Prawo w medycynie. Wydanie 5 - ebook

Przedmowa

„Jeśli lekarz obywatelowi operację ciężką nożem z brązu wykonał i spowodował śmierć obywatela lub łuk brwiowy obywatela nożem z brązu otworzył i oka pozbawił, rękę mu utną”.

Kodeks Hammurabiego, § 218 (XVIII w. p.n.e., Babilonia)

Niniejsza publikacja przedstawia regulacje prawne obowiązujące w polskich przepisach w odniesieniu do wykonywania zawodów medycznych oraz przybliża poglądy doktryny, a także orzecznictwa na zagadnienia związane z problematyką błędów medycznych i odpowiedzialności osób wykonujących zawody medyczne za ich popełnienie. Pomimo trudności objęcia wszystkich kwestii w sposób wyczerpujący usiłowano wskazać najbardziej istotne. W ręce Czytelnika trafia już piąte, zaktualizowane wydanie.

Zamiarem Autorki było stworzenie takiego podręcznika, który zbierze w jednym opracowaniu najważniejsze kwestie związane z wykonywaniem zawodów medycznych oraz w jasny i przystępny sposób omówi te zagadnienia.

Niniejsza pozycja adresowana jest przede wszystkim do studentów medycyny kierunków lekarskiego, pielęgniarstwa, położnictwa, ratownictwa, studentów prawa, jak również do osób wykonujących zawód lekarza, pielęgniarki, położnej, ratownika medycznego, diagnosty laboratoryjnego, adwokata, radcy prawnego, a także do wszystkich osób zainteresowanych zagadnieniami prawnomedycznymi, chociażby pacjentów, w związku z udzielaniem im świadczeń zdrowotnych i występowaniem błędów medycznych.

W przypadku chęci podzielenia się uwagami na temat niniejszej publikacji, Autorka zachęca do kontaktu mailowego: [email protected].

Wydanie niniejsze uwzględnia stan prawny na grudzień 2018 r.

Warszawa, grudzień 2018 r.

dr Agnieszka FiutakWykaz skrótów

1. Źródła prawa

------------------- -- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ChorZakU ustawa z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 151)
DiagLabU ustawa z 27.7.2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 2245 ze zm.)
DziałLeczU ustawa z 15.4.2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 160 ze zm.)
EKPC Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
FelczerU ustawa z 20.7.1950 r. o zawodzie felczera (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2150)
IzbLekU ustawa z 2.12.2009 r. o izbach lekarskich (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 168)
KC ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm.)
KEDL Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego uchwalony na Nadzwyczajnym Krajowym Zjeździe Diagnostów Laboratoryjnych, uchwała Nr 4/2006, Warszawa 13.1.2006 r.
KEL Kodeks Etyki Lekarskiej z 2.1.2004 r. wraz ze zmianami uchwalonymi 20.9.2003 r. przez Nadzwyczajny VII Krajowy Zjazd Lekarzy
KEZPiP Kodeks etyki zawodowej pielęgniarek i położnych, zatwierdzony 9.12.2003 r. uchwałą Nr 9 IV Krajowego Zjazdu Pielęgniarek i Położnych
KK ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.)
KK z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta RP z 11.7.1932 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.), obowiązywało do 31.12.1969 r.
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
Konwencja
bioetyczna Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny z 4.4.1997 r.
KP ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.)
KPC ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1360)
m.KK tzw. mały kodeks karny, dekret z 13.6.1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz.U. Nr 30, poz. 192 ze zm.), obowiązywał do 31.12.1969 r.
MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)
OchrInfU ustawa z 5.8.2010 r. o ochronie informacji niejawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 412 ze zm.)
OchrPłodU ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.)
OdpZawFPSZU ustawa z 18.7.1950 r. o odpowiedzialności zawodowej fachowych pracowników służby zdrowia (Dz.U. Nr 36, poz. 332 ze zm.)
PobKomU ustawa z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1000 ze zm.)
PrDzKon Konwencja o prawach dziecka z 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.)
PrFarm ustawa z 6.9.2001 r. – Prawo farmaceutyczne (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2211 ze zm.)
PrPacjentU ustawa z 6.11.2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1318 ze zm.)
RatownictwoMU ustawa z 8.9.2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2195 ze zm.)
RefLekU ustawa z 12.5.2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1844 ze zm.)
SamPielU ustawa z 1.7.2011 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 916)
SystInfU ustawa z 28.4.2011 r. o systemie informacji w ochronie zdrowia (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1845 ze zm.)
ŚwiadOpZdrU ustawa 27.8.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finan­sowanych ze środków publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1510 ze zm.)
ZawLekU ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 617 ze zm.)
ZawLekU z 1950 r. ustawa z 28.10.1950 r. o zawodzie lekarza (Dz.U. Nr 50, poz. 458 ze zm.)
ZawPielU ustawa z 15.7.2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 123 ze zm.)
ZdrPsychU ustawa z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1878)
------------------- -- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Organy, instytucje i organizacje

------- -- ----------------------------------------------
CBOS Centrum Badania Opinii Społecznej
CEM Centrum Egzaminów Medycznych
CMKP Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego
ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka
KRDL Krajowa Rada Diagnostów Laboratoryjnych
MZ Minister Zdrowia
MZiOS Minister Zdrowia i Opieki Społecznej
NSA Naczelny Sąd Administracyjny
ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych
PKE Państwowa Komisja Egzaminacyjna
RM Rada Ministrów
Rz.D. Rzecznik Dyscyplinarny
SA Sąd Apelacyjny
SD Sąd Dyscyplinarny
SN Sąd Najwyższy
SO Sąd Okręgowy
SR Sąd Rejonowy
TK Trybunał Konstytucyjny
------- -- ----------------------------------------------

3. Publikatory

-------------------- -- --------------------------------------------------------------------------------------------------------
Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego
CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Dz.U. Dziennik Ustaw
Dz.Urz. Dziennik Urzędowy
EP Edukacja Prawnicza
GL Gazeta Lekarska
GP Gazeta Prawna
KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe
M.P. Monitor Polski
MoP Monitor Prawniczy
NP Nowe Prawo
OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Admi­nistracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa
OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratoria Generalna
OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSP Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Seria A
Pal. Palestra
PiP Państwo i Prawo
PPH Przegląd Prawa Handlowego
Pr. i Med. Prawo i Medycyna
Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo
Prok. i Pr. – wkł. Prokuratura i Prawo – wkładka
PS Przegląd Sądowy
PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SC Studia Cywilistyczne
SI Studia Iuridica
SIS Studia Iuridica Silesiana
ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
-------------------- -- --------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Inne skróty

------------- -- ----------------------------------------------------
ang. angielski
art. artykuł
BHP bezpieczeństwo i higiena pracy
cz. część
dl diagnosta laboratoryjny
EKG elektrokardiografia
fr. francuski
godz. godzina (-y)
LDEK Lekarsko-Dentystyczny Egzamin Końcowy
LEK Lekarski Egzamin Końcowy
lit. litera
nast. następny (-a,-e)
niem. niemiecki
niepubl. niepublikowany
OC odpowiedzialność cywilna
orzecz. orzeczenie
PES Państwowy Egzamin Specjalizacyjny
pkt punkt
por. porównaj
post. postanowienie
przyp. przypis (-y)
pwzdl. prawo wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego
red. redaktor (-rzy)
SOR Szpitalny Oddział Ratunkowy
t. tom
tab. tabela (-e)
tekst jedn. tekst jednolity
tys. tysiąc (-y)
uchw. uchwała
ust. ustęp
w. wiek (-i)
w zb. w zbiegu
w zw. w związku
wprowadz. wprowadzenie
wyr. wyrok
ze zm. ze zmianami
z o.o. z ograniczoną odpowiedzialnością
zob. zobacz
------------- -- ----------------------------------------------------Część I. Wiadomości ogólne

Rozdział I. Wprowadzenie do prawa medycznego

§ 1. Pojęcie prawa medycznego

Pojęcie prawa medycznego zarówno w piśmiennictwie prawniczym, jak i medycznym jest coraz częściej używane1.

Prawo medyczne (ang. medical law, franc. droit médicale, niem. das Medizin­recht) w ścisłym znaczeniu (sensu stricto) to zbiór przepisów prawnych regulujących prawa i obowiązki pacjenta i personelu medycznego (m.in. pielęgniarki, położnej, lekarza, lekarza dentysty, ratownika) oraz sposób funkcjonowania Narodowego Funduszu Zdrowia, zakładów opieki zdrowotnej, a także innych podmiotów świadczących usługi medyczne.

Prawo medyczne w znaczeniu szerokim (sensu largo) to nie tylko przepisy dotyczące wykonywania poszczególnych zawodów medycznych, ale również przepisy z zakresu innych gałęzi prawnych, jak np. prawa cywilnego, karnego czy pracy, a odnoszących się do wykonywania zawodu lekarza, pielęgniarki (np. art. 192 KK, odpowiedzialność cywilna na gruncie art. 415 KC itp.).

Pierwsze opracowania dotyczące prawa medycznego ukazały się pod koniec XIX w. Były to prace francuskie i belgijskie2. Termin „prawo medyczne” upowszechnił się stopniowo dopiero w drugiej połowie XX w. W okresie międzywojennym rozpowszechnionym terminem także w Polsce był termin „prawo lekarskie” oraz „prawo sanitarne”. Pierwsze określenie swym zakresem tematycznym traktowało o problematyce praw i obowiązków lekarzy, a jego znaczenie stale się zmieniało i poszerzało. Terminem „prawo sanitarne” zaś obejmowano regulacje prawne dotyczące zdrowotności publicznej, zwalczania chorób zakaźnych oraz nadzór sanitarny.

Merytoryczny i coraz bardziej intensywny rozwój nowej dziedziny prawa nastąpił od 1950 r., najbardziej widoczny był we Francji3 i Wielkiej Brytanii, a poza Europą – w Stanach Zjednoczonych. W Polsce pierwsze wzmianki o prawie medycznym jako dziedziny wiedzy prawniczej ukazały się na przełomie lat 20. i 30. XX w. Wtedy opublikowano w czasopismach naukowych pierwsze artykuły poświęcone zagadnieniom z tego zakresu prawa. Pierwszym podręcznikiem, w którym omówione zostały problemy z pogranicza prawa i medycyny, były podręczniki do medycyny sądowej L. Wachholza i J. Olbrychta4. Kolejnym był opublikowany w 1936 r. zbiór przepisów autorstwa A. Blocha5. W latach 1919–1939 zostały przyjęte w Polsce zasadnicze unormowania legislacyjne w zakresie prawa medycznego, z których wiele miało charakter prekursorski.

Pierwszym polskim opracowaniem dotyczącym prawa medycznego była książka T. Cypriana i P. Asłanowicza6 wydana w 1949 r. W 1968 r. ukazała się publikacja M. Sośniaka7, w której omówione zostały m.in. podstawy i rodzaje cywilnej odpowiedzialności lekarskiej, obowiązki lekarza związane z podjęciem zabiegu leczniczego, błąd lekarski, dochowanie tajemnicy lekarskiej, podtrzymywanie życia i przeszczepy oraz eutanazja. Na wymienienie zasługują również opracowania profesora Uniwersytetu Warszawskiego J. Sawickiego8. Od lat 60. XX w. w pismach prawniczych (Państwo i Prawo, Prawo Medyczne, Prokuratura i Prawo) coraz częściej były publikowane w szerszym rozmiarze i zakresie artykuły naukowe wybitnych znawców tej problematyki, m.in. M. Nesterowicza, L. Kubickiego, E. Zielińskiej i wielu innych. Jedną z pierwszych monografii, która ukazała się pod koniec lat 80. XX w., jest monografia A. Zolla9. Jedno z ostatnich wydań ukazało się w 1988 r. Autor omówił w publikacji cztery rodzaje błędów lekarskich (diagnostyczne, terapeutyczne, techniczne i organizacyjne), które zilustrował licznymi przykładami z orzecznictwa. W 1994 r. ukazała się książka M. Nesterowicza, która w ciągu 22 lat doczekała się dziesięciu wznowień uwzględniających poszerzenie i uaktualnienie publikacji10. Ważny wkład w rozwój prawa medycznego w Polsce wniosła monografia M. Safjana11.

Prawo medyczne ma stosunkowo krótką historię, ale w ostatnich latach obserwować można dość intensywny rozwój tej dziedziny prawa. Na wielu uczelniach na wydziałach prawa działają jednostki naukowe (katedry lub zakłady) specjalizujące się w prawie medycznym, na kilku uczelniach istnieje również możliwość kształcenia podyplomowego w tej dziedzinie. Personel medyczny, jak i prawnicy mają możliwość uczestniczenia w coraz liczniejszych szkoleniach i konferencjach z prawa medycznego.

Rozwój prawa medycznego możliwy jest dzięki zmianie, jaka nastąpiła w ostatnich dziesięcioleciach w działaniach medycznych i relacjach lekarz–pacjent. Współczesna medycyna nie jest jak kiedyś zorientowana na chorobę (krankheitsorientiert), ale na pacjenta (patientenorientiert)12. Obecnie leczy się nie chorobę, ale chorego oraz lekarz ma do czynienia nie z chorym organem, ale z chorym pacjentem. Takie podejście należy już do medycznych standardów. Model paternalistyczny, który przez wieki funkcjonował w medycynie, polegał na tym, że w relacji lekarz – specjalista pacjent podmiotem dominującym był lekarz, miał on wszelkie kompetencje odnośnie do podejmowania istotnych decyzji dotyczących zdrowia i życia pacjenta. Obecnie w relacjach tych dominuje model partnerski, funkcjonujący na zasadzie pełnej autonomii pacjenta. Lekarz jest profesjonalnym partnerem pacjenta, który po jego zbadaniu ma obowiązek poinformowania go o stanie zdrowia. Dziś decyzja o dalszym leczeniu należy do pacjenta, a nie do lekarza. Pacjent ma prawo sam o sobie decydować.

Prawo medyczne powinno określać dość szczegółowo:

1) przesłanki dopuszczalności wykonywania przez określone osoby profesjonalnego udzielania świadczeń zdrowotnych;

2) granice i kompetencje samorządów zawodowych;

3) formy, w jakich mogą być wykonywane zawody lekarza, pielęgniarki i zakres wykonywania tych zawodów;

4) wykonywanie zabiegów (np. eksperyment, klonowanie, zabiegi kosmetyczne, transplantacja, aborcja);

5) przymus w leczeniu, zwłaszcza w leczeniu psychiatrycznym, chorób zakaźnych, uzależnień;

6) finansowanie i odpłatność świadczeń zdrowotnych;

7) odpowiedzialność zawodową.

Odpowiedzialność cywilna, karna, pracownicza nie należą do dziedziny prawa medycznego sensu stricto, lecz odpowiednio do prawa cywilnego, karnego i pracy.

1 L. Kubicki, Prawo medyczne – próba ustalenia zakresu, Pr. i Med. 2000, Nr 5, s. 19–26; R. Kubiak, Wprowadzenie do prawa medycznego, R. Kubiak (red.), L. Kubicki (red.), System Prawa Medycznego. Tom I. Pojęcie, źródła i zakres prawa medycznego, Warszawa 2018 s. 36–46; M. Safjan (red.), L. Bosek (red.), System Prawa Medycznego. Tom I. Instytucje prawa medycznego, Warszawa 2018, s. 3–19.

2 M. Mikos, S. Poździoch, Polskie Towarzystwo Prawa Medycznego, Alma Mater 2008, Nr 101, s. 76–78.

3 We Francji jednym z wcześniejszych opracowań była książka R. Savatier, Traite de droit medical (Zarys prawa medycznego), Paris 1956.

4 L. Wachholz, J. Olbrycht, Medycyna kryminalna, Warszawa–Kraków–Lublin–Łódź–Paryż–Poznań–Wilno–Zakopane 1924; L. Wachholz, Medycyna sądowa, Warszawa 1933.

5 A. Bloch, Prawo lekarskie. Komentarz, Kraków 1936.

6 T. Cyprian, P. Asłanowicz, Karna i cywilna odpowiedzialność lekarza. Zbiór zagadnień prawnych, Kraków 1949.

7 M. Sośniak, Cywilna odpowiedzialność lekarza, Warszawa 1968.

8 J. Sawicki, Błąd sztuki przy zabiegu leczniczym w prawie karnym, doktrynie i orzecznictwie, Warszawa 1965; tenże, Przymus leczenia i eksperyment lekarski w świetle prawa, Warszawa 1964; tenże, Przymus leczenia, eksperyment, udzielanie pomocy i przeszczep w świetle prawa, Warszawa 1966.

9 A. Zoll, Odpowiedzialność karna lekarza za niepowodzenie w leczeniu, Warszawa 1988.

10 M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2013.

11 M. Safjan, Prawo i medycyna. Ochrona praw jednostki a dylematy współczesnej medycyny, Warszawa 1998.

12 Zob. E. Schockenhoff, Zur Lüge verdammt? Politik, Medien, Medizin, Justiz, Wissenschaft und die Ethik der Wahrheit, Freiburg–Basel–Wien 2000, s. 451; Autonomia pacjenta versus autonomia lekarza. Dylematy moralne w kontekście roszczeń pacjenta w sytuacji zagrożenia życia. Materiały z Konferencji Naukowo-Szkoleniowej „Medycyna – nauką czy miejscem spełniania życzeń pacjenta”, Warszawa 17–18.4.2008 r., http://www.prawoimedycyna.pl (dostęp: 21.10.2018 r.).