Prawo autorskie. Zmiany w 2015 i 2016 roku - ebook

Wstęp

Wchodząca na przełomie 2015 i 2016 roku nowelizacja ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych wdraża do polskiego prawa wiele rozwiązań wynikających z prawa europejskiego. Ustawodawca uwzględnił:

- dyrektywę 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (Dz.Urz. WE L 167 z 22.06.2001 r., s. 10; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 230),
- dyrektywę 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej (wersja ujednolicona) (Dz.Urz. UE L 376 z 27.12.2006 r., s. 28)
- dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z 25 października 2012 r. w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych (Dz.Urz. UE L 299 z 27.10.2012 r., s. 5).

Zmiany są istotne zarówno dla firm, jak i instytucji sektora publicznego. Nowelizacja dotyczy m.in. instytucji oświatowych, uczelni, instytutów badawczych, instytutów naukowych PAN, bibliotek, muzeów, archiwów, instytucji kultury. Ustawodawca wprowadził szeroką definicję instytucji oświatowej. Uregulował korzystanie z utworów osieroconych oraz dzieł niedostępnych w obrocie handlowym. Nowością jest wprowadzenia wynagrodzenia z tytułu użyczania egzemplarzy utworów przez biblioteki publiczne.

Doprecyzowano przepisy o użytku informacyjnym, które ograniczają prawa posiadaczy praw autorskich ze względu na interes społeczny polegający na dostępie do informacji. W zakresie dostępu do szeroko rozumianej informacji nastąpiło jego rozszerzenie na wszystkie podmioty prawa – w kilku sytuacjach korzystne zasady prawa autorskiego przysługiwały tylko profesjonalnym mediom.

Duże ułatwienia otrzymały instytucje edukacyjne, które obecnie mogą w szerszym zakresie wykorzystywać utwory objęte prawem autorskim do organizowania odczytów, wykładów czy prelekcji, przygotowywania pomocy naukowych czy prowadzenia szkoleń online. Ułatwienia dotyczą tych form nauczania, które są przeznaczone dla ograniczonego kręgu osób zidentyfikowanych za pomocą loginów, kont, haseł dostępowych. Rozszerzono licencję ustawową na wykorzystywanie w celach dydaktycznych i naukowych cudzych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach. Rozszerzono także dozwolony użytek dotyczący publicznego wykonywania utworów w trakcie ceremonii religijnych oraz uroczystości szkolnych i państwowych.

Zapraszam do lektury. W książce znajdą Państwo również przykłady rozliczeń umów z kosztami autorskimi, wzory tych umów, nowe zasady oskładkowania umów zlecenia od 1 stycznia 2016 r., a także akty prawne opublikowane w 2015 roku.

Tomasz KrólRozdział 1. Przegląd najważniejszych zmian

W 2015 i w 2016 roku wprowadza się kilka ważnych zmian w prawie autorskim. Oto one.

Autor otrzyma pieniądze za wypożyczenie książki z biblioteki

Nowelizacja ustawy o prawie autorskim zapewnia twórcom książek piszącym po polsku i tłumaczom wynagrodzenia z tytułu użyczania egzemplarzy ich utworów przez biblioteki publiczne. Środki na te wynagrodzenia będą pochodzić z budżetu MKiDN. Według szacunków departamentu własności intelektualnej i mediów resortu kultury mają one wynosić ok. 4–5 mln zł. Możliwe jest już korzystanie z utworów osieroconych przez instytucje kultury, a także szkoły, instytucje oświatowe, uczelnie, archiwa, instytuty badawcze i naukowe PAN oraz nadawców publicznych.

Ponadto nowe przepisy umożliwiają instytucjom kultury korzystanie z dzieł niedostępnych w handlu. Pozostają one nadal chronione prawami autorskimi, ale nie są już dostępne na rynku. Właściciele praw autorskich nie publikują bowiem nowych wydań, a wydania wcześniejsze nie są dostępne ani w tradycyjnych kanałach dystrybucji, ani w Internecie.

Internet zmienia europejskie prawo autorskie

Komisja Europejska w komunikacie prasowym ogłosiła plan działań, które mają prowadzić do utworzenia jednolitego rynku cyfrowego w Europie poprzez zniesienie ograniczeń regulacyjnych. Jedną z 16 inicjatyw jest nowoczesne, bardziej europejskie prawo autorskie.

Komisja zakłada ograniczenie różnic między krajowymi systemami prawa autorskiego i umożliwienie szerszego dostępu online do utworów w całej Unii Europejskiej. Działania te mają na celu poprawę dostępu obywateli do dóbr kultury w Internecie, przy jednoczesnym kształtowaniu nowych możliwości dla twórców. Komisja m.in. zmierza do zapewnienia, by użytkownicy nabywający utwory w domu mogli korzystać z nich także w czasie podróży do innych państw europejskich. Komisja zbada także rolę pośredników online w udostępnianiu utworów chronionych prawami autorskimi, co ma ułatwić ściganie naruszeń praw własności intelektualnej dokonywanych na dużą skalę.

Strategia przewiduje ponadto przeprowadzenie przeglądu dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych.

W najbliższym czasie rozpoczną się prace nad przygotowaniem stanowiska rządu do tego dokumentu. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego planuje przeprowadzenie konsultacji społecznych dotyczących proponowanych strategii działań w zakresie prawa autorskiego i mediów, a więc obszarów, które znajdują się we właściwości resortu.

Dostęp do kultury w internecie. Aby ograniczyć różnice między krajowymi systemami prawa autorskiego i umożliwić szerszy dostęp online do utworów w całej Unii Europejskiej (w tym za pomocą środków harmonizacji), do końca 2015 roku zostaną przedstawione wnioski ustawodawcze. Celem jest poprawa dostępu obywateli do dóbr kultury w Internecie – a w ten sposób sprzyjanie różnorodności kulturowej – jednocześnie ze stworzeniem nowych szans dla twórców i sektora treści cyfrowych.

Udogodnienia w podróży. Użytkownicy, którzy nabywają filmy, utwory muzyczne lub artykuły w domu, będą mogli korzystać z nich także w czasie podróży po Europie. Komisja zbada także rolę pośredników online w związku z utworami chronionymi prawami autorskimi. Zintensyfikuje to ściganie naruszeń praw własności intelektualnej na dużą skalę.

Odsłuchiwanie muzyki w bibliotece nie jest publicznym odtworzeniem

Biblioteka nie musi odprowadzać tantiem za publiczne odtwarzanie muzyki. Takie jest oficjalne stanowisko Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Inaczej byłoby, gdyby wykorzystanie muzyki przekładało się np. na wzrost sprzedaży, jak to odbywa się choćby w sklepach czy w klubach i dyskotekach, gdzie korzystanie z muzyki ma bezpośredni związek z zarobkowym charakterem danego podmiotu.

Ministerstwo zajęło oficjalne stanowisko po tym, jak organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi – Związek Stowarzyszeń Artystów Wykonawców STOART – kontaktowała się z bibliotekami w sprawie konieczności odprowadzania tantiem za publiczne odtwarzanie muzyki w bibliotece. W przypadku biblioteki w Rudzie podstawą dochodzenia wynagrodzenia miało być posiadanie przez bibliotekę radioodbiornika. Skoro w bibliotece jest radio, to personel biblioteki i czytelnicy mogą słuchać odtwarzanej za jego pośrednictwem muzyki. Takie działanie zdaniem STOART wypełnia warunki publicznego odtwarzania, za które należy się wynagrodzenie artystom wykonawcom. Z kolei w przypadku biblioteki w Siemiatyczach STOART uznał, że biblioteka powinna odprowadzać tantiemy za ewentualną możliwość odsłuchania muzyki z komputera przez pojedynczych użytkowników, którzy na dodatek używali słuchawek.

Biblioteki zwróciły się z pytaniami dotyczącymi tego problemu do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Oto oficjalne stanowisko resortu: „Biblioteka publiczna realizuje zasadę braku osiągania korzyści majątkowych. Dlatego też ustawa o prawie autorskim zwalnia posiadaczy tych urządzeń z konieczności odprowadzania wynagrodzenia – jeśli takie wykorzystanie nie wiąże się z osiąganiem korzyści majątkowych”.

Koniec przeglądów prasy bez zgody wydawnictw

Z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych usunięto art. 30, który był podstawą działalności firm oferujących klientom komercyjnym zbiory fragmentów artykułów prasowych (tzw. press-clipping). Przepis wprowadzał dwie normy:

1. Ośrodki informacji lub dokumentacji mogły sporządzać i rozpowszechniać własne opracowania dokumentacyjne oraz pojedyncze egzemplarze, nie większe niż jeden arkusz wydawniczy, fragmenty opublikowanych utworów.

2. Twórca albo właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi byli uprawnieni do pobierania od ośrodków wynagrodzenia za odpłatne udostępnianie egzemplarzy fragmentów utworów.

Przepis ten zawierał licencję ustawową, z której mogły korzystać ośrodki informacji i dokumentacji. Licencja zezwalała na sporządzanie i rozpowszechnianie wskazanych w niej utworów. Jeżeli udostępnianie fragmentów utworów miało charakter odpłatny, twórcy przysługiwało wynagrodzenie. Przedmiotem sporu było też to, czy licencja ustawowa zawarta w nim obejmuje dystrybucję treści przez Internet czy jedynie tzw. analogowe korzystanie. Autorzy nowelizacji przepisów wskazali też, że ww. art. 30 nie ma odpowiednika w art. 5 dyrektywy 2001/29/WE. Stanowi natomiast jeden z przykładów dozwolonego użytku określonych w art. 5 ust. 3 lit. o dyrektywy 2001/29/WE jako wyjątek, który był uregulowany w prawie polskim przed implementacją dyrektywy 2001/29/WE. Jednak dyrektywa 2001/29/WE nie zawiera obecnie żadnego wyjątku, który pozwalałby na uregulowanie – w ramach dozwolonego użytku – cyfrowego korzystania z utworów w podobny sposób jak w art. 30 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wszystkie te argumenty zadecydowały o uchyleniu przepisu.

Organizacje zbiorowego zarządzania w 2016 roku

Zmiany wprowadzone przez parlament powodują, że w 2016 roku powinny zostać podpisane umowy między ministrem kultury i dziedzictwa narodowego a organizacjami zbiorowego zarządzania:

1. Dofinansowanie na wypłatę wynagrodzenia za użyczanie jest przekazywane na podstawie umowy zawieranej co roku między ministrem a organizacją zbiorowego zarządzania. Umowa ta określa m.in.:

- wysokość dofinansowania przeznaczonego na wypłatę wynagrodzenia za użyczanie wraz ze wskazaniem kosztów określenia jego wysokości i wypłaty w danym roku;
- terminy i tryb przekazywania dofinansowania;
- zobowiązanie OZZ do poddania się kontroli realizowanej przez ministra;
- sposób rozliczenia dofinansowania;
- warunki i sposób zwrotu niewykorzystanej części dofinansowania lub dofinansowania wykorzystanego niezgodnie z przeznaczeniem.

Wynagrodzenie za użyczanie egzemplarzy utworów przez biblioteki publiczne jest wypłacane przez wyznaczoną przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego organizację zbiorowego zarządzania prawami autorskimi z dofinansowania przekazywanego jej przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego ze środków Funduszu Promocji Kultury. Organizację tę minister wyznacza na okres nie dłuższy niż 5 lat, po przeprowadzeniu konkursu.

2. Archiwa, instytucje oświatowe, uczelnie, jednostki naukowe w rozumieniu ustawy z 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki oraz instytucje kultury mogą, na podstawie umowy zawartej z wyznaczoną przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, zwielokrotniać znajdujące się w ich zbiorach utwory niedostępne w obrocie handlowym opublikowane po raz pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przed 24 maja 1994 r. oraz udostępniać je publicznie w taki sposób.

Czekamy na uchwałę Naczelnego Sądu Administracyjnego

Prawdopodobnie w 2016 roku NSA wyda uchwałę w sprawie odpowiedzi na pytanie: „czy, w świetle art. 5 ust. 1 pkt 1, art. 8 ust. 1 i ust. 2a oraz art. 30 ust. 3 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2011 r. nr 177, poz. 1054 ze zm.) pobierane opłaty przez organizacje zbiorowego zarządzania w rozumieniu art. 104 ust. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 1994 r. nr 24, poz. 83 ze zm.) od producentów i importerów magnetofonów, magnetowidów i innych podobnych urządzeń oraz czystych nośników stanowią wynagrodzenie za świadczone usługi i tym samym podlegają opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług?”. Warto zwrócić uwagę na to rozstrzygnięcie. NSA wskaże, która interpretacja przepisów jest właściwa. Pierwsza zaprezentowana w wyroku z 9 grudnia 2014 r. NSA (sygn. akt I FSK 1740/13) polega na tym, że pobrania opłaty reprograficznej nie można traktować jako świadczenia usług w rozumieniu ustawy o podatku od towarów i usług. Opłaty te nie wiążą się bowiem z przeniesieniem jakichkolwiek praw do wartości niematerialnych i prawnych, czy też zobowiązaniem do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności bądź sytuacji. Nie wiążą się też ze świadczeniem usług zgodnie z nakazem wynikającym z mocy prawa – z mocy prawa wynika obowiązek ponoszenia opłat reprograficznych przez podmioty zobowiązane, nie zaś obowiązek świadczenia na rzecz tych podmiotów jakichkolwiek usług. W przypadku tych opłat są one pobierane w celu finansowania systemu rekompensat za szkody wyrządzone podmiotom praw autorskich z tytułu tzw. użytku prywatnego. Podmioty zobowiązane do ponoszenia opłat nie otrzymują w zamian żadnego świadczenia, ani w postaci działania, ani też powstrzymania się od działania. W szczególności nie otrzymują żadnego prawa autorskiego lub prawa pokrewnego. Obowiązek wnoszenia opłat reprograficznych ciąży też na posiadaczach urządzeń reprograficznych, którzy prowadzą działalność gospodarczą w zakresie zwielokrotniania utworów dla własnego użytku osobistego osób trzecich – są oni obowiązani do uiszczania tych opłat również za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Opłaty te przypadają twórcom i wydawcom w częściach równych. Sprzeczny pogląd został sformułowany w wyroku NSA z 17 października 2014 r. (sygn. akt I FSK 1485/13).

Uchwała NSA powinna wskazać jednoznaczny sposób stosowania przepisów ustawy o podatku od towarów i usług.

Przed zajęciem stanowiska przez NSA prawdopodobnie poznamy pogląd Trybunału Sprawiedliwości UE w tej sprawie.