Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie - ebook

KSIĘGA PIERWSZA

GOSPODARSTWO

TREŚĆ:

Powrót panicza – Spotkanie się najpierwsze w pokoiku, drugie u stołu – Ważna Sędziego nauka o grzeczności Podkomorzego uwagi polityczne nad modąmi Początek sporu o Kusego i Sokoła – Żale Wojskiego – Ostatni Woźny Trybunału – Rzut oka na ówczesny stan polityczny Litwy i Europy.

Litwo! Ojczyzno moja!^() ty jesteś jak zdrowie.^()

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie

Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.^()

Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy

I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy

Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!^()

Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem^()

(Gdy od płaczącej matki pod Twoję opiekę

10

Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę

I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu

Iść za wrócone życie podziękować Bogu),

Tak nas^() powrócisz cudem na Ojczyzny łono.

Tymczasem przenoś maję duszę utęsknioną

Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,

Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;

Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,

Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;

Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała,^()

20

Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina^() pała,

A wszystko przepasane, jakby wstęgą, miedzą

Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.^()

Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,^()

Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,

Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;^()

Świeciły się z daleka pobielane ściany,

Tem bielsze, że odbite od ciemnej zieleni

Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.

Dóm^() mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,

30

I stodołę miał wielką, i przy mej trzy stogi

Użątku,^() co pod strzechą zmieścić się nie może;

Widać, że okolica obfita we zboże,

I widać z liczby kopic, co wzdłuż i wszerz smugów^()

Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów

Orzących wcześnie łany ogromne ugoru,^()

Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,

Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:

Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.

Brama na wciąż^() otwarta przechodniom ogłasza,

40

Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza.

Właśnie dwókonną bryką wjechał młody panek

I obiegłszy dziedziniec zawrócił przed ganek,^()

Wysiadł z powozu; konie porzucone same,^()

Szczypiąc trawę^() ciągnęły powoli pod bramę.

We dworze pusto, bo drzwi od ganku zamknięto

Zaszczepkami^() i kołkiem zaszczepki przetknięto.

Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać;

Odemknął, wbiegł do domu, pragnął go powitać.

Dawno domu nie widział, bo w dalekiem mieście^()

50

Kończył nauki, końca doczekał nareszcie.^()

Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne

Ogląda czule, jako swe znajome dawne.

Też same widzi sprzęty, też same obicia,

Z któremi się zabawiać lubił od powicia;^()

Lecz mniej wielkie, mniej piękne, niż się dawniej zdały.

I też same portrety na ścianach wisiały.

Tu Kościuszko w czamarce^() krakowskiej, z oczyma

Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma:

Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,^()

60

Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów

Albo sam na nim padnie.^() Dalej w polskiej szacie

Siedzi Rejtan^() żałośny po wolności stracie,

W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona,

A przed nim leży Fedon^() i żywot Katona.

Dalej Jasiński,^() młodzian piękny i posępny,

Obok Korsak,^() towarzysz jego nieodstępny,

Stoją na szańcach Pragi,^() na stosach Moskali,

Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali.

Nawet stary stojący zegar kurantowy^()

70

W drewnianej szafie poznał u wniścia alkowy^()

I z dziecinną radością pociągnął za sznurek,

By stary Dąbrowskiego usłyszyć mazurek.^()

Biegał po całym domu i szukał komnaty,^()

Gdzie mieszkał, dzieckiem będąc, przed dziesięciu laty.^()

Wchodzi, cofnął się, toczył zdumione źrenice^()

Po ścianach: w tej komnacie mieszkanie kobiéce?^()

Któż by tu mieszkał? Stary stryj nie był żonaty,

A ciotka w Petersburgu mieszkała przed laty.^()

To nie był ochmistrzyni^() pokój! Fortepiano?

80

Na niem noty^() i książki; wszystko porzucano

Niedbale i bezładnie; nieporządek miły!^()

Niestare były rączki, co je tak rzuciły.

Tuż i sukienka biała, świeżo z kołka zdjęta

Do ubrania, na krzesła poręczu^() rozpięta.

A na oknach donice z pachnącemi ziołki,

Geranium, lewkonija, astry i fijołki.^()

Podróżny stanął w jednem z okien – nowe dziwo:

W sadzie, na brzegu niegdyś zarosłym pokrzywą,

Był maleńki ogródek, ścieżkami porznięty,^()

90

Pełen bukietów trawy angielskiej^() i mięty.

Drewniany, drobny, w cyfrę^() powiązany płotek

Połyskał się wstążkami jaskrawych stokrotek.^()

Grządki widać, że były świeżo polewane;

Tuż stało wody pełne naczynie blaszane,

Ale nigdzie nie widać było ogrodniczki;

Tylko co wyszła; jeszcze kołyszą się drzwiczki

Świeżo trącone; blisko drzwi ślad widać nóżki

Na piasku: bez trzewika była i pończoszki;

Na piasku drobnym, suchym, białym na kształt śniegu,

100

Ślad wyraźny, lecz lekki; odgadniesz, że w biegu

Chybkim był zostawiony nożkami drobnemi

Od kogoś,^() co zaledwie dotykał się ziemi.

Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,

Wonnemi powiewami kwiatów oddychając,

Oblicze aż na krzaki fijołkowe skłonił,

Oczyma ciekawemi po drożynach gonił

I znowu je na drobnych śladach zatrzymywał,

Myślał o nich i, czyje były, odgadywał.

Przypadkiem oczy podniósł, i tuż na parkanie^()

110

Stała młoda dziewczyna. – Białe jej ubranie

Wysmukłą postać tylko aż^() do piersi kryje,

Odsłaniając ramiona i łabędzią szyję.

W takiem Litwinka tylko chodzić zwykła z rana,

W takiem nigdy nie bywa od mężczyzn widziana:

Więc choć świadka nie miała, założyła ręce

Na piersiach, przydawając zasłony sukience.

Włos w pukle nie rozwity, lecz w węzełki małe

Pokręcony, schowany w drobne strączki białe,^()

Dziwnie ozdabiał głowę, bo od słońca blasku

120

Świecił się jak korona na świętych obrazku.

Twarzy nie było widać. Zwrócona na pole

Szukała kogoś^() okiem, daleko, na dole;

Ujrzała, zaśmiała się i klasnęła w dłonie,

Jak biały ptak zleciała z parkanu na błonie

I wionęła ogrodem przez płotki, przez kwiaty,

I po desce opartej o ścianę komnaty,

Nim spostrzegł się, wleciała przez okno, świecąca,^()

Nagła, cicha i lekka jak światłość miesiąca.

Nócąc chwyciła suknie,^() biegła do zwierciadła;

130

Wtem ujrzała młodzieńca i z rąk jej wypadła

Suknia, a twarz od strachu i dziwu pobladła.

Twarz podróżnego barwą spłonęła rumianą

Jak obłok, gdy z jutrzenką napotka się ranną;^()

Skromny młodzieniec oczy zmrużył i przysłonił,

Chciał coś mówić, przepraszać, tylko się ukłonił

I cofnął się; dziewica krzyknęła boleśnie,

Niewyraźnie, jak dziecko przestraszone we śnie;

Podróżny zląkł się, spójrzał, lecz już jej nie było.

Wyszedł zmieszany i czuł, że serce mu biło

140

Głośno, i sam nie wiedział, czy go miało śmieszyć

To dziwaczne spotkanie, czy wstydzić, czy cieszyć.

Tymczasem na folwarku^() nie uszło baczności,

Że przed ganek zajechał któryś z nowych gości.

Już konie w stajnię wzięto, już im hojnie dano,

Jako w porządnym domu, i obrok, i siano;

Bo Sędzia^() nigdy nie chciał, według nowej mody,

Odsyłać konie gości^() Żydom do gospody.

Słudzy nie wyszli witać, ale nie myśl wcale,

Aby w domu Sędziego służono niedbale;

150

Słudzy czekają, nim się pan Wojski^() ubierze,

Który teraz za domem^() urządzał wieczerzę.

On pana zastępuje i on w niebytności

Pana zwykł sam przyjmować i zabawiać gości.

(Daleki krewny pański i przyjaciel domu).^()

Widząc gościa, na folwark dążył po kryjomu

(Bo nie mógł wyjść spotykać w tkackim^() pudermanie);

Wdział więc, jak mógł naj prędzej , niedzielne ubranie

Nagotowane z rana, bo od rana wiedział,

160

Że u wieczerzy będzie z mnóstwem gości siedział.

Pan Wojski poznał z dala, ręce rozkrzyżował

I z krzykiem podróżnego ściskał i całował;

Zaczęła się ta prędka, zmieszana rozmowa,

W której lat kilku dzieje chciano zamknąć w słowa

Krótkie i poplątane, w ciąg powieści, pytań,

Wykrzykników i westchnień, i nowych powitań.

Gdy się pan Wojski dosyć napytał, na badał,

Na samym końcu dzieje tego dnia powiadał:

„Dobrze, mój Tadeuszu (bo tak nazywano

170

Młodzieńca, który nosił Kościuszkowskie miano^()

Na pamiątkę, że w czasie wojny się urodził),^()

Dobrze, mój Tadeuszu, żeś się dziś nagodził

Do domu, właśnie kiedy mamy panien wiele.

Stryjaszek myśli wkrótce sprawić ci wesele;

Jest z czego wybrać; u nas towarzystwo liczne

Od dni kilku zbiera się na sądy graniczne^()

Dla skończenia dawnego z panem Hrabią sporu;

I pan Hrabia ma jutro sam zjechać do dworu;

Podkomorzy^() już zjechał z żoną i córkami.

Młodzież poszła do lasu bawić się strzelbami,

180

A starzy i kobiety żniwo oglądają

Pod lasem, i tam pewnie na młodzież czekają.

Pójdziemy, jeśli zechcesz, i wkrótce spotkamy

Stryjaszka, Podkomorstwo i szanowne damy”.

Pan Wojski z Tadeuszem idą pod las drogą

I jeszcze się do woli nagadać nie mogą.

Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło,

Mniej silnie, ale szerzej niż we dnie świeciło,

Całe zaczerwienione, jak zdrowe oblicze

Gospodarza, gdy prace skończywszy rolnicze,

190

Na spoczynek powraca. Już krąg promienisty

Spuszcza się na wierzch boru^() i już pomrok mglisty,

Napełniając wierzchołki i gałęzie drzewa,

Cały las wiąże w jedno i jakoby zlewa;

I bór czernił się na kształt ogromnego gmachu,

Słońce nad nim czerwone jak pożar na dachu;

Wtem zapadło do głębi; jeszcze przez konary

Błysnęło jak świeca przez okienic szpary

I zgasło. I wnet sierpy gromadnie dzwoniące

We zbożach i grabliska^() suwane po łące

200

Ucichły i stanęły: tak pan Sędzia każe,

U niego ze dniem^() kończą pracę gospodarze.

„Pan świata wie, jak długo pracować potrzeba;

Słońce, Jego robotnik, kiedy znidzie^() z nieba,

Czas i ziemianinowi^() ustępować z pola”.

Tak zwykł mawiać pan Sędzia, a Sędziego wola

Była ekonomowi poczciwemu świętą;

Bo nawet wozy, w które już składać zaczęto

Kopę żyta, niepełne jadą do stodoły;

Cieszą się z niezwyczajnej ich lekkości woły.

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------