Rodzina migracyjna w przestrzeni życiowej dorastających - ebook

WSTĘP

Współczesny świat stwarza nam ogromne, nieskończone wręcz możliwości doskonalenia, eksploracji i rozwoju. W pogoni za osiągnięciami cywilizacji zatracamy granice terytorialne i przestrzenne, co sprawia, że cały świat zmniejsza się, stając się globalnym lokalnie. Tym łatwiej zatem o ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zmienianie miejsca zamieszkania i pracy, zagraniczne wyjazdy zarobkowe itp. Migracje zarobkowe i mobilność zawodowa rodzin na stałe wpisały się już w krajobraz społeczny współczesnej Polski. Ten rodzaj aktywności człowieka daje możliwość polepszenia statusu materialnego, a niekiedy jest jedyną formą zarobkowania. Niestety, nie zawsze migracjom i głębokiej potrzebie lub konieczności polepszenia sytuacji materialnej towarzyszy wiedza lub świadomość zabezpieczenia rodziny (w tym dzieci) pozostającej w kraju przed konsekwencjami rozłąki. Innymi słowy, skupieni na możliwościach i korzyściach migracji zarobkowych, rodzice często zapominają o ewentualnych zagrożeniach. W zgiełku wydarzeń, natłoku informacji i obowiązków nie pamiętamy o podstawowych wartościach życia rodzinnego, o cieple, rozmowie, codziennej obecności, wspólnym spędzaniu czasu wolnego itp.

Uwarunkowania ekonomiczne i społeczne kształtujące otaczającą nas rzeczywistość sprzyjają oddalaniu się od siebie członków rodziny, spłycaniu kontaktu pomiędzy partnerami oraz między rodzicem a dzieckiem. Migracje (zarobkowe, religijne, polityczne), będące stałym i widocznym elementem rzeczywistości większości krajów, wystawiają na próbę relacje wewnątrzrodzinne, ich siłę, trwałość oraz jakość. Mobilność zawodowa rodzica (bądź rodziców) zawsze wiąże się z określonymi zmianami, reorganizacją i przeobrażeniami ról wewnątrz życia rodzinnego, co może stanowić zagrożenie dla jego prawidłowego funkcjonowania. Warto więc podejmować działania, które z jednej strony przyczyniają się do rozpoznania i upowszechniania rezultatów badań o sytuacji rodzin migracyjnych, z drugiej zaś wykorzystują pozyskaną wiedzę do konstruowania działań pomocowych ukierunkowanych na tego typu środowiska, co też uczyniono w niniejszej publikacji.

Zagadnienie migracji zarobkowych stanowi obecnie jeden z istotniejszych aspektów rzeczywistości społecznej i staje się cennym polem badawczym, znajdując wyraz w życiu prawnym, ekonomicznym i kulturowym kraju; powoduje również znaczące i dalekosiężne zmiany w wielu wymiarach życia społecznego. Niniejsza rozprawa jest opisem rezultatów badań, które koncentrują się na ocenie własnej sytuacji życiowej przez dorastających z rodzin migracyjnych i niemigracyjnych; weryfikuje ponadto błędne przekonania polegające na przypisywaniu migracji zarobkowej rodziców jedynie negatywnych następstw. Praca wskazuje na istotne aspekty funkcjonowania wciąż jeszcze mało rozpoznanego typu rodzin, który ma swoje indywidualne oblicze i stanowi nową formę życia rodzinnego – alternatywną wobec tradycyjnej. Za istotny element niniejszego studium można uznać holistyczny model wsparcia dla rodzin migracyjnych, który zawiera propozycje działań o charakterze profilaktycznym, diagnostycznym i pomocowym.

Naukową podstawę rozprawy stanowi ogólna teoria systemów (OTS), która uzupełniona została elementami psychologii ekologicznej (por. 4.2). System i ekologia odnoszą się zarówno do indywidualnego człowieka jako całości, jak i do otoczenia oraz do jego inkluzji w środowisko życia. W obu przypadkach w centrum stoi relacja między większą całością, czyli otoczeniem a jednostką stanowiącą jej fragment. Analizowane pojęcia mają ze sobą wiele wspólnego i wzajemnie się uzupełniają, a ich cechą charakterystyczną jest to, że pojedyncza jednostka nie może być rozpatrywana (widziana, oceniana) bez uwzględnienia jej powiązań z otoczeniem, w którym jest „zanurzona”. Przyjęty model teoretyczny zakłada zatem, że przedmiotem poznania i analizy są określone całości społeczne, a rozpoznanie i zrozumienie jednostki, celów, sposobów jej działania, zachowań oraz doświadczania jest możliwe dzięki rozpoznaniu struktury systemu (np. rodziny migracyjnej), w którym się rozwija, uczy, wykazuje określone rodzaje aktywności, podlegając prawom jego dynamiki i jednocześnie uczestnicząc w ich tworzeniu. Podstawowym systemem w tych rozważaniach stała się rodzina jako składowa otoczenia społecznego oraz interakcje osobowe w tym układzie. Rezultatem owych zależności są wewnętrzne interakcje oraz sposób funkcjonowania poszczególnych jej członków (por. Bertalanffy 1984, 1994; Gałkowski 1995, s. 26; John-Borys 1994, 1997; Speck 2005, s. 271–293; Tryjarska 1991; Urban 1998; Wiatr 2004, s. 54–67).

Wybór zaprezentowanej perspektywy nie jest przypadkowy, lecz spowodowany konsekwencją autorki w rozwijaniu kierunków własnej aktywności poznawczej, której rezultaty zogniskowane są wokół rodzin patologicznych, dysfunkcjonalnych oraz stojących w obliczu różnego typu kryzysów, a także konstruowania dla nich modeli wsparcia. Publikacja ma strukturę spiralną, nieliniową, co pozwala na przenikanie się i uzupełnianie pewnych wątków, a także powracanie do tych wcześniej już poruszonych. Spowodowane jest to faktem, że założona tematyka rozprawy, jej wielopłaszczyznowość oraz wzajemne oddziaływanie na siebie analizowanych aspektów nie pozwalają, a także nie sprzyjają jednoznacznemu i wyraźnemu oddzieleniu ich od siebie.

Cel poznawczy badań koncentruje się na próbie rozpoznania i opisu sytuacji życiowej dorastających w przestrzeni życiowej wyznaczonej przez rodzinę migracyjną oraz niemigracyjną. Celem teoretycznym natomiast jest próba sformułowania prawidłowości dotyczących funkcjonowania rodzin rozłączonych przestrzennie z powodu migracji zarobkowej matki/ojca lub obydwojga rodziców i tym samym próba wzbogacenia nauki z zakresu pedagogiki społecznej. Określiłam także cel praktyczny, który polega na próbie skonstruowania holistycznego modelu wsparcia dla rodzin migracyjnych (rodziców i dzieci, w tym dorastającej młodzieży).

Praca składa się z ośmiu rozdziałów, z których każdy stanowi kolejną odsłonę procesu badawczego i ukazuje zagadnienia związane z migracją zarobkową w różnych kontekstach, początkowo przez teorię i przedstawienie definicyjne problemu oraz analizę wyników badań własnych, aby następnie scalić i przenieść zebrany materiał na grunt praktyki pedagogicznej. Część teoretyczna pracy składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy, będący rodzajem wprowadzenia w tematykę migracji, jest próbą wypracowania siatki pojęciowej, tj. wyjaśnienia, czym są procesy migracyjne i jaki jest ich oddźwięk społeczny. Charakterystyka zjawiska migracji jest szczególnie istotna w kontekście podejmowanych rozważań, gdyż mamy tu na uwadze uwikłania rodzinne i relacje międzyludzkie, a więc przede wszystkim prezentuje mobilność zarobkową i zawodową, nie zaś polityczną czy religijną. Rozdział jest także próbą ukazania w zarysie psychologicznych, społecznych oraz ekonomicznych konsekwencji wyjazdów migracyjnych.

Kolejny rozdział skupia się na ukazaniu znaczenia współczesnej rodziny i nakreśleniu jej istoty oraz podkreśleniu rangi. Jest ona zaprezentowana nie przez pryzmat definicji i pojęć, lecz poprzez ukazanie więzi i wzajemnych zależności. Przyjęta perspektywa zakłada, że rodzina jest systemem psychospołecznym, wspólnotą powiązań i relacji emocjonalnych. Przedstawione zostają także jej funkcje oraz rola środowiska wychowawczego jako miejsca zaspokajania potrzeb poszczególnych członków. Mówiąc o zaspokajaniu potrzeb w rodzinach czasowo niepełnych, czyli np. w rodzinach migracyjnych, należy mieć na uwadze ich charakterystyczne warunki i style funkcjonowania oraz specyficzny rytm życia wyznaczany przyjazdami i odjazdami rodzica/rodziców.

Rozdział trzeci przedstawia przemiany współczesnej rodziny, ich przyczyny i konsekwencje dla relacji społecznych i wewnątrzrodzinnych wobec migracji zarobkowych. Skupia się na ukazaniu możliwości, ale też zagrożeń, na jakie narażona jest rodzina doświadczająca kryzysu, którego jedną z przyczyn może być „wyrwanie” ze swego dotychczasowego, ustalonego i ustabilizowanego sposobu funkcjonowania. Migracja opisana jest tu jako jedno z istotnych i silnie oddziałujących źródeł przemian w środowisku rodzinnym, które może mieć istotne konsekwencje dla bytu i trwałości całej rodziny. Podrozdział dotyczący rodziny migracyjnej jako środowiska wychowawczego i socjalizacyjnego jest próbą bliższego przyjrzenia się funkcjonowaniu rodziny rozłączonej przestrzennie, szczególnie z perspektywy doświadczeń jednostki w wieku dorastania oraz przeżywanych emocji, jakie towarzyszą rozłące migracyjnej i nieobecności rodzica w domu, a tym samym w życiu adolescenta.

Rozdział czwarty zawiera treści dotyczące determinantów społecznego funkcjonowania dorastających i obejmuje charakterystykę tego okresu w kontekście potencjałów i zagrożeń w rozwoju jednostki, prezentuje interakcyjny model funkcjonowania człowieka oraz charakteryzuje przestrzeń życiową, a także przybliża teoretyczne wskazania pomocowe dla rodzin w kryzysie.

Rozdział piąty stanowi część metodologiczną pracy i zawiera jej założenia badawcze i metodologiczne, metody, techniki i narzędzia diagnostyczne, prezentację badanych osób i środowiska życia, a także organizację procesu badawczego wraz z charakterystyką zgromadzonych danych.

Rozdział szósty i siódmy zawierają analizę wyników badań własnych. Rezultaty zogniskowane są wokół problematyki sytuacji życiowej dorastających w przestrzeni życiowej wyznaczonej przez rodzinę migracyjną (i dla porównania – niemigracyjną) i obejmują takie kwestie jak: sytuacja socjoekonomiczna rodzin badanych dorastających, style wychowania w rodzinie w percepcji badanych, stan realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej, determinanty sytuacji życiowej dorastających związane z obrazem samego siebie i własnego zachowania, a w szczególności uwarunkowania związane z funkcjonowaniem w relacjach interpersonalnych, funkcjonowaniem w rolach społecznych, zaburzeniami w procesie socjalizacji, a także stan działań wspierających rodzinę oraz możliwości bardziej efektywnej pomocy ukierunkowanej na kształtowanie sytuacji życiowej dorastających z rodzin migracyjnych.

Rozdział ósmy stanowi kluczowy element rozprawy i jest próbą wypracowania modelu wsparcia dla rodzin migracyjnych na podstawie założeń teoretycznych i wniosków badawczych. Treści zawarte w tej części pracy mają charakter rekomendacji dla praktyki pedagogicznej oraz polityki społecznej; stanowią bazę działań profilaktycznych, diagnostycznych i ochronno-naprawczych, skierowanych do migracyjnych środowisk rodzinnych. Celem rozdziału jest ukazanie możliwości wielotorowej, kompleksowej i bezpośredniej działalności międzyinstytucjonalnej na rzecz rozpoznawania, wspomagania i terapii członków rodzin migracyjnych ze szczególnym uwzględnieniem dzieci, w tym dorastających jednostek.

Moim zamysłem stało się poszerzenie wiedzy z zakresu tematyki dotyczącej rodzin migracyjnych oraz zainteresowanie nimi Czytelnika. Priorytetową kwestią uczyniłam rozpoznanie sytuacji życiowej dorastających jednostek wychowujących się w nowym, dość słabo jeszcze rozpoznanym typie środowisk rodzinnych. Poza opisem pewnego wycinka rzeczywistości społecznej i interpretacją zależności pomiędzy zmiennymi szczegółowymi, podjęłam starania zmierzające do realizacji wytyczonego celu praktycznego – opracowania holistycznego modelu wsparcia. Publikacja ta może być zatem pomocna w rozwiązywaniu potencjalnych kryzysów dotyczących funkcjonowania rodzin migracyjnych. Ponadto może stanowić wsparcie nie tylko dla samych zainteresowanych, ale także dla osób i instytucji zajmujących się profesjonalnie pomocą rodzinie.

Składam szczególne podziękowania Pani Profesor Wiolecie Danilewicz za wnikliwe zrecenzowanie tej książki oraz Wszystkim Osobom, które przyczyniły się do jej powstania.