Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach - ebook

Wprowadzenie

Niski poziom życia i nierówności społeczne stały się w ostatnich latach trwałym przedmiotem zarówno analiz ekonomicznych i badań naukowych, jak również ożywionej debaty publicznej. Toczące się dyskusje są efektem coraz większej liczby osób pozbawionych szans realizacji potrzeb na oczekiwanym poziomie, ekonomicznej bezsilności i marginalizacji niektórych grup społecznych, zachodzących negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych, w tym bezrobocia i pauperyzacji społeczeństwa. Pojawianie się nowych grup defaworyzowanych, które nie mogą w pełni korzystać z dobrodziejstw związanych z poprawą kondycji i unowocześnianiem się gospodarki, a także w niewielkim stopniu partycypują we wzroście gospodarczym, stanowi przesłankę do podjęcia badań wyjaśniających niski poziom życia ludności.

Jedną z grup defaworyzowanych jest ludność wiejska o niepewnych dochodach. Pozbawiona jest ona stabilności ekonomicznej, przejawiającej się w wymiarze dochodowym, a w rezultacie deprywacją potrzeb i niskim poziomem życia, jak i w wymiarze zatrudnienia, będącego konsekwencją przemian zachodzących na rynku pracy. Brak stabilnych dochodów, długie okresy bezczynności zatrudnieniowej, a także przemiany zachodzące w sferze zatrudnienia, które prowadzą do coraz większej niepewności wynikającej z uelastycznienia czasu i form pracy bez jednoczesnego utrwalenia bezpieczeństwa, przyczyniają się do obniżania poziomu życia tej grupy. Są jednocześnie inspiracją do dyskusji na temat dochodów, ich alokacji oraz kierunków i sposobów wydatkowania, a także stopnia realizacji potrzeb w wymiarze obiektywnym i subiektywnym.

Ludność o niepewnych dochodach zamieszkująca obszary wiejskie nie była dotychczas przedmiotem pogłębionych badań. Tymczasem rosnące znaczenie zjawiska niepewnych dochodów, wynikającego z przechodzenia w ostatnich latach do elastycznych form zatrudnienia, a w rezultacie do dysparytetu dochodów i wydatków, innej struktury konsumpcji, a także słabego przygotowania zarówno badanej grupy do funkcjonowania w społeczeństwie po utracie dochodów, jak i instytucji pomocowych oraz organów administracji państwowej do efektywnej pomocy, stało się podstawowym czynnikiem uzasadniającym badania. Wybór grupy wynikał z ich trudnej sytuacji na rynku skorelowanej z niższą konkurencyjnością, a tym samym większym prawdopodobieństwem wykluczenia społecznego. Do grupy badawczej zaliczono m.in. osoby bezrobotne, mieszkańców wsi podejmujących pracę nierejestrowaną, osoby pracujące w ramach elastycznych form zatrudnienia, tj. w czasie krótszym niż pełen etat, na zastępstwo, pracy zadaniowej, na czas określony oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, a także pracujących na własny rachunek (samozatrudnienie wymuszone). Warto podkreślić, że z prowadzonych analiz wyłączono ludność pracującą w rodzinnych gospodarstwach rolnych, co było konsekwencją rozumienia niepewności dochodów, w aspektach nieprzewidywalności, nieciągłości i nieokreśloności, a także powiązania niepewności z atypową formą zatrudnienia.

Obszarem badań były tereny wiejskie, rozumiane zgodnie z nomenklaturą Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (TERYT), a więc tereny znajdujące się poza granicami administracyjnymi miast, obejmujące gminy wiejskie i miejsko-wiejskie (leżące poza miastem), które mają wyraźne cechy peryferyjne. Według Powszechnego Spisu Rolnego stanowią one 93,2% całkowitej powierzchni kraju (312,7 tys. km²) i są zamieszkiwane przez 38,5% ogółu ludności. Pomimo dużego potencjału rozwojowego obszary te są zagrożone występowaniem niskiego poziomu życia, co w powiązaniu z utrwalaniem się podziału społeczno-ekonomicznego na linii wieś-miasto jest podstawowym czynnikiem osłabiającym procesy rozwojowe kraju.

Przeprowadzone badania zmierzały do rozpoznania poziomu życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach oraz podstawowych determinantów kształtujących ich sytuację ekonomiczną i społeczną. Głównym celem była odpowiedź na pytanie: jak niepewność dochodowa kształtuje poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach oraz w jakim stopniu znajduje ona odzwierciedlenie w hierarchii i strukturze potrzeb materialnych i niematerialnych. Badania pozwoliły również zdiagnozować sytuację materialną gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach oraz jej zmian, a także dokonać rozpoznania sposobów radzenia sobie z niekorzystną sytuacją. Zatem oprócz szczegółowych informacji dotyczących samej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, ważnym aspektem badań było przedstawienie sytuacji respondentów na tle warunków funkcjonowania ich gospodarstw domowych.

Kluczową kwestią wpływającą na przedmiot badań było rozpoznanie sytuacji materialnej gospodarstw domowych z osobami o niepewnych dochodach oraz jej zmian (m.in. sytuacji dochodowej, podobieństwa i zróżnicowania dochodów, ich koncentracji oraz oceny własnej sytuacji materialnej, poziomu i struktury wydatków, a w konsekwencji wielkości konsumpcji, realizacji potrzeb materialnych i niematerialnych, ubóstwa oraz szeroko rozumianego poziomu życia), a także identyfikacja sposobów radzenia sobie z aktualną sytuacją wynikającą z kumulacji różnych wymiarów ekskluzji społecznej. Ważnym założeniem była identyfikacja działań badanych respondentów, zmierzających do poprawy własnej pozycji materialnej, a w konsekwencji analiza zachowań, której celem było określenie hierarchii potrzeb oraz rynkowych i pozarynkowych sposobów ich zaspokojenia.

Metodologia i koncepcja badań powstały w toku projektu badawczego nr UMO-2011/01/B/HS5/01034 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w Polsce i stanowią jego istotną część.

Pomimo istnienia opracowań dotyczących problematyki poziomu życia, zagadnienie to nie zostało szczegółowo zbadane na obszarach wiejskich w Polsce, a istniejące opracowania nie obejmują grupy będącej podmiotem monografii. W celu wypełnienia luki badawczej rozpoznano zależności między poziomem życia na obszarach wiejskich a źródłem dochodów i formą pracy oraz wynikającą z tego gwarancją otrzymywania stałych dochodów. Za podjęciem badań przemawiały:

• pogłębiające się zjawisko niepewności związane z odchodzeniem od tradycyjnych do elastycznych form zatrudnienia,

• duże zróżnicowanie poziomu życia w Polsce, a tym samym konieczność rozpoznania obszarów najbardziej zagrożonych ekskluzją społeczną,

• duże znaczenie społeczne badanego problemu,

• nierozpoznany obszar badawczy problemu społecznego,

• konieczność przeprojektowania dotychczasowej polityki socjalnej państwa,

• znaczenie aplikacyjne wyników badań dla kształtowania polityki społecznej.

Przeprowadzone badania pozwoliły zidentyfikować populację ludności wiejskiej o niepewnych dochodach i zdiagnozować poziom ich życia oraz sporządzić mapę obszarów wiejskich szczególnie narażonych na niski poziom życia. W szczególności pozwoliły określić megaregiony, w których badana grupa w większym stopniu narażona jest na marginalizację społeczną oraz deprywację potrzeb. To z kolei stworzyło podstawę do wskazania obszarów, które potrzebują największej pomocy bezpośredniej i pośredniej, zmierzającej do ograniczenia zjawiska wykluczenia społecznego i poprawy warunków życia. Rezultaty badań pozwoliły określić, jak duży wpływ na poziom życia mają czynniki endo- i egzogeniczne, a także zweryfikować wiedzę odnośnie tych determinant i ich wpływu na rzeczywistą sytuację materialną badanej grupy.

Podjęty problem badawczy nie był dotychczas realizowany w polskich badaniach dotyczących poziomu życia. Problematyka konsumpcji, poziomu życia, w tym ubóstwa, jest przedmiotem badań prowadzonych m.in. przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Zakład Gospodarki Rynkowej Uniwersytetu Warszawskiego czy Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, ale nie koncentruje się ona na ludności o niepewnych dochodach zamieszkujących obszary wiejskie. Z uwagi na to, że badana problematyka nie była podejmowana przez inne ośrodki, istnieje luka poznawcza, której wypełnienie pozwoli na wyciągnięcie wniosków o charakterze aplikacyjnym.

Podstawowa hipoteza badawcza zawiera się w stwierdzeniu, że ludność wiejska o niepewnych dochodach jest zróżnicowana wewnętrznie. W celu weryfikacji hipotezy dokonano oceny sytuacji dochodowej, wielkości wydatków oraz struktury konsumpcji, a także określenia cech deskryptywnych frakcji zagrożonych niewystarczającym poziomem zaspokojenia potrzeb wyznaczanych za pomocą linii ubóstwa. Wskaźniki zasięgu ubóstwa zostały uzupełnione o jego głębokość, podatność oraz dotkliwość, a także wybrane monetarne i niemonetarne wskaźniki spójności społecznej, takie jak: kwintylowe zróżnicowania dochodów, wskaźnik Giniego i Theila, zagrożenie ubóstwem i inne. Dokonano również analizy kształtowania się poszczególnych wskaźników ekonomicznych związanych z poziomem życia. Ze względu na wieloaspektowość poziomu życia wprowadzono syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb (SWZP), skonstruowany na podstawie mierników cząstkowych reprezentujących różne aspekty życia.

W badaniach postawiono następujące hipotezy cząstkowe:

H1. Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach jest zróżnicowany w zależności od cech społeczno-ekonomicznych;

H2. Brak stabilnych dochodów głowy gospodarstwa domowego powiązany jest z niepewnością dochodów pozostałych członków tegoż gospodarstwa;

H3. Wśród członków badanej grupy brakuje predylekcji do aktywnych działań na rynku pracy;

H4. Dotkliwość ubóstwa oraz podatność na nie ma inny wymiar dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w różnych typach gospodarstw domowych;

H5. Obiektywne i subiektywne poczucie niskiego poziomu życia nie są tożsame, a ich konsekwencją jest dysonans poznawczy wśród respondentów.

Praca składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów i zakończenia z wnioskami. W pierwszym rozdziale zdefiniowano poziom życia oraz wyjaśniono podejścia stosowane w kluczowych koncepcjach tego zagadnienia. Definicję poziomu życia powiązano z kategoriami opisującymi sytuację ludności. Przedstawiono również zależności zachodzące pomiędzy poziomem życia, a konsumpcją i dochodami. Omówiono znaczenie dochodów w badaniach poziomu życia zaznaczając, że chociaż nie są one wystarczającym czynnikiem pozwalającym określić sytuację ekonomiczną ludności, to stanowią jego główną determinantę. Dokonano próby wyjaśnienia niepewności w koncepcjach badań naukowych, a następnie odniesiono pojęcie niepewności do dochodów i zatrudnienia. Wyodrębnienie tego rozdziału wynika z operacyjnego celu pracy, a także próby uporządkowania definicyjnego wybranych zagadnień oraz stworzenia ram prowadzonych analiz.

Rozdział drugi ma charakter metodologiczny, wyjaśnia sposób doboru próby badawczej i metodologię badań. Charakteryzuje ludność wiejską o niepewnych dochodach według cech socjodemograficznych, a także podstawowego i dodatkowego źródła dochodów. Rozdział ten zawiera również wybrane dane dotyczące sytuacji na rynku pracy.

W rozdziale trzecim omówiono poziom i strukturę dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Przedstawiono podstawowe przekroje statystyk opisowych charakteryzujących dochody. Zwrócono uwagę na czynniki kształtujące dochody, a także podobieństwo ich struktury, wykorzystując test rang Spearmana i tau Kendalla. Przedstawiono zróżnicowanie dochodów, wykorzystując krzywe Lorenza oraz wskaźniki Giniego i Theila. W rozdziale tym omówiono również współczynniki zróżnicowania decylowego i kwartylowego dochodów oraz dokonano oceny adekwatności dochodów w stosunku do oczekiwań respondentów. Szczegółowa analiza dochodów ma na celu wskazanie ich znaczenia w analizie poziomu życia, a także istotnego wpływu na odczuwane wykluczenie ekonomiczne i społeczne.

Przedmiotem rozważań zawartych w rozdziale czwartym są wydatki oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodach. Omówiono w nim uwarunkowania konsumpcji żywności, jako jeden z ważniejszych czynników determinujących poziom życia, hierarchizację potrzeb oraz stopień ich zaspokojenia. Naświetlono również sytuację w zakresie zaspokojenia potrzeb związanych z mieszkaniem, w tym wyposażenia w dobra trwałego użytku. Przedstawienie zagadnień związanych z konsumpcją było logiczną konsekwencją omówionych we wcześniejszym rozdziale dochodów i ich zróżnicowania. Miało na celu konfrontację faktycznego zaspokojenia potrzeb z potencjałem konsumpcyjnym będącym konsekwencją wielkości uzyskiwanych dochodów.

W rozdziale piątym przedstawiono indeksy ubóstwa. Omówiono zasięg ubóstwa według miar obiektywnych, subiektywnych i relatywnych oraz relacje pomiędzy podejściami obiektywnym i subiektywnym. Do analizy sytuacji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach wykorzystano miary głębokości ubóstwa i jego dotkliwość według wybranych miar, a także podatność na ubóstwo (wykorzystując analizę regresji). Uzupełnieniem badań była analiza ubóstwa w oparciu o krzywe Three I’s of Poverty oraz próba uchwycenia subiektywnego poczucia wykluczenia badanej grupy. Szeroka analiza wskaźników ubóstwa wynika z konieczności wskazania determinant w największym stopniu wpływających na poziom życia badanej grupy.

Ostatni rozdział zawiera omówienie syntetycznego wskaźnika zaspokojenia potrzeb ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Określono w nim również stopień deprywacji potrzeb, głębokość danego upośledzenia oraz aspekt czasowy – stopień utrwalenia. Celem rozdziału było wskazanie na zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej badanej grupy, a także przedstawienie przyjmowanych strategii życiowych i postaw w zależności od poziomu zaspokojenia potrzeb. Rozdział zamyka analiza paradoksu satysfakcji i dysonansu niezadowolenia. Rozdział ten ma szczególne znaczenie społeczne, pozwala bowiem skonfrontować obiektywne i subiektywne aspekty poziomu życia.Przypisy

Wprowadzenie

Por. Stanny 2014, 123–138; Zawalińska 2009, 26–30.

Badania ludności wiejskiej, w tym tzw. osób luźnych były prowadzone również w okresie międzywojennym między innymi przez F. Znanieckiego, z kolei sytuacja dzieci na wsi była przedmiotem badań M. Librachowej, czy S. Bujak-Boguskiej. W okresie PRL zagadnienia te były przedmiotem wycinkowych analiz opartych na danych ankietowych albo badaniach GUS. Opracowania te charakteryzowały się ograniczonym wykorzystaniem literatury przedmiotu.