Ostatnie dni Stalina - ebook

WSTĘP

Schyłkowi życia oraz śmierci Józefa Stalina towarzyszyła atmosfera wzajemnych oskarżeń – niczym w feudalnym średniowieczu. Było to w marcu 1953 roku. Na Kremlu panował wówczas lęk przed skutkami nowej czystki wymierzonej w członków Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Publiczna kampania przeciw zdradzieckim lekarzom żydowskim zagrażała całej społeczności radzieckich Żydów. Napięcia w stosunkach z Zachodem były coraz groźniejsze: po trzech latach walk wojna w Korei wciąż nie słabła, a na terenach podzielonych Niemiec wojska amerykańskie i radzieckie stały naprzeciwko siebie. W tym samym czasie – w styczniu 1953 roku – nowa amerykańska administracja pod kierownictwem prezydenta Dwighta Davida Eisenhowera i sekretarza stanu Johna Fostera Dullesa objęła rządy z zamiarem „odstraszenia” ZSRR – i rychło spotkała się ze spadkobiercami Stalina i całą serią niespodziewanych zmian i reform w obozie komunistycznym.

Starzy „towarzysze broni” Stalina stanęli w obliczu trudnych dylematów. Wiedzieli, że należy uwolnić więźniów GUŁagu, wycofać się z oskarżeń o „spisek lekarzy” i zapewnić ludziom lepsze warunki życia. Oferowali też pewne ustępstwa na rzecz Zachodu, spektakularną „ofensywę pokojową”, obejmującą wznowienie poważnych negocjacji w sprawie zakończenia wojny w Korei i osłabienia napięć w Europie – co dotyczyło również państw satelickich w Europie Wschodniej, gdzie opresyjna polityka Stalina doprowadziła do masowych wystąpień przeciw władzy komunistycznej. Wszystkie te starania wynikały jednak z chęci utrzymania się przy władzy. Stalin tak bardzo zdominował życie w ZSRR, że jego śmierć wywołała dezorientację i falę żalu. „Stalin był w każdym, jak sierp i młot we wszystkich umysłach” – przyznał pisarz Andriej Siniawski1. Władza obawiała się, że śmierć Stalina doprowadzi do paniki i zamętu, co z kolei mogłoby podważyć prawomocność jednopartyjnego reżimu. Nowi przywódcy musieli znaleźć sposób, jak zdystansować się od zbrodni Stalina, a jednocześnie przekonać ludzi, że partia nie ponosi odpowiedzialności za tyrański reżim, który przecież firmowała. Ten problem pojawił się zaraz po śmierci Stalina, ale występował jeszcze w następnych dziesięcioleciach, ożywiany przez sporadyczne przecieki, którym jednak towarzyszyła oficjalna atencja dla Stalina i jego przywództwa. Rzutowało to też na sposób przedstawiania choroby Stalina i jego pogrzeb, a także na relacje z Zachodem oraz codzienne życie w kraju.

Książka ta rozpoczyna się od śmierci Stalina, następnie cofa się w czasie do XIX Zjazdu KPZR w październiku 1952 roku, gdy Stalin po raz ostatni przemawiał publicznie, a potem opisuje wydarzenia z przełomu lat 1952–1953, gdy pojawiły się oskarżenia o „spisek lekarzy” i ogólniej – pod adresem żydowskiej mniejszości w ZSRR. Mowa jest również o tym, jak prasa radziecka i amerykańska potraktowały śmierć Stalina i jak nowa administracja Eisenhowera zareagowała na dramatyczne zmiany w Moskwie, które nastąpiły później. Kończy się natomiast na aresztowaniu w czerwcu długoletniego szefa stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa Ławrientija Berii.

Śmierć Stalina stwarzała nowe perspektywy. Dawała jego spadkobiercom szansę na zmianę wielu aspektów jego polityki i skierowanie kraju na nowe tory – życia swobodniejszego i dającego więcej nadziei. Dla Stanów Zjednoczonych oznaczało to pilną potrzebę rewizji polityki wobec brutalnej i niebezpiecznej dyktatury, która nagle utraciła przywódcę i zdawała się gotowa do wynegocjowania „nowego początku” w swych relacjach ze światem zewnętrznym. Z różnych złożonych przyczyn władze radzieckie ani rządy Zachodu nie zdołały przezwyciężyć dziedzictwa dziesięcioleci dzielącej je nieufności. Wyścig zbrojeń wciąż trwał. Trwał też podział Niemiec – i Europy. Zimna wojna dotarła do najdalszych zakątków świata, gdzie napięcia między Wschodem i Zachodem nałożyły się na konflikty wynikłe z nieopisanej nędzy. W samym ZSRR obietnice zmian, rozjaśniające pierwsze miesiące po śmierci Stalina, przerodziły się w mieszaninę dających nadzieję reform i odbierających ducha represji, która przetrwała aż do chwili, gdy Michaił Gorbaczow przesunął granicę reform tak dalece, że sowiecki reżim nie był już w stanie tego przetrwać. Śmierć Stalina dała Kremlowi i Zachodowi szansę wyzwolenia się od koszmarnych wizji kłębiących się w głowie dyktatora – ale ta możliwość nie została w pełni wykorzystana. I odbijało się to przez dziesięciolecia na dziejach świata.

1 Abram Tertz (Andrei Sinyavsky), Goodnight!, Nowy Jork, Penguin 1989 s. 227.