Paradoksy ekonomii. Rozmowy z polskimi ekonomistami - ebook

WSTĘP

W ostatnich dekadach ekonomia akademicka w Polsce podlegała głębokiej transformacji. Zachodzące w niej zmiany były związane zarówno z przekształceniami systemowymi o charakterze politycznym, jak i procesami globalizacji, w tym upowszechnieniem technologii informacyjnych. Wyrazem tych procesów są zmiany zachodzące w strukturze i funkcjonowaniu uczelni wyższych oraz szeroki dostęp do badań międzynarodowych.

Celem projektu badawczego pt. Identyfikacja polskich ekonomistów akademickich ze szkołami myśli ekonomicznej było wskazanie przynależności polskich ekonomistów do szkół myśli ekonomicznej, ocena zakresu występowania tych szkół oraz określenie zmiennych determinujących poglądy ekonomistów akademickich. Przyjęto założenie, że transformacja systemu gospodarczego u progu lat 90. XX w. spowodowała zerwanie ciągłości w polskich naukach ekonomicznych oraz zmianę dotychczasowego sposobu myślenia, w tym odrzucenie starych i przyjęcie nowych podejść teoretycznych. Podstawowe narzędzia badawcze stanowiły ankiety internetowe realizowane wśród ekonomistów akademickich oraz wywiady ze znanymi polskimi ekonomistami.

Wywiady z wybitnymi ekonomistami są stosunkowo często wykorzystywaną metodą poznawania poglądów środowiska naukowego na najważniejsze problemy gospodarki oraz rozwoju nauk ekonomicznych. W naszym projekcie miały one początkowo stanowić metodę uzupełniającą badania empiryczne realizowane za pomocą ankiety internetowej. W związku z tym jednak, że wywiady dostarczyły wielu ważnych refleksji dotyczących zarówno gospodarki, jak i kondycji nauk ekonomicznych w Polsce, zdecydowaliśmy się na ich opublikowanie w tej książce.

W celu wyboru rozmówców utworzono listę znanych polskich ekonomistów akademickich, uwzględniając przy tym wiele nakładających się na siebie kryteriów, zarówno formalnych, jak i nieformalnych. Szczególne znaczenie przypisano wysokiej pozycji naukowej (mierzonej tytułem/stopniem naukowym, członkostwem w PAN i stowarzyszeniach naukowych, aktywnością badawczą, w tym publikacjami). Uwzględniono także miejsce prowadzenia działalności naukowej oraz pełnienie funkcji publicznych (np. w administracji publicznej, Radzie Polityki Pieniężnej itp.). Wywiadami starano się objąć przedstawicieli różnych szkół myśli ekonomicznej i obszarów zainteresowań naukowych. Dążono do takiego doboru rozmówców, aby zapewnić różnorodność próby i reprezentację w niej osób spełniających jak największą liczbę wyodrębnionych wyżej kryteriów. Dobór badanych opierał się na wiedzy zespołu realizującego projekt badawczy na temat środowiska naukowego ekonomistów, był więc w pewnym stopniu arbitralny (podejmowany w trakcie wielu dyskusji) i subiektywny.

Zgodę na rozmowę uzyskano od dwudziestu ekonomistów, natomiast trzy osoby odmówiły udzielenia wywiadu. Rozmowy prowadzono w okresie od czerwca 2015 roku do stycznia 2016 roku z ekonomistami z pięciu krajowych ośrodków akademickich (Łodzi, Krakowa, Poznania, Warszawy i Wrocławia) oraz jednym przebywającym na stałe za granicą (Wiedeń). Objęto nimi grupę naukowców zróżnicowaną wiekowo: rozpiętość (mierzona różnicą wieku między najstarszym a najmłodszym z badanych) wynosiła 35 lat (58–93 lat). Wśród respondentów przeważali mężczyźni, udział kobiet wynosił 20%. Struktura badanych pod względem płci, jak się wydaje, odzwierciedlała rzeczywisty udział kobiet o wysokiej pozycji naukowej (z tytułem profesora) w środowisku akademickim .

* * *

Objętą wywiadami grupę ekonomistów, mimo zróżnicowania wieku, cechuje wiele wspólnych elementów biografii oraz dróg kariery i osiągania wysokiej pozycji naukowej. Dotyczą one m.in. motywacji występujących przy podejmowaniu studiów ekonomicznych, doświadczeń pierwszych lat pracy po ich zakończeniu, a także osobistego kontaktu z wybitnymi naukowcami zarówno w Polsce, jak i za granicą.

Dla większości badanych ekonomia była pierwszym, z reguły świadomie wybranym kierunkiem studiów. Tylko niektórzy zaczynali studia na innych kierunkach, np. technicznych. O wyborze ekonomii na ogół decydowały wcześniejsze zainteresowania ogólne, w tym problematyką gospodarczą i społeczną. Rzadziej był to przypadek lub popularność kierunku.

Podjęcie studiów wyższych, a następnie rozpoczęcie kariery naukowej, było dla wielu z rozmówców (oraz ich rodzin) drogą awansu społecznego i realizacji aspiracji życiowych. Stąd podkreślana w niektórych wywiadach rola inspiracji ze strony rodziny i swego rodzaju presji z jej strony na zdobycie wyższego wykształcenia. Dla niektórych istotną rolę wśród tych inspiracji odegrała również szkoła średnia i kontakty z niej wyniesione, a także własne lektury i pasja poznawcza. W grupie naszych rozmówców na uwagę zasługuje brak większych tradycji rodzinnych i dziedziczenia zawodu.

Wspólny element dla naszych rozmówców stanowiły doświadczenia związane z wychowaniem i wykształceniem zdobytym w systemie socjalistycznym. Niektórzy poruszali temat ówczesnego kształcenia w zakresie ekonomii politycznej. Zwracali uwagę, że mimo obecności w edukacji ekonomistów w tym okresie elementów ideologicznych, już w czasie studiów zetknęli się w sposób bardziej pogłębiony z ekonomię zachodnią. Szczególną rolę w kształtowaniu ich zainteresowań odegrało jednak środowisko naukowe z okresu studiów lub bezpośrednio po nich oraz osobiste kontakty z wybitnymi naukowcami, m.in. Michałem Kaleckim i Oskarem Langem. W wywiadach podkreślano także silne więzi międzyludzkie w ówczesnych zespołach naukowych i włączanie młodych naukowców w prace badawcze. Doświadczenia te stanowiły ogromny kapitał społeczny, przyśpieszający kariery naukowe.

Odnotować należy także szeroką aktywność pozanaukową objętych wywiadami ekonomistów. Uczestniczyli oni w procesach decyzyjnych, pełniąc zarówno funkcje publiczne (wysokie pozycje w administracji rządowej), jak i doradcze.

Lektura wywiadów wskazuje, że nasi rozmówcy są podzieleni w ocenach szkół myśli ekonomicznej dominujących obecnie w polskiej ekonomii akademickiej. W wypowiedziach na ten temat posługiwali się najczęściej przeciwstawianiem sobie nurtu liberalnego oraz nurtów odwołujących się do tradycji Johna Maynarda Keynesa. Z kolei w odpowiedzi na pytanie o samoidentyfikację część rozmówców twierdziła, że „niewiele osób w Polsce utożsamia się z jakąś szkołą” lub że „mamy do czynienia z próbami syntetyzowania elementów różnych szkół, np. nowego keynesizmu z elementami nowej ekonomii instytucjonalnej”. Przeważało jednak odwoływanie się do tradycji keynesowskich, chociaż znaleźli się wśród badanych również przedstawiciele innych nurtów teoretycznych, takich jak: instytucjonalizm, nowa ekonomia klasyczna oraz szkoła neoaustriacka.

Dychotomiczne postrzeganie osi dyskusji w polskiej ekonomii akademickiej znalazło swoje odzwierciedlenie w poglądach respondentów na temat roli państwa w gospodarce. Konsekwencją dominacji zwolenników nurtu wywodzącego się od Johna Maynarda Keynesa był fakt, że wśród badanych – mimo znacznych różnic w ocenach stopnia dopuszczalnej interwencji państwa w procesy gospodarcze – nie znalazł się nikt (nawet wśród identyfikujących się z nurtem liberalnym), kto negowałby potrzebę takiej interwencji. W wypowiedziach podkreślano regulacyjne funkcje państwa. Wyrażano np. pogląd, że „państwo powinno budować zdrowe ramy, podstawy, reguły dla procesu gospodarowania w ramach gospodarki rynkowej”, a z drugiej strony uzależniano skalę interwencji od sytuacji w gospodarce.

Wiele miejsca w rozmowach poświęcono kondycji polskiej ekonomii akademickiej. Oceniając sytuację na tym obszarze, większość respondentów dostrzegała korzystne zmiany, jakie zachodziły w naukach ekonomicznych w okresie transformacji systemu gospodarczego. Pozytywne refleksje nie pociągały jednak za sobą przychylnych ocen pozycji tych nauk w świecie. Określano ją jako daleką od oczekiwań i niesatysfakcjonującą. Zwracano uwagę, że dotychczas w Polsce nie było odpowiedniej atmosfery, sprzyjającej istotnemu wzbogaceniu teorii, co sprawiło, że nie mamy zbyt wielu ekonomistów podejmujących na arenie międzynarodowej problemy fundamentalne, teoretyczne, a więc takie, które przyczyniałyby się do wzmocnienia pozycji polskiej ekonomii w świecie. W ocenie badanych zarówno poziom rodzimych publikacji, jak i wielu debat toczących się w naszym kraju na tematy makroekonomiczne, pozostawia wiele do życzenia.

Za niezbędne uznano wprowadzenie istotnych zmian w sposobie przygotowania ekonomistów do zawodu, w tym w programach nauczania. Znakomicie opinie te wyraża pogląd jednego z badanych: „z ubolewaniem stwierdzam, że nastąpiło silne zawężenie profilu kształcenia. Wykształcenie ogólne i znajomość szerszego zakresu wiedzy jest absolutnie konieczna w kształceniu uniwersyteckim. Taki typ wykształcenia najlepiej przygotowuje do zmieniającego się otoczenia, nowych wyzwań itp. Nie wyobrażam sobie dobrego ekonomisty, który nie zna historii myśli ekonomicznej, historii gospodarczej, podstaw socjologii i prawa, który nie ma wiedzy w zakresie metodologii ekonomii i metodologii badań społecznych. Musi mieć także bogatą wiedzę z zakresu matematyki. Świat szybko się zmienia, zmienia się struktura zapotrzebowania na ekonomistów, wąsko wyspecjalizowany ekonomista to jest zazwyczaj kiepski ekonomista”.

Przedstawione wyżej refleksje na temat materiału zebranego podczas wywiadów dotyczą tylko kilku wybranych spośród poruszonych wątków. Dzięki przeprowadzonym rozmowom zebrano bardzo szeroki i interesujący materiał, umożliwiający charakterystykę postrzegania sytuacji w ekonomii przez samych ekonomistów, przez pryzmat ich indywidualnych doświadczeń. Naszym celem była próba identyfikacji osobistych motywacji respondentów i wpływu tych doświadczeń na ich wybory teoretyczne, a więc wyrobienie sobie poglądu na współczesną ekonomię na tle życiowych doświadczeń ekonomistów o wysokiej pozycji naukowej. Wywiady dostarczyły wiedzy na temat tego, w jaki sposób pojmują oni sposób prowadzenia własnej pracy naukowej, pozwoliły również na zrozumienie ich postaw i sposobu myślenia. Obraz ten jest subiektywny, a w wielu rozmowach pojawił się również kontekst emocjonalny. Dodać należy, że respondenci sami decydowali, czy chcą mówić na temat osobistej historii, czy też tylko koncentrować się na problematyce merytorycznej.

* * *

Chcielibyśmy wyrazić ogromną wdzięczność naszym rozmówcom za poświęcony czas oraz pracę włożoną w przygotowanie zebranego materiału do publikacji. Wywiady prezentujemy w układzie alfabetycznym. W celu lepszego zapoznania Czytelnika z wynikami projektu badawczego pt. Identyfikacja polskich ekonomistów akademickich ze szkołami myśli ekonomicznej, na końcu książki zamieszczono część prezentującą rezultaty przeprowadzonej w jego ramach ankiety internetowej.

W trakcie realizacji projektu, którego efektem jest ta książka, nieocenionej pomocy merytorycznej udzielili nam: Bogusław Czarny, Paweł Dziewulski, Szymon Dziuda, Marek Garbicz, Adam Glapiński, Janina Godłów-Legiędź, Urszula Grzelońska, Krzysztof Marczewski, Józef Niemczyk oraz Krzysztof Pytka. Chcielibyśmy im za to serdecznie podziękować. Nasze podziękowania kierujemy również do recenzenta książki, profesora Wacława Stankiewicza. Za ewentualne niedociągnięcia wyłączną odpowiedzialność ponoszą, oczywiście, autorzy.

Szczególne podziękowania kierujemy do Koleżanek i Kolegów z Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie. Zwłaszcza zaangażowanie Iwony Aleksandrowskiej przyczyniło się do sprawnego postępu prac nad książką. Dużą pomoc techniczną i wyrozumiałość okazali nam także: Sławomir Jarząbek, Stanisław Kasperec, Edyta Kowalczyk-Świeczka, Piotr Maj, Violetta Mroczka, Bogusława Rasała, Leszek Stolarczyk oraz Małgorzata Wieteska-Rostek.

Wanda Karpińska-Mizielińska

Kazimierz Kloc

Grzegorz Konat

Tadeusz SmugaPrzypisy

Wstęp

Projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki w latach 2014−2016 realizował zespół Zakładu Konkurencyjności Przedsiębiorstw Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie, w składzie: Katarzyna Bachnik, Wanda Karpińska-Mizielińska, Kazimierz Kloc, Grzegorz Konat, Tadeusz Smuga (kierownik projektu), Piotr Ważniewski.

Warto zwrócić uwagę, że zerwanie ciągłości rozwoju w polskich naukach ekonomicznych wystąpiło także wcześniej. Poczynając od 1949 roku, w teorii ekonomii w Polsce nastąpił gwałtowny zwrot związany z przemianami politycznymi i gospodarczymi, jakie zaszły po drugiej wojnie światowej i przejęciu władzy przez partię komunistyczną. Przystąpienie do budowania gospodarki centralnie planowanej zaowocowało odrzuceniem wszystkich koncepcji i szkół ekonomicznych, które nie wywodziły się z ekonomii marksistowskiej w wersji rozwijanej wówczas w Związku Radzieckim. Większość polskich ekonomistów akademickich reprezentujących różnorodność ówczesnej myśli ekonomicznej (głównie szkoły klasycznej, nurtów chrześcijańskich, szkoły historycznej oraz różnych nurtów etatystycznych) pozbawiono możliwości pracy dydaktycznej, badawczej oraz publikacji. Od połowy XX w. kształcono nową kadrę pracowników naukowych, opierając się na podręcznikach i wzorach zaczerpniętych z nauki radzieckiej. Poczynając od drugiej połowy lat 50. XX w., ekonomia marksistowska w Polsce rozwijała się samoistnie, odchodząc od powielania tych wzorów. Przy całej swej różnorodności, pozostawała ona jednak w ramach zakreślonych przez szeroko rozumianą teorię marksistowską. Sytuacja ta trwała do następnego zwrotu ustrojowego, który nastąpił pod koniec lat 80. XX wieku. W ekonomii nastąpiło wówczas odejście od teorii marksistowskiej i asymilacja ekonomii neoklasycznej i keynesowskiej.

Do prac tego typu należą m.in. publikacje Arjo Klamera , Briana Snowdona i Howarda R. Vane’a oraz Paula A. Samuelsona i Williama A. Barnetta .

Zob. Szkoły myśli ekonomicznej we współczesnej ekonomii akademickiej w Polsce, s. 507–530.