istniejących tradycji i autorytetów. Ideę zmarłych trwających jako puste cienie w mrocznych zaświatach stopniowo zastępowała wiara w indywidualny osąd moralny po śmierci, którego konsekwencją jest albo zbawienie, albo potępienie. Temu osądowi moralnemu mieli podlegać wszyscy, tak królowie, jak i pospólstwo, tak chłopi, jak i niewolnicy. Doświadczenie religijne, którym głównie będziemy się zajmować, zaczęło być czymś więcej niż tylko wewnętrznym odzwierciedleniem wspólnotowych rytuałów odprawianych przez kapłanów i szamanów. Nowe idee duchowe, wyzwolone z ograniczeń religii plemiennej czy narodowej, stały się dostępne jednostkom i umożliwiły powstanie wielkich religii świata. Z konieczności jednak intuicje te objawiały się początkowo jako ruchy reformatorskie wewnątrz istniejących już religii.

Reformy te miały niekiedy dalekosiężne implikacje społeczne. Budda odrzucił system kastowy w Indiach i postrzegał wszystkich ludzi jako równie zdolnych do osiągnięcia oświecenia. Odrzucił też religię kapłańską i składanie ofiar. Buddyjski cesarz Aśoka (III wiek p.n.e.) potwierdził równość różnych religii w swoim państwie. Wśród wielkich hebrajskich proroków, Izajasz I (VIII wiek p.n.e.) wielokrotnie krytykował żydowską elitę władzy i twierdził, że ciągłe niesprawiedliwości społeczne są afrontem wobec Boga. Z kolei Amos (VIII wiek p.n.e.) i Jeremiasz (VII wiek p.n.e.) głosili niepopularną tezę, że poddanie królestw Izraela i Judy imperium asyryjskiemu było karą boską, i wzywali do narodowej pokuty. Jezus głosił szybkie nadejście królestwa Boga na ziemi, co wiązałoby się z upadkiem władzy zarówno Rzymian, jak i jerozolimskich kapłanów, przez co został uznany za niebezpiecznego konspiratora i skazany przez Rzymian na śmierć. Mahomet atakował istniejący za jego czasów w Arabii politeizm, podkopując lukratywny przemysł pielgrzymkowy bazujący na peregrynacjach do wielu bogów w Mekce, przez co ściągnął na siebie gniew rządzącej elity kupieckiej i wraz ze swoimi pierwszymi uczniami musiał uciekać do Medyny.

Religia jako instytucja i religia jako duchowość/mistycyzm

W okresie poosiowym religie mają dwa aspekty: zewnętrzny i wewnętrzny. Rozróżnienie to wprowadził do nowoczesnego dyskursu Wilfred Cantwell Smith, kanadyjski historyk religii, założyciel Center for the Study of World Religions (Centrum Badań nad Religiami Świata) na Uniwersytecie Harvarda4. Określenia, których użył, to „skumulowane tradycje” i „wiara”. To pierwsze będę nazywał religią instytucjonalną, a to drugie – aspektem wewnętrznym, który tak trudno nazwać. Roger Haight SJ w podobny sposób opisuje wiarę jako „uniwersalną formę doświadczenia religijnego, która umożliwia świadomość ostatecznej czy transcendentnej rzeczywistości i lojalność wobec niej Wiara w swoim podstawowym sensie jest celową odpowiedzią człowieka, reakcją, aktem czy też wszechogarniającą gotowością do działania” (Haight 1999, s. 4). Niestety, wydaje mi się jednak, że słowo „wiara” jest w umysłach zbyt wielu ludzi zbyt mocno kojarzone z posiadaniem przekonań przyjętych nie na podstawie dowodów, lecz „na wiarę” (na przykład: „jesteśmy przekonani, że Ziemia jest okrągła, bo są na to dowody, ale wierzymy, że Bóg istnieje”). Tak więc zamiast terminu „wiara” używał będę terminów „duchowość” i „mistycyzm”, choć mam świadomość, że także i one mogą mieć mylące konotacje. Musimy jednak korzystać z tego, co mamy.

Zewnętrzny aspekt religii składa się z przeciwstawnych bytów społeczno-religijnych, kumulatywnie rozwijających się w różnych okolicznościach ekonomicznych, geograficznych, klimatycznych, historycznych i kulturalnych, które zawiodły je daleko poza ich początkowy impuls. Religie przedosiowe były już do pewnego stopnia zorganizowane, lecz tylko lokalnie. Odnosząc się do znanych nam dzisiaj światowych religii, Wilfred Cantwell Smith pokazał, że koncepcja religii jako zorganizowanych instytucji z samodzielnie wytyczonymi, wyraźnymi granicami i wzajemnie rywalizujących ze sobą (faktycznie lub potencjalnie) jest koncepcją stosunkowo nową i właściwą myśli zachodniej5. To, co nazywa tradycjami skumulowanymi – zinstytucjonalizowanymi formami religii, zawiera nie tylko pisma, hierarchię kapłańską, liturgie, kodeksy moralne, sojusze polityczne, ale także wyznania wiary i systemy teologiczne, które w miarę swego rozwoju z konieczności wykazują całą gamę wpływów wybitnie ludzkich. Odciski palców naszej ludzkiej, „upadłej” natury są wszędzie. W związku z tym zinstytucjonalizowane religie odzwierciedlają nie tylko to, co najlepsze, ale i to, co najgorsze w człowieku. Z historii wiemy, że religie jako ważni gracze historyczni nie tylko uczyniły wiele dobra, ale są też odpowiedzialne za wiele wyrządzonego ludziom zła.

Bilans instytucji religijnych

Z jednej strony dzięki religiom osiągano spójność społeczną: zachowywano jedność plemienia czy narodu poprzez udział jednostek w rytuałach wspólnotowych i przekazywanych z pokolenia na pokolenie opowieściach definiujących tożsamość. Owe opowieści, sagi i mity odnoszą się do określonych wątków historycznych, lecz dla każdej społeczności stanowią jednoczącą „wielką narrację”, która łączy jej członków poprzez pokolenia i stanowi układ odniesienia dla życia setek milionów ludzi. Religie były też źródłem ideałów moralnych. Wspierały i pocieszały cierpiących, przeżywających niepewności i przeciwności wynikające z powtarzających się kryzysów osobistych i społecznych. Religie tworzyły również fundament różnych cywilizacji i dzięki nim rozwinęły się język, edukacja i nauka. Im zawdzięczamy powstanie pierwszych szpitali i uniwersytetów. Stanowiły inspirację dla literatury, muzyki, malarstwa, rzeźby i architektury. Jest więc bardzo wiele dobrych rzeczy, które możemy o nich powiedzieć.

Jednakże z drugiej strony religie były nie tylko instrumentem tworzenia spójności społecznej, ale także narzędziem społecznej kontroli wykorzystywanym przez klasy panujące. Typowym, choć mało znanym przykładem takiej sytuacji była rewolta chłopów w Anglii w 1381 roku, którą dowodził Wat Tyler („gdy Adam ziemię kopał, a Ewa przędła, kto wtedy był szlachcicem?”)6. Rewolta została krwawo i bezwzględnie stłumiona, a w oficjalnej kronice z tych czasów przeczytać możemy, że „Bóg zesłał pomoc w osobie wielce szanownego człowieka, Williama Walwortha, późniejszego burmistrza , który dzięki łasce Bożej śmiertelnie ukłuł w pierś”. Bóg był po stronie silniejszych. Można zacytować jeszcze tysiące innych przykładów. W praktyce wielokrotnie klasa panująca rościła sobie prawo uprzywilejowanego dostępu do bóstwa, które ją właśnie wybrało na ziemskich władców. Stąd pochodzi „boskie prawo królów”. Religie sankcjonowały też, i do pewnego stopnia nadal sankcjonują, starą jak świat dominację mężczyzn nad kobietami. Dzieliły także ludzi na wrogie grupy, uprawomocniały i wzmacniały właściwie wszystkie konflikty między ludźmi, czego tragiczne przykłady widzimy również dzisiaj na całym świecie. Jeśli słuchać tych, którzy roszczą sobie prawo do posiadania boskiego błogosławieństwa, to Bóg był po każdej stronie każdej wojny. Być może najbardziej jaskrawe przykłady pochodzą z amerykańskiej wojny secesyjnej (1861–1865). Jedną z książek opisujących losy tej wojny trafnie zatytułowano Bogowie i generałowie7, ponieważ dowódcy po obu stronach stale odwoływali się do boskiego przewodnictwa i boskich interwencji. Instytucje religijne nie tylko inspirowały wiele wartościowych działań ludzkich, lecz często także stawały im na przeszkodzie. Klasycznym tego przykładem są początki nowożytnej nauki w chrześcijańskiej Europie. Twierdzi się, że powstanie nauki było możliwe dzięki chrześcijańskiemu nauczaniu o jedności i rozumności przyrody jako stworzonej przez Boga. Można to jednak podać w wątpliwość, ponieważ tego samego nauczają inne monoteizmy, a także, choć w odmienny sposób, religie nieteistyczne. Rozwój nowożytnej nauki był, jak się wydaje, rezultatem zetknięcia się różnych prądów kulturowych: chrześcijańskiej tradycji i odkrytego na nowo w czasie Renesansu greckiego ducha wolnych dociekań. Mimo to, od czasów Kopernika poprzez kontrowersje wokół wieku Ziemi i ewolucję biologiczną w XIX stuleciu, jednolita odpowiedź Kościołów na samoistny rozwój nauki, gdy tylko jej odkrycia były sprzeczne z przyjętymi dogmatami, zawsze polegała na zaprzeczeniu i potępieniu. Nawet dzisiaj w niektórych amerykańskich stanach istnieje silny fundamentalistyczny opór przed nauczaniem ewolucji biologicznej.

I tak, chociaż to religiom zawdzięczamy licznych wielkich filozofów i teologów, monoteizmy zarazem ograniczały poszukiwanie prawdy i nowego rozumienia rzeczywistości poprzez zastraszanie i prześladowanie myślicieli, którzy nie potwierdzali przyjętych uprzednio idei. W islamie Al-Halladż został skazany na śmierć za swoje nauki mistyczne; nawet i dzisiaj myśl reformatorska, choć coraz powszechniejsza, jest tam wyciszana. W judaizmie Spinoza został ekskomunikowany ze wspólnoty żydowskiej w Amsterdamie; natomiast dzisiejsza żydowska ortodoksja odmawia uznania innych gałęzi judaizmu. W ramach chrześcijaństwa za pomocą bezwzględnej przemocy powstrzymywano rozwój ruchów heretyckich, takich jak katarzy. Wewnętrzne konflikty między katolikami a chrześcijanami reformowanymi przerodziły się w Europie w wieloletnie wojny religijne, skutkujące dziesiątkami tysięcy zabitych oraz zniszczonymi miastami i osadami. Tysiące niewinnych kobiet spalono jako czarownice. Podobne rzeczy działy się nawet w obrębie jednej mniejszej tradycji: Miguela Serveta spalono na stosie w kalwińskiej Genewie za pogląd, że doktryna Trójcy Świętej nie opiera się na Biblii. Wreszcie, w wieku XX, w epoce nowych technologii, w najokrutniejszym stuleciu w historii, wszystkie doszczętnie wyniszczające wojny toczyły się między – z wyjątkiem Japonii – wciąż zasadniczo chrześcijańskimi narodami: Niemcami, Polakami, Francuzami, Brytyjczykami, Rosjanami i Amerykanami.

Religie „Wschodu”: hinduizm, buddyzm, taoizm czy konfucjanizm są, ogólnie rzecz biorąc, bardziej pokojowe i tolerancyjne, ale z pewnością nie całkowicie. Gregor Paul prześledził wątek wojny i pokoju w klasycznej myśli chińskiej, ponieważ w Chinach miało miejsce wiele zbrojnych konfliktów wewnętrznych, jednak:

przekonania religijne czy głęboka wiara nigdy lub prawie nigdy nie odgrywały decydującej roli, gdy chodziło o kwestie wojny i pokoju. Przez ponad trzy tysiąclecia historii Chin nie było żadnych wojen religijnych porównywalnych z wojnami znanymi z historii religii żydowskiej, muzułmańskiej, chrześcijańskiej czy hinduskiej. Nie było zwłaszcza żadnych krwawych wojen misyjnych (Paul 2004, s. 75).

Światopogląd i nauczanie buddyzmu wprost odrzucają przemoc i nienawiść, jednak w XX wieku zaistniały zdarzenia stanowiące rażące odejście od tych zasad. Przykładowo, buddyzm zen wykorzystano do uzasadnienia japońskiej agresji na kontynent azjatycki. „Niektórzy przedstawiciele religii zen wspierali rosnący japoński militaryzm lat dwudziestych i trzydziestych, traktując praktyki zen jako przygotowanie do walki. Wybudowano nawet w tym celu wielką salę medytacji w Tokio” (Ives 1992, s. 64). Inni przedstawiciele zen, tacy jak Ichikawa Hakugen, ostro to jednak krytykowali (ibidem, rozdz. 4). W długotrwałym brutalnym konflikcie między Syngalezami – wyznawcami buddyzmu – a Tamilami – wyznawcami hinduizmu – na Sri Lance niektórzy mnisi nurtu therawada udzielali syngaleskiemu rządowi błogosławieństwa (Schmidt-Leukel 2004). Współcześnie w Birmie i Tajlandii buddyzm także wykorzystywany bywa do sankcjonowania wojen (Ling 1979). Również w obrębie „hinduizmu” (jest to zbiorowy termin określający wiele różnych nurtów religii) wojna jest znanym tematem. Mahabharata, której częścią jest Bhagawadgita, to kroniki opisujące dynastyczne wojny, których uczestnikami były bóstwa zarówno męskie, jak i żeńskie. W czasie podziału Indii w 1947 roku doszło do ponurego i krwawego konfliktu między hinduistami a muzułmanami na granicy między indyjskim Pendżabem a Pakistanem i od tego czasu raz za razem przemoc nawiedzała subkontynent indyjski. Osiągnęła ono apogeum w roku 1992, kiedy zburzono meczet w Ajodhji. A jednak w tym samym czasie największy orędownik pokoju i praktyk walki bez stosowania przemocy , Mahatma Gandhi, wywierał wciąż rosnący wpływ daleko poza Indiami. Martin Luther King, CésarźChávez, Lech Wałęsa, U Thant i wiele innych mniej znanych osób przyznawało się do ogromnego wpływu Gandhiego na ich życie. Z kolei inne postaci, na przykład Nelson Mandela i Desmond Tutu w RPA i Thích Nhất Hạnh w Wietnamie, żyło i działało w oparciu o tę samą pozytywną i uzdrawiającą wizję ludzkiej natury.

Jednakże, gdybyśmy chcieli poznać ostateczny wynik tego skomplikowanego rachunku zysków i strat, zobaczylibyśmy, że dobro i zło wypływające z religii mają tak różnorodne formy, że generalnie nie sposób ich porównać. Tak więc nie da się wydać żadnego jednoznacznego wyroku. Możemy tylko namalować czarno-biały obraz wydarzeń historycznych. Wszystkie religie świata nauczają o miłości i współczuciu, każda z nich ma swoją własną wersję Złotej Zasady, każda zawiera ważne przykłady ofiarnej miłości bliźniego, a jednak każdej używano, by uzasadnić i usprawiedliwić przemoc na ogromną skalę i okrucieństwo nie do przyjęcia.

Jednak „przemoc na ogromną skalę i okrucieństwo nie do przyjęcia” nie zawsze wiązały się z religią – jako przykłady można wymienić decyzje Stalina, by zabić miliony rosyjskich chłopów, a dysydentów zesłać do Archipelagu GUŁag, działania Hitlera w celu wymordowania całej europejskiej społeczności Żydów, pola śmierci Pol Pota w Kambodży, Treblinkę i wiele innych pomniejszych działań.

„Naukowe” badania religii

Religia jako instytucja jest przedmiotem badań akademickich. Historycy religii oraz antropologowie i socjologowie zajmujący się tym tematem z konieczności skupiają się na jej aspektach zewnętrznych i widzialnych. Émile Durkheim na przykład, badając społeczności aborygenów w Australii pod koniec XIX wieku, doszedł do wniosku, że ich totemy funkcjonowały jako symbole zarówno bogów, jak i samych plemion jako rzeczywistości większych od jednostki i mających nad nią władzę. Wywnioskował też, że bóg był po prostu społecznością pod postacią świętego totemu (Durkheim 2010). Jego analiza religijności konkretnej pierwotnej społeczności plemiennej jest przekonująca, ale Durkheim, podobnie jak wielu innych po nim, popełnił błąd polegający na uogólnieniu swoich odkryć w taki sposób, że wyjaśniały religię jako taką: nadrzędny autorytet i władza społeczeństwa, wyobraźnia religijna rzutuje na ideę Boga. Ta teoria nie wyjaśnia jednak ani religii nieteistycznych i zasadniczo indywidualistycznych, takich jak buddyzm, ani też ważnego elementu profetycznego wyzwania dla społeczeństwa obecnego zarówno w religiach nieteistycznych, jak i w monoteizmach. Tego rodzaju upraszczające generalizacje są charakterystyczne dla różnych redukcjonistycznych teorii socjologicznych i psychologicznych. Odkrywają one jakąś ważną rzecz dotyczącą pewnego szczególnego aspektu religii, a później bezkrytycznie zakładają, że tym samym odkryły istotę wszelkiej religii. Tak więc Freud, wierząc, że powinniśmy personalizować siły natury, by je okiełznać (Freud 2013, s. 148–151), postrzegał Boga jako dotyczące ojca, ukryte wspomnienie z dzieciństwa, w związku z czym Bóg „nie jest niczym innym, jak tylko substytutem ojca” (Freud 1993, s. 145). Nie ma wątpliwości, że dobry ojciec – ale przecież nie wszyscy ojcowie są dobrzy! – stanowi dla dziecka pierwsze wyobrażenie Ojca w niebie. Freud zapomniał jednak o istnieniu buddyzmu, taoizmu, dżinizmu i innych religii albo po prostu zbyt mało o nich wiedział. To, że religia czasem funkcjonuje jako pocieszający mit, jest oczywiście ważną intuicją psychologiczną, jednak uważanie tego za wyjaśnienie religii jako takiej byłoby bezzasadnym nadużyciem. Wiele treści obecnych w religiach świata nie ma dużo wspólnego z pocieszeniem, sporo z nich zawiera w sobie poważne wyzwanie, przez co są pod względem społecznym rewolucyjne.

Antropolodzy i socjobiolodzy równie skutecznie badali sposoby, w jakie geografia i klimat wpływały na systemy wierzeń religijnych i towarzyszące im praktyki. Przykładowo, koczownicze ludy pasterskie na starożytnym Bliskim Wschodzie wyobrażały sobie boga jako mężczyznę, natomiast osiadłe rolnicze społeczności dawnych północno-wschodnich Indii raczej uznawały bóstwo za kobietę – Matkę Ziemię. Dlatego wielkie religie monoteistyczne, które powstały na Bliskim Wschodzie, czciły męskiego Boga, podczas gdy tradycje hinduistyczne postrzegają ostateczną rzeczywistość, Brahmana, pod postacią zarówno bóstw męskich, jak i żeńskich.

Prowadzi się również niezliczone badania socjologiczne różnych religijnych wspólnot na świecie, traktujące religie jako zjawiska historyczne. Dobrze, że tak się robi, i jest rzeczą naturalną, że na tym polega większość badań prowadzonych na uniwersytetach. Często dotyczą one systemów wierzeń, jak również schematów zachowań. Jakkolwiek wartościowe, fascynujące i rzeczywiście niezastąpione nie byłyby te badania, nie dotykają wewnętrznej strony religii. Przypomnijmy sobie buddyjskie porównanie systemów wierzeń do palców wskazujących na księżyc – koncentrowanie się na palcach oznacza zapomnienie o samym księżycu. W ten sam sposób możemy powiedzieć, że cała historia i fenomenologia religii to tylko akademickie badanie palca, czy też wielu różnych palców, ale nie badanie księżyca, czyli samej rzeczywistości religijnej. Albowiem wewnętrzna strona religii, którą się teraz zajmiemy, nie jest otwarta na tego rodzaju badanie, mimo że usiłowali ją wyjaśnić psychologowie, a dzisiaj czynią to neuronauki. Jednakże ci nieliczni spośród historyków religii, którzy próbowali poważnie opisać zarówno jej wewnętrzny, jak i zewnętrzny aspekt, należeli do najwybitniejszych, jak na przykład Mircea Eliade, Wilfred Cantwell Smith czy Annemarie Schimmel.

Podsumowując, od epoki osi możliwe było rozróżnienie między religią jako instytucją i praktyką społeczną a wewnętrznym, mistycznym wymiarem religii. I właśnie w obrębie owego mistycznego wymiaru poszukać musimy teraz tego rodzaju doświadczenia religijnego, które będzie nas tutaj interesowało.------------------------------------------------------------------------

1 Obecnie używa się raczej określeń p.n.e. (przed naszą erą) i n.e. (naszej ery) zamiast „przed Chrystusem” i „po Chrystusie”, by uniknąć oskarżeń o imperializm religijny. „Nasza era” jest jednak „nasza” jedynie do pewnego stopnia, gdyż tylko trzy wiodące ruchy religijne miały swój początek mniej więcej w tym samym czasie: chrześcijaństwo, judaizm rabiniczny i buddyzm mahajana. Z braku lepszego określenia musimy jednak używać terminu „nasza era”.

2 Najobszerniejszy współczesny opis epoki osi znaleźć można w: Armstrong 2006.

3 Koran, tłum. Józef Bielawski, PIW, Warszawa 1986. Wszystkie cytaty z Koranu pochodzą z przytoczonego wydania – przyp. tłum.

4 Zob. Smith 1978, 1991 i wiele innych jego pism.

5 Zob. zwłaszcza Smith 1991.

6 Wiersz kaznodziei Johna Balla, który był tematem rewolucyjnego kazania z tego okresu – przyp. tłum.

7 Chodzi o książkę Jeffreya Shaara, pod takim właśnie tytułem – przyp. red.

8 Na przykład Katz (ed.) 1978 i 1983; Pike 1992.

9 Hay i Hunt 2000.

10 Połączenie Finneya 1992 i Handleya 1992.

11 „The Independent”, 11 czerwca 2004.

12 „The Independent”, 12 marca 2005.

13 Zob. Harris Interactive (serwis internetowy).

14 Na temat wkładu Juliany w myśl chrześcijańską zob. Hick 1999, rozdz. 13–14.

15 Por. np. wersja dłuższa, rozdz. 27.

16 W polskim przekładzie pominięto słowo ‘Jedność’, występuje ono w tekście angielskim, którym posługiwał się autor: „the most divine knowledge of God, that which comes through unknowing, is achieved in a union far beyond mind”, por. Lubheid Colm (1987), Pseudo-Dionysius: the Complete Works, New York, Paulist Press – przyp. red. (pogrubienie pochodzi od redakcji).
mniej..

BESTSELLERY

Kategorie: