Polski proces karny - ebook

Polski proces karny ukazuje w sposób nowatorski uniwersalne wartości procesu karnego i jego najważniejsze założenia konstrukcyjne.

Celem podręcznika jest przekazanie czytelnikowi spójnego, analitycznego, a jednocześnie skoncentrowanego na najważniejszych kwestiach opracowania. Wszystkie omawiane zagadnienia, w tym te najbardziej złożone, autorzy przedsta­wili jasno i zrozumiale, zwłaszcza dla osób, które stykają się z procesem karnym po raz pierwszy albo po długiej przerwie.

O wyjątkowości podręcznika stanowi również jego strona wizualna. Książka jest ilustrowana licznymi infografikami, zawiera również wiele schematów, które ułatwiają zrozumienie omawianych treści. Najważniejsze zagadnienia zostały dodatkowo wyróżnione, w celu ich lepszego zapamiętania.

Adresaci:
Opracowanie przeznaczone jest przede wszystkim dla studentów i aplikantów, a także dla praktyków stosujących przepisy prawa karnego procesowego na co dzień. Zawarte w nim poglądy mogą okazać się wartościowe także dla przedsta­wicieli nauki prawa.

Podręcznik przygotowany został przez pracowników naukowych Zakładu Postę­powania Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Wykaz skrótów 17

Wprowadzenie 21

I Podstawowe pojęcia 23

1 Prawo karne 25

1.1 Pojęcie 25

1.2 Wartości chronione 25

1.3 Dolegliwość prawa karnego 25

1.4 Etapy realizacji prawa karnego 26

1.5 Postępowania pokrewne 26

1.6 Prawo represyjne i represja w prawie 28

1.7 Prawo karne międzynarodowe 29

1.8 Normy prawa karnego 30

1.9 „Sprawiedliwość” i „rzetelność” w prawie karnym 31

2 Pojęcie procesu karnego 33

3 Przedmiot procesu karnego 35

3.1 Pojęcie 35

3.2 Niezmienność i niepodzielność przedmiotu procesu, tożsamość czynu 40

4 Cel procesu 42

4.1 Cel ogólny 42

4.2 Cel konkretny 44

4.3 Cele cząstkowe 45

5 Funkcje procesu i funkcje procesowe 45

5.1 Funkcje procesu 45

5.2 Funkcje procesowe 47

6 Podstawa faktyczna i prawna procesu 47

7 Źródła postępowania karnego 48

8 Formy i metody rozstrzygania w procesie karnym 50

8.1 Formy rozstrzygania w procesie karnym 50

8.2 Metody rozstrzygania w procesie karnym 51

9 Model polskiego procesu karnego 55

10 Proces powszechny i szczególny 57

11 Tryby polskiego postępowania karnego 57

12 Stadia procesu karnego 59

13 Zakres terytorialny zastosowania przepisów postępowania karnego 62

14 Zakres temporalny zastosowania przepisów

postępowania karnego – kwestie intertemporalne 62

15 Wykładnia przepisów prawa karnego procesowego 64

16 Stosowanie przepisów postępowania karnego 66

17 Kierunki zmian procesu karnego w latach 1918–2018 67

17.1 Kodeks postępowania karnego z 1928 r. 67

17.2 Okres II wojny światowej 69

17.3 Lata 1945–1969 71

17.4 Kodeks postępowania karnego z 1969 r. 73

17.5 Kodeks postępowania karnego z 1997 r. 74

18 Konstytucjonalizacja procesu karnego 75

19 Statyka i dynamika wykładu procesu karnego 78

Literatura 80

II Uczestnicy postępowania 81

1 Pojęcie i rodzaje uczestników w procesie karnym 83

2 Organy procesowe 84

2.1 System organów ochrony prawnej w sprawach karnych 84

2.2 Sąd 86

2.3 Prokurator 100

2.4 Policja i inne uprawnione do uczestnictwa w procesie karnym formacje 107

3 Strony procesowe 111

3.1 Pojęcie strony w procesie karnym 111

3.2 Rodzaje stron procesowych 113

3.3 Zdolność procesowa, legitymacja procesowa 117

3.4 Strony postępowania przygotowawczego 118

3.5 Strony postępowania jurysdykcyjnego 120

3.6 Oskarżony 127

4 Procesowi przedstawiciele stron 130

4.1 Przedstawiciele ustawowi stron 131

4.2 Obrońca 132

4.3 Pełnomocnik 135

5 Rzecznicy interesu społecznego 136

6 Pomocnicy procesowi 138

7 Osobowe źródła dowodowe 139

Literatura 140

III Czynności procesowe 141

1 Czynności procesowe – ujęcie definicyjne 143

2 Podziały czynności procesowych 145

3 Zdolność (legitymacja) procesowa i zdolność do czynności procesowych 148

4 Aspekty modalne czynności procesowych 150

4.1 Forma sensu stricto i forma sensu largo czynności procesowych

– kontrola formalna postulujących oświadczeń woli 150

4.2 Aspekty temporalne czynności procesowych 154

5 Czynności procesowe polegające na złożeniu

imperatywnego oświadczenia woli 160

5.1 Typologie i charakterystyka ogólna czynności polegających

na złożeniu imperatywnego oświadczenia woli 160

5.2 Decyzje procesowe jako wytwory czynności 164

6 Czynności zależne 165

6.1 Istota czynności zależnych 165

6.2 Dokumentowanie 165

6.3 Doręczenia 168

6.4 Przeglądanie akt i sporządzanie odpisów 172

6.5 Postępowanie w przedmiocie odtworzenia

zaginionych lub zniszczonych akt 174

7 Wadliwość sensu largo i wadliwość sensu stricto

czynności procesowych 176

8 Konwalidacja i konwersja 181

8.1 Konwalidacja 181

8.2 Konwersja 183

9 Odwołalność czynności procesowych 184

10 Relacje pomiędzy poszczególnymi typami czynności

procesowych w płaszczyźnie stosunków procesowych 187

Literatura 191

IV Dowody 193

1 Dowód i jego rodzaje 195

1.1 Pojęcie dowodu 195

1.2 Podziały dowodów 197

2 Dowodzenie 199

2.1 Pojęcie i etapy dowodzenia 199

2.2 Ciężar dowodu (onus probandi) a obowiązek dowodzenia 201

3 Okoliczności wpływające na proces dowodzenia 205

3.1 Swoboda dowodzenia i jej ograniczenia 205

3.2 Zakazy dowodowe 209

4 Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów 217

4.1 Istota obowiązku 217

4.2 Zatrzymanie rzeczy 217

4.3 Przeszukanie 219

4.4 Kontrola procesowa 221

4.5 Kontrola operacyjna 223

5 Wprowadzanie dowodów do procesu 225

5.1 Sposób wprowadzenia dowodu 225

5.2 Wniosek dowodowy i jego rozpoznanie 226

5.3 Granice dopuszczalności dowodów 230

6 Sposoby przeprowadzenia dowodów 235

6.1 Przesłuchanie 235

6.2 Odczytanie 238

6.3 Oględziny 238

7 Utrwalenie i ocena dowodów. Dokonanie ustaleń faktycznych 238

8 Oskarżony jako źródło dowodowe 239

8.1 Podwójna rola oskarżonego 239

8.2 Swoboda wypowiedzi i przyznanie się do winy 241

8.3 Prawo do milczenia i przywilej bezkarności za fałszywe wyjaśnienia 242

8.4 Obowiązki dowodowe oskarżonego 243

9 Świadek i jego zeznania 243

9.1 Pojęcie świadka 243

9.2 Obowiązki i uprawnienia procesowe 244

9.3 Przesłuchanie świadka małoletniego poniżej 15. roku życia 248

9.4 Świadek incognito (anonimowy) 250

9.5 Świadek koronny i tzw. mały świadek koronny 252

10 Biegły i jego opinia 257

11 Dokument i jego treść 263

11.1 Pojęcie dokumentu 263

11.2 Podziały dokumentów 264

12 Dowód rzeczowy i jego właściwość 265

13 Eksperyment procesowy i jego wynik 267

14 Wywiad środowiskowy 267

15 Materiał uzyskany w drodze czynności operacyjno‑rozpoznawczych 269

Literatura 272

V Zasady procesu karnego 273

1 Zasada procesowa 275

1.1 Pojęcie zasady procesowej 275

1.2 Doniosłość zasad 276

1.3 Zasada procesowa w ujęciu abstrakcyjnym i konkretnym 277

1.4 Klasyfikacje zasad procesowych 278

2 Funkcje zasad procesowych 281

3 Kryteria wyodrębnienia zasady procesowej 284

4 Systematyka zasad procesowych 285

4.1 Pojęcie systemu zasad procesowych 285

4.2 Naczelne (podstawowe) zasady procesu karnego 287

4.3 Współczesne dyskusje o zasadach procesu karnego 288

4.4 Zasady prawa materialnego, europejskiego i międzynarodowego 289

5 Zasada prawdy materialnej 290

6 Zasada ścigania z urzędu 295

7 Zasada legalizmu 297

8 Zasada skargowości 301

9 Zasada informacji 304

10 Zasada konsensualizmu 307

11 Zasada kontradyktoryjności 311

12 Zasada jawności 317

13 Zasada ustności i zasada pisemności 322

14 Zasada sprawności i koncentracji 324

15 Zasada bezpośredniości 328

16 Zasada bezstronności (obiektywizmu) 332

17 Zasada swobodnej oceny dowodów 336

18 Zasada samodzielności jurysdykcyjnej 338

19 Zasada udziału czynnika społecznego 341

20 Zasada kontroli 343

21 Zasada prawa do obrony 346

22 Zasada domniemania niewinności 352

Literatura 358

VI Środki przymusu 359

1 Środki przymusu – zagadnienia ogólne 361

2 Ujęcie obywatelskie 362

3 Zatrzymanie właściwe (policyjne) 363

4 Zatrzymanie prokuratorskie 365

5 Środki zapobiegawcze 367

5.1 Uwagi ogólne 367

5.2 Cel stosowania środków zapobiegawczych 368

5.3 Podstawy stosowania środków zapobiegawczych 368

5.4 Postępowanie w przedmiocie stosowania środków zapobiegawczych 371

5.4.1 Organ stosujący środki zapobiegawcze 372

5.4.2 Forma decyzji w przedmiocie środka zapobiegawczego 372

5.4.3 Uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego 372

5.4.4 Kontrola środków zapobiegawczych 373

6 Tymczasowe aresztowanie 376

6.1 Uwagi ogólne 376

6.2 Stosowanie tymczasowego aresztowania 377

6.3 Posiedzenie sądu w przedmiocie rozpoznania wniosku prokuratora 377

6.4 Czas trwania tymczasowego aresztowania 378

6.5 Przesłanki negatywne stosowania tymczasowego aresztowania 379

7 Nieizolacyjne środki zapobiegawcze 381

7.1 Poręczenia 381

7.1.1 Poręczenie majątkowe 383

7.1.2 Poręczenie społeczne 385

7.1.3 Poręczenie osoby godnej zaufania 386

7.2 Dozór Policji 386

7.3 Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym 388

7.4 Środki zapobiegawcze określone w art. 276 k.p.k. 389

7.5 Zakaz opuszczania przez oskarżonego kraju 389

8 Poszukiwanie oskarżonego i list gończy 390

9 List żelazny 390

10 Kary porządkowe 391

11 Zabezpieczenie majątkowe 393

Literatura 396

VII Warunki dopuszczalności procesu karnego 397

1 Warunki dopuszczalności procesu karnego a przesłanki procesowe.

Istota przesłanek procesowych 399

2 Przesłanki procesowe sensu largo w ujęciu definicyjnym i typologicznym 400

3 Oddziaływanie przesłanek procesowych na tok procesu karnego 402

4 Zbiegi przesłanek procesowych i sposoby ich rozstrzygania 403

5 Numerus apertus przesłanek procesowych w kodeksie postępowania karnego 404

6 Przesłanki procesowe wartościowane w płaszczyźnie

tzw. struktury przestępstwa 406

6.1 Czynu nie popełniono albo brak danych dostatecznie

uzasadniających podejrzenie jego popełnienia 406

6.2 Czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego

albo wyłączona jest jego bezprawność 408

6.3 Niemożność przypisania winy 411

6.4 Brak karygodności czynu 412

6.5 Niepodleganie karze 413

7 Przesłanki procesowe ograniczające swe oddziaływanie

jedynie do płaszczyzny procesowej 414

7.1 Kognicja sądów karnych i podsądność sprawcy sądom karnym 414

7.2 Śmierć oskarżonego 420

7.3 Skarga uprawnionego podmiotu 421

7.4 Wniosek o ściganie 422

7.5 Zezwolenie władzy na ściganie 424

7.6 Przedawnienie 427

7.7 Lis pendens i res iudicata 431

Literatura 434

VIII Postępowanie przygotowawcze 435

1 Zadania i funkcje postępowania przygotowawczego 437

2 Wszczęcie postępowania przygotowawczego 442

3 Formy postępowania przygotowawczego 454

4 Instytucja przedstawienia zarzutów 462

5 Uprawnienia stron i ich przedstawicieli 469

6 Instytucja zamknięcia śledztwa lub dochodzenia 476

7 Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym 478

8 Rola sądu w stadium postępowania przygotowawczego 483

Literatura 486

IX Skarga zasadnicza 487

1 Pojęcie i istota skargi 489

2 Funkcje skargi 491

3 Rodzaje skarg 494

3.1 Uwagi ogólne 494

3.2 Zwykły akt oskarżenia 495

3.3 Szczególe formy aktu oskarżenia 499

3.4 Surogaty aktu oskarżenia 501

Literatura 504

X Postępowanie sądowe przed rozprawą główną 505

1 Zagadnienia ogólne wstępnej kontroli oskarżenia 507

2 Formalna kontrola oskarżenia 508

3 Merytoryczna kontrola oskarżenia 510

4 Czynności organizujące rozprawę główną 516

4.1 Doręczenie oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia 517

4.2 Posiedzenie przygotowujące rozprawę główną 521

5 Zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy głównej 522

Literatura 526

XI Rozprawa główna 527

1 Model rozprawy głównej i jej znaczenie w procesie karnym 529

2 Przewodniczący jako organ kierujący rozprawą główną 535

3 Przerwanie i odroczenie rozprawy 539

4 Część wstępna rozprawy głównej 542

4.1 Sprawdzenie stawiennictwa osób wezwanych na rozprawę 543

4.2 Wnioski formalne i czynności przed rozpoczęciem przewodu sądowego 545

5 Przewód sądowy 547

5.1 Uwagi ogólne 547

5.2 Przedstawienie zarzutu oskarżenia 549

5.3 Wysłuchanie oskarżonego 551

5.4 Modyfikacja przebiegu postępowania dowodowego ze względu

na procesowe oświadczenia oskarżonego 554

5.4.1 Dobrowolne poddanie się karze 554

5.4.2 Przyznanie się oskarżonego do popełnienia zarzucanego czynu 557

5.5 Dalsze postępowanie dowodowe 558

5.6 Zamknięcie przewodu sądowego 561

6 Głosy końcowe 562

7 Wyrokowanie 565

7.1 Uwagi ogólne 565

7.2 Przebieg narady sędziowskiej i głosowanie 566

7.3 Obowiązek pisemnego sporządzenia wyroku i jego promulgacja 568

7.4 Uzupełnienie i sprostowanie wyroku 572

Literatura 574

XII Postępowanie odwoławcze 575

1 System środków kontroli procesowej (środków zaskarżenia) 577

2 Postępowanie odwoławcze 578

2.1 Istota i zakres postępowania odwoławczego 578

2.1.1 Istota postępowania odwoławczego 578

2.1.2 Strony postępowania odwoławczego 579

2.1.3 Zakres postępowania odwoławczego 580

2.2 Podstawy odwoławcze 582

2.2.1 Uwagi ogólne 582

2.2.2 Względne podstawy odwoławcze 583

2.2.3 Bezwzględne podstawy odwoławcze 588

2.3 Środek odwoławczy 594

2.3.1 Elementy środka odwoławczego 594

2.3.2 Wniesienie i cofnięcie środka 595

2.3.3 Uzupełnienie i zmiana środka 596

2.4 Zakres orzekania sądu odwoławczego 597

2.4.1 Granice rozpoznania środka odwoławczego 597

2.4.2 Zakaz reformationis in peius 602

2.5 Rozstrzygnięcia sądu odwoławczego 606

2.5.1 Rodzaje rozstrzygnięć 606

2.5.2 Pytanie prawne do Sądu Najwyższego 608

2.6 Zaskarżenie samego uzasadnienia 609

2.7 Postępowanie następcze (ponowne w pierwszej instancji) 610

3 Apelacja 611

3.1 Istota i przedmiot apelacji 611

3.1.1 Istota 611

3.1.2 Zakres zaskarżenia i samoistność zarzutów apelacyjnych 612

3.2 Wniesienie apelacji 614

3.3 Rozpoznanie apelacji 615

3.4 Orzeczenie sądu apelacyjnego 618

4 Zażalenie 619

5 Sprzeciw i quasi‑sprzeciw 622

Literatura 624

XIII Postępowania szczególne 625

1 Uwagi wprowadzające 627

2 Postępowania konsensualne 628

2.1 Zagadnienia ogólne 628

2.2 Skazanie bez przeprowadzania rozprawy 629

2.3 Rozpoznanie wniosku o skazanie bez rozprawy przez sąd 630

2.4 Dobrowolne poddanie się karze 632

2.5 Rozpoznanie wniosku oskarżonego 633

2.6 Wniosek oskarżonego złożony na rozprawie 635

3 Postępowanie prywatnoskargowe 635

3.1 Zagadnienia ogólne 635

3.2 Inicjowanie postępowania prywatnoskargowego 636

3.3 Prokurator w postępowaniu prywatnoskargowym 637

3.4 Posiedzenie pojednawcze 638

3.5 Rozprawa główna 639

3.6 Odstąpienie od oskarżenia 640

4 Postępowanie nakazowe 640

4.1 Zagadnienia ogólne 640

4.2 Przesłanki prowadzenia postępowania nakazowego 642

4.3 Orzekanie bez udziału stron 644

4.4 Wyrok nakazowy 644

4.5 Sprzeciw od wyroku nakazowego 645

5 Postępowanie przyspieszone 646

5.1 Zagadnienie ogólne 646

5.2 Przesłanki prowadzenia postępowania przyspieszonego 647

5.3 Ujęcie jako przesłanka postępowania przygotowawczego 647

5.4 Zatrzymanie jako przesłanka postępowania przygotowawczego 648

5.5 Postępowanie przygotowawcze 648

5.6 Postępowanie przejściowe 649

5.7 Rozprawa w trybie przyspieszonym 650

5.8 Rezygnacja z postępowania przyspieszonego 651

5.9 Postępowanie odwoławcze 651

5.10 Rozprawa „odmiejscowiona” 652

Literatura 654

XIV Nadzwyczajne środki zaskarżania 655

1 Nadzwyczajne środki zaskarżania w systemie środków

kontrolnych – ujęcie typologiczne 657

2 Prawomocność wertykalna i horyzontalna orzeczenia

w płaszczyźnie jego kontroli 658

3 Elementy wyznaczające model postępowań nadzwyczajno‑zaskarżeniowych 659

4 Kodeksowe nadzwyczajne środki zaskarżania 662

4.1 Kasacja 662

4.1.1 Kasacja stron 666

4.1.2 Kasacja specjalna (nadzwyczajna) 674

4.2 Skarga na kasatoryjny wyrok sądu odwoławczego 675

4.3 Wznowienie postępowania sądowego prawomocnie zakończonego 678

5 Pozakodeksowe nadzwyczajne środki zaskarżania 686

5.1 Skarga nadzwyczajna 686

5.2 Uznanie za nieważne orzeczeń w postępowaniu rehabilitacyjnym 689

5.3 Unieważnienie orzeczenia w trybie ustawy o Sądzie Najwyższym 690

6 Perspektywy rozwoju nadzwyczajnych środków zaskarżania

w kontekście przywrócenia instytucji stwierdzenia nieważności orzeczeń sądowych 691

Literatura 694

XV Postępowania po uprawomocnieniu się orzeczenia 695

1 Uwagi ogólne 697

2 Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego 697

3 Odszkodowanie za niesłuszne skazanie,

tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie 699

4 Ułaskawienie 706

5 Kara łączna i wyrok łączny 712

Literatura 716

XVI Współpraca międzynarodowa w sprawach karnych 717

1 Rodzaje i źródła współpracy międzynarodowej 719

2 Współpraca w Unii Europejskiej 723

2.1 Europejski nakaz aresztowania 732

2.2 Europejski nakaz dochodzeniowy 741

2.3 Europejski nakaz ochrony 746

2.4 Wzajemne uznawanie i wykonywanie orzeczeń dotyczących kar 748

2.4.1 Kary o charakterze pieniężnym 749

2.4.2 Wzajemne uznawanie orzeczeń dotyczących przepadku 751

2.4.3 Kary pozbawienia wolności 752

2.4.4 Orzeczenia probacyjne 755

2.5 Pozostałe obszary współpracy 758

2.6 Współpraca w praktyce 762

3 Tradycyjna współpraca 763

3.1 Pomoc prawna 763

3.2 Ekstradycja 764

4 Współpraca z Międzynarodowym

Trybunałem Karnym 767

Literatura 772

XVII Koszty procesu 773

1 Pojęcie i zakres kosztów 775

2 Reguły ponoszenia kosztów 778

3 Zwrot kosztów 781

4 Zwolnienie od ponoszenia kosztów 783

Literatura 784

XVIII Postępowania ekwiwalentne i następcze 785

1 Postępowanie karne skarbowe 787

1.1 Zagadnienia ogólne 787

1.2 Charakter postępowania 787

1.3 Cel postępowania 788

1.4 Uczestnicy postępowania 788

1.5 Przebieg postępowania 789

2 Postępowanie w sprawach o wykroczenia 790

2.1 Zagadnienia ogólne 790

2.2 Zasady postępowania 791

2.3 Przedmiot postępowania 793

2.4 Struktura postępowania 794

2.5 Uczestnicy postępowania 797

2.6 Uwarunkowania konstytucyjne i konwencyjne 798

3 Postępowanie w sprawach nieletnich 799

3.1 Zagadnienia ogólne 799

3.2 Przebieg postępowania 800

4 Postępowanie karne wykonawcze 801

4.1 Pojęcie 801

4.2 Prawo karne wykonawcze a prawo karne procesowe 802

4.3 Zasady prawa karnego wykonawczego

i zasady procesu karnego istotne dla

stadium wykonawczo‑likwidacyjnego 803

4.4 Uczestnicy postępowania i ich pozycja procesowa 805

4.5 Wykonalność orzeczenia 809

Literatura 812

Autorzy 813