Sytuacje kliniczne w ginekologii onkologii ginekologicznej i uroginekologii - ebook

Autorzy

Aneta Adamiak-Godlewska

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Paulina Banach

Klinika Onkologii Ginekologicznej

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Joanna Banaś

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Włodzimierz Baranowski

II Oddział Ginekologii Onkologicznej

Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli

Ewa Barcz

I Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii

Oddział Ginekologii Operacyjnej

z Pododdziałem Uroginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Magdalena Biela

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Przemysław Bieńkowski

Klinika Psychiatrii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Michał Bogusiewicz

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Andrzej K. Bręborowicz

Klinika Ginekologii

Katedra Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Grzegorz H. Bręborowicz

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Irmina Buda

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Piotr Czuczwar

III Katedra i Klinika Ginekologii Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Adam Czyżyk

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Jacek Doniec

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Aleksandra Filipczak

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Zbigniew Friebe

Klinika Ginekologii

Katedra Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Konrad Futyma

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Krzysztof Gałczyński

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Marek Gogacz

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Tomasz Goździewicz

Klinika Ginekologii

Katedra Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Karolina Gruca-Stryjak

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Magdalena Grzybowska

Katedra i Klinika Ginekologii, Ginekologii Onkologicznej i Endokrynologii Ginekologicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Grzegorz Gurynowicz

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Agnieszka Horała

Klinika Onkologii Ginekologicznej

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Edyta Horosz

I Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Nikodem Horst

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej i Kolorektalnej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Natalia Iżycka

Klinika Onkologii Ginekologicznej

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Anna Jabłonka-Cieślik

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Magdalena Janowska

Klinika Ginekologii i Położnictwa

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie

Uniwersytet Rzeszowski

Grażyna Jarząbek-Bielecka

Klinika Ginekologii

Katedra Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Małgorzata Jerzak

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Maciej Jóźwik

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Marcin Jóźwik

Katedra Ginekologii i Położnictwa

Wydział Nauk Medycznych

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Michał Jóźwik

Zakład Zdrowia Prokreacyjnego

Instytut Matki i Dziecka w Warszawie

Instytut Medyczny – Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży

Monika Kabzińska-Turek

Katedra Ginekologii i Położnictwa

Klinika Ginekologii, Położnictwa i Onkologii

Collegium Medicum – Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Paweł Kamiński

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Karina Kapczuk

Klinika Ginekologii

Katedra Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Krzysztof Katulski

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katarzyna Kawka-Paciorkowska

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Tomasz Kluz

Klinika Ginekologii i Położnictwa

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie

Uniwersytet Rzeszowski

Katarzyna Kluza

Klinika Ginekologii i Położnictwa

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie

Uniwersytet Rzeszowski

Marek Kluza

Klinika Ginekologii i Położnictwa

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie

Uniwersytet Rzeszowski

Anna Kostrzak

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Agnieszka Koziołek

Klinika Anestezjologii w Położnictwie i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Robert Kozłowski

Oddział Urologii Onkologicznej i Ogólnej

SP ZOZ Wojewódzki Szpital Zespolony im. J. Śniadeckiego w Białymstoku

Adam Kujawa

Oddział Położniczo-Ginekologiczny

Szpital Św. Rodziny w Poznaniu

Specjalistyczny Zespół Opieki Zdrowotnej nad Matką i Dzieckiem

Beata Kulik-Rechberger

Zakład Propedeutyki Pediatrii

I Katedry Pediatrii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Monika Łączyńska-Madera

Klinika Ginekologii Onkologicznej

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie

Uniwersytet Rzeszowski

Marzena Maciejewska-Jeske

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Wojciech Majkusiak

I Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Magdalena Magnowska

Klinika Onkologii Ginekologicznej

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Radosław B. Maksym

Centrum Badań Przedklinicznych i Technologii (CePT)

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Paweł Miotła

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Błażej Męczekalski

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Paweł Milart

III Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Marta Monist

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Joanna Nowaczyk

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Ewa Nowak-Markwitz

Klinika Onkologii Ginekologicznej

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Łukasz Nowakowski

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Anita Olejek

Katedra i Oddział Kliniczny Ginekologii, Położnictwa i Ginekologii Onkologicznej

Śląski Uniwersytet Medyczny

Eliza Piechota

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Agnieszka Podfigurna

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Natalia Podkowa

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Andrzej Pomian

I Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Dorota Rabiega-Gmyrek

Katedra Zdrowia Matki i Dziecka

Ginekologiczno-Położniczy

Szpital Kliniczny

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Ewa Rechberger

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Tomasz Rechberger

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Artur Rogowski

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Katarzyna Romanek-Piva

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Mariola Ropacka-Lesiak

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katarzyna Rosińska-Bogusiewicz

I Zakład Radiologii Lekarskiej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Anna Roztocka-Kuc

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katarzyna Skorupska

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Paweł Skorupski

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Joanna Skręt-Magierło

Klinika Ginekologii i Położnictwa

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie

Uniwersytet Rzeszowski

Radosław Słopień

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Klaudia Stangel-Wójcikiewicz

Katedra Ginekologii i Położnictwa

Klinika Ginekologii, Położnictwa i Onkologii

Collegium Medicum – Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Wiktor Suchy

Klinika Onkologii Ginekologicznej

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Stanisław Sulkowski

Zakład Patomorfologii Ogólnej

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Grzegorz Surkont

Klinika Ginekologii Operacyjnej i Onkologicznej

I Katedra Ginekologii i Położnictwa

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Monika Szafarowska

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Agata Szpera-Goździewicz

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Joanna Świder-Musielak

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Paweł Tomasik

I Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Ewa Wender-Ożegowska

Klinika Rozrodczości

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Jacek R. Wilczyński

Klinika Ginekologii i Onkologii Ginekologicznej

Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi

Edyta Wlaźlak

Klinika Ginekologii Operacyjnej i Onkologicznej

I Katedra Ginekologii i Położnictwa

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Agnieszka Wodzisławska

Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Małgorzata Wojtaś

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Ewa Woźniakowska

III Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Alicja Ziętek

II Katedra i Klinika Ginekologii

Uniwersytet Medyczny w LubliniePrzedmowa

W 2015 roku ukazała się pierwsza publikacja z zakresu sytuacji klinicznych w położnictwie i ginekologii. Poświęcona ona była zagadnieniom perinatologicznym. Pozytywny odbiór, z jakim się spotkała, szybkie wyczerpanie pierwszego nakładu, skłoniły nas do przygotowania kolejnej publikacji poświęconej tym razem zagadnieniom ginekologii, uroginekologii i ginekologii onkologicznej.

Podobnie jak napisaliśmy w przedmowie do pierwszego podręcznika, przypadki kliniczne zamieszczone w podręczniku najczęściej zostały stworzone na potrzeby tej monografii, niemniej są również takie, z którymi Autorzy spotkali się w trakcie swojej działalności zawodowej. Według nas analiza sytuacji klinicznych umożliwia Czytelnikom z jednej strony sprawdzenie swojej wiedzy, a z drugiej – wykorzystanie ich w swojej działalności klinicznej przez wprowadzanie nowych metod diagnostycznych, operacyjnych i terapeutycznych. W licznych dyskusjach z Czytelnikami powyższa opinia znajdowała pełne poparcie. Ten sposób prezentowania materiałów edukacyjnych jest popularny w wielu krajach nie tylko wśród lekarzy specjalistów i specjalizujących się, ale również wśród studentów.

Dziękujemy wszystkim Autorom, bez wysiłku i zaangażowania których nie powstałaby ta publikacja.

Grzegorz H. Bręborowicz

Ewa Nowak Markwitz

Tomasz Rechberger

Poznań, maj 2017 rokWykaz skrótów

3IQ – Three Incontinence Questions, test trzech pytań o nietrzymanie moczu

ACOG – American Congress of Obstetricians and Gynecologists, Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów

AEPCOS – Androgen Excess and Policystic Ovary Syndrome Society, Towarzystwo ds. Nadmiaru Androgenów i Zespołu Policystycznych Jajników

afc – antral follicle count, liczba pęcherzyków antralnych

AlAT – alanine transaminase, aminotransferaza alaninowa

AMH – anti-Müllerian hormone, hormon anty-Müllerowski

APTT – activated partial thromboplastin time, czas częściowej tromboplastyny po aktywacji (czas kaolinowo-kefalinowy)

ART – Assisted Reproductive Technology Artificial, techniki wspomaganego rozrodu

ASC-US – atypical squamous cells of undetermined significance, atypowe komórki nabłonka płaskiego o nieokreślonym znaczeniu

AspAT – aspartate transaminase, aminotransferaza asparaginian

ASRM – American Society for Reproductive Medicine, Amerykańskie Towarzystwo Medycyny Rozrodu

AUB – abnormal uterine bleeding, nieprawidłowe krwawienie maciczne

AUC – area under the curve, pole pod krzywą

AVM – arteriovenous malformations, malformacje (przetoki) tętniczo-żylne

BDI – Beck Depression Inventory, skala depresji Becka

BE – base excess, niedobór zasad

BMD – bone mineral density, gęstość mineralna kości

BMI – body mass index, wskaźnik masy ciała

BRT – brzuszna radykalna trachelektomia

BT – bleeding time, czas krwawienia

CA – cancer antigen/carbohydrate antigen, antygen nowotworowy/antygen węglowodanowy

CAH – congenital andrenal hyperplasia, wrodzony przerost nadnerczy

cAMP – 3’,5’-cyclic adenosine monophosphate, cykliczny adenozyno-3',5'-monofosforan

CaO₂ – arterial oxygen content, zawartość tlenu we krwi tętniczej

CDC – Centers for Disease Control and Prevention, Centrum Zwalczania Chorób i Zapobiegania Chorobom

CEA – carcinoembryonic antygen, antygen rakowo-płodowy

cGMP – 3’,5’-cyclic guanosine monophosphate, cykliczny guanozyno-3',5'-monofosforan

(CHMB – heavy menstrual bleeding)

CI – confidence interval, przedział ufności

CIN – cervical intraepithelial neoplasia, wewnątrznabłonkowa neoplazja szyjki macicy

CLPP – cough leak point pressure, najmniejsze ciśnienie wewnątrzpęcherzowe, przy którym dochodzi do gubienia moczu przy kaszlu

CO – cardiac output, rzut serca

CPP – chronic pelvic pain, przewlekły ból miednicy mniejszej

CRP – C-reactive protein, białko C-reaktywne

CT – computer tomography, tomografia komputerowa

CU-IUD – intrauterine device with cuprum

DCIS – ductal carcinoma in situ, rak przewodowy in situ

DEXA – dual-energy X-ray absorptiometry, pomiar absorpcji dwóch wiązek promieniowania o różnych energiach

DHEA – dehydroepiandrosterone, dehydroepiandrosteron

DHEA-S – dehydroepiandrosterone sulfate, siarczan dehydroepiandrosteronu

DIF – direct immunofluorescence, immunofluorescencja bezpośrednia

DMP – distention medium pressure, ciśnienie medium rozszerzającego

DNA – deoxyribonucleic acid, kwas deoksyrybonukleinowy

DO2 – delivery of oxygen, dostawa tlenu

DUB – dysfunctional uterine bleeding, czynnościowe krwawienie maciczne

E2 – estradiol

EC – emergency contraception, antykoncepcja awaryjna

EE2 – etynylestradiol

EIA – enzyme immunoassay, test immunoenzymatyczny

EMEA – European Medicines Agency, Europejska Agencja Leków

ER – estrogen receptor, receptor estrogenowy

ESBL – extended-spectrum beta-lactamases, β-laktamazy o rozszerzonym spektrum działania

ESHRE – European Society of Human Reproduction and Embryology, Europejskie Towarzystwo Rozrodu Człowieka i Embriologii

ETZ – estrogenowa terapia zastępcza

FAI – free androgen index, indeks wolnych androgenów

FDA – Food and Drug Administration, Agencja Żywności i Leków

FFP – fresh frozen plasma, świeżo mrożone osocze

FHR – fetal heart rate, częstość rytmu serca płodu

FIGO – The International Federation of Gynecology and Obstetrics, Międzynarodowa Federacja Ginekologów i Położników

FiO2 – fraction of inspired oxygen, frakcja tlenu w powietrzu wdechowym (stężenie podawanego tlenu)

FRAX – fracture risk assessment tool, kalkulator ryzyka złamań

FS – volume of first sensation, pierwsze uczucie parcia na mocz

FSH – follicle-stimulating hormone, folikulotropina

FT4 – free thyroxine, wolna tyroksyna

FTA-ABS – fluoroscent treponemal antibody absorbent test, test immunofluoroscencji krętków w modyfikacji absorpcyjnej

GH – genital hiatus, rozwór moczowo-płciowy

GH – growth hormone, hormone wzrostu

GnRH – gonadotropin-releasing hormone, gonadoliberyna

Hb – hemoglobina

HBC-ss – site specific hereditary breast cancer, dziedziczny rak piersi specyficzny narządowo

HBOC – hereditary breast–ovarian cancer syndromes, dziedziczny rak piersi i jajnika

hCG – human chorionic gonadotropin, ludzka gonadotropina kosmówkowa

HDL – high density lipoprotein, lipoproteina wysokiej gęstości

HDR – high dose rate, z użyciem izotopów o wysokiej mocy dawki

HE4 – human epididymis protein 4, podfrakcja czwarta ludzkiego białka komórek nabłonkowych

HES – hydroxyethyl starch, skrobia hydroksyetylowa

HIFU – high intensity focused ultrasound, skupiona wiązką fal ultradźwiękowych o dużym nasileniu

HIPEC – hyperthermic intraperitoneal chemotherapy, wewnątrzotrzewnowa chemioterapia w hipertermii

HIV – human immunodeficiency virus, ludzki wirus niedoboru odporności

HMB – heavy menstrual bleeding, obfite krwawienie miesiączkowe

HNPCC – hereditary nonpolyposis colorectal cancer, dziedziczny rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością

HOC – hereditary ovarian cancer, dziedziczny rak jajnika

HPV – human papilloma virus, wirus brodawczaka ludzkiego

HSG – hysterosalpingography, histerosalpingografia

HSIL – high-grade squamous intraepithelial lesion, śródnabłonkowe zmiany dysplastyczne dużego stopnia

HSV – herpes simplex virus, wirus opryszczki zwykłej

HTZ – hormonalna terapia zastępcza

HWWS – Herlyn-Werner-Wunderlich syndrome, zespół Herlyn-Werner-Wunderlich

ICS – International Continence Society

IGF – insulin-like growth factors, insulinopodobny czynnik wzrostu

IIQ – incontinence impact questionaire, kwestionariusz wpływu nietrzymania moczu na jakość życia

INR – international normalized ratio, międzynarodowy współczynnik znormalizowany

IPPV – intermittent positive pressure ventilation, wentylacja przerywana ciśnieniem dodatnim

ISD – intrinsic sphincter deficiency, wrodzona niewydolność aparatu zwieraczowego

ITP – idiopathic thrombocytopenic purpura, pierwotna małopłytkowość immunologiczna

IUD – intrauterine device, wkładka wewnątrzmaciczna

IUGA – International Urogynecological Association, Międzynarodowe Towarzystwo Uroginekologiczne

IVF – in vitro fertilisation, zapłodnienie pozaustrojowe

IVS – intravaginal slingplasty, wewnątrzpochwowa plastyka z wykorzystaniem pętli

(ITP – idiopathic thrombocytopenia)

KKCz – koncentrat krwinek czerwonych

KKP – koncentrat krwinek płytkowych

LDL – low-density lipoprotein, lipoproteina niskiej gęstości

LDM – linear dorsocaudal movement, liniowy ruch w płaszczyźnie grzbietowo-ogonowej

LDN – low-dose naltrexone, naltrekson w niskiej dawce

LH – luteinizing hormone, lutropina

LNG – lewonorgestrel

LNG-IUS – levonorgestrel containing intrauterine system

LRT – laparoskopowa radykalna trachelektomia

LUTS – lower urinary tract symptoms, objawy dotyczące dolnego odcinka układu moczowego

LVSI – lymphovascular space invasion, naciekanie przestrzeni naczyniowo-limfatycznej

MAP – mean arterial pressure, średnie ciśnienie tętnicze

MAUDE – Manufacturer and User Facility Device Experience

MaxCC – maximum cystometric capacity, maksymalna cystometryczna objętość pęcherza moczowego

MRI – magnetic resonance imaging, rezonans magnetyczny

mRNA – messenger ribonucleic acid, matrycowy kwas rybonukleinowy

MRSA – methicillin-resistant Staphylococcus aureus, gronkowiec złocisty oporny na metycylinę

MUCP – maximum urethral closure pressure, maksymalne ciśnienie zamknięcia cewki moczowej

MV – minute volume, objętość minutowa

NAAT – nucleid acid amplification test, test amplifikacji kwasu nukleinowego

NANC – non-adrenergic/non-cholinergic, nieadrenergiczne/niecholinergiczne

NASPAG – North American Society for Pediatric and Adolescent Gynecology, Północnoamerykańskie Towarzystwo Ginekologii Pediatrycznej i Młodzieżowej

NCCN – National Comprehensive Cancer Network

ND – volume of normal desire, czucie pęcherzowe (pacjent zgłasza fizjologiczną potrzebę oddania moczu)

NFZ – Narodowy Fundusz Zdrowia

NICHD – National Institute of Child Health and Human Development, Narodowy Instytut Zdrowia Dziecka i Rozwoju Człowieka

NLPZ – niesteroidowe leki przeciwzapalne

NTM – nietrzymanie moczu

NYHA – New York Heart Association, Nowojorskie Towarzystwo Kardiologiczne

OAB – overactive bladder, zespół nadreaktywnego pęcherza

OCPs – oral contraceptives, antykoncepcja doustna

OGF – opioid growth factor, opioidowy czynnik wzrostu

OHIA – operative hysteroscopy intravascular absorption, operative hysteroscopy intravascular absorption syndrome przewodnienie w trakcie histerektomii, zespół przewodnienia po histerektomii

OHVIRA syndrome – obstructed hemivagina and ipsilateral renal anomaly syndrome, zespół niedrożnej szczątkowej pochwy z anomalią nerki po tej samej stronie

OR – odds ratio, iloraz szans

PaCO₂ – partial pressure of carbon dioxide in the arterial blood, ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla we krwi tętniczej

PARP – poly-ADP-ribose polymerase, polimeraza poli-ADP-rybozy

PB – perineal body, środek ścięgnisty krocza

p.c. – powierzchnia ciała

PCNA – proliferating cell nuclear antigen, antygen proliferacji jąder komórkowych

PCOS – polycystic ovary syndrome, zespół policystycznych jajników

PEEP – positive end-expiratory pressure, dodatnie ciśnienie końcowowydechowe

PEG – polyethylene glycol, glikol polietylenowy

PET-CT – positron emission tomography – computer tomography, pozytronowa tomografia emisyjna połączona z tomografią komputerową

PFMT – pelvic floor muscle training, ćwiczenie mięśni dna miednicy

PFS – progression free survival, czas przeżycia bez progresji

PI – pulsatility index, wskaźnik pulsacji

PID – pelvic inflammatory disease, zapalenie narządów miednicy mniejszej

PIP – peak inspiratory pressure, szczytowe ciśnienie wdechowe

PMB – postmenopausal bleeding, krwawienie po menopauzie

PMMA – polymethyl metacrynal, polimetylometakrylan

PMS – premenstrual syndrome, zespół napięcia przedmiesiączkowego

POF – premature ovarian failure, przedwczesne wygasanie czynności jajników

POI – preamature ovarian insufficiency, przedwczesna niewydolność jajników

POP – pelvic organ prolapse, zaburzenia statyki narządu rodnego

POPDI – pelvic organ prolapse distress inventory, kwestionariusz wpływu zaburzeń statyki narządu rodnego na jakość życia

POPQ – pelvic organ prolapse quantification (system), skala oceny zaburzeń statyki narządu rodnego

POR – poor ovarian response, zmniejszona odpowiedź jajników

PPROM – preterm premature rupture of membranes, przedwczesne pęknięcie błon płodowych przed terminem

PRL – prolaktyna

PRT – pochwowa radykalna trachelektomia

PSV – peak systolic velocity, szczytowy przepływ skurczowy

PT – prothrombin time, czas protrombinowy

PTG – Polskie Towarzystwo Ginekologiczne

PTNS – percutaneous tibial nerve stimulation, przezskórna elektrostymulacja nerwu piszczelowego

PVD – provoked vestibulodynia, vestibulodynia prowokowana

PVR – post-void residua volume, objętość moczu zalegającego po mikcji

qSOFA – quick sepsis-related organ failure assessment, skala oceny uszkodzenia narządów związanego z posocznicą

RCOG – Royal College of Obstetricians and Gynecologists, Królewskie Towarzystwo Położników i Ginekologów

RCT – randomized controlled trial, randomizowane badanie kliniczne

RMT – residual myometrial thickness, obecna (pozostała) grubość myometrium

RNA – ribonucleic acid, kwas rybonukleinowy

RR – relative risk, ryzyko względne

RRT – radykalna trachelektomia w asyście robota

RTP – relative tape position, względne położenie taśmy

SaO₂ – oxygen saturation of hemoglobin in arterial blood, saturacja krwi tętniczej

SD – volume of strong desire, odczucie silnej potrzeby oddania moczu

SHBG – sex hormone binding globulin, białko wiążące hormony płciowe

SIRS – systemic inflammatory response syndrome, zespół ogólnoustrojowej reakcji zapalnej

SIS – saline infusion sonogram, ultrasonografia z podaniem płynu

SNS – sacral nerve stimulation, stymulacja nerwów krzyżowych

SoGS – Society of Gynecologic Surgeons

SSLF – sacrospinous ligament fixation, fiksacja krzyżowo-kolcowa

SSRI – selective serotonin reuptake inhibitors, wybiórcze inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny

STD – sexually transmitted disease, choroba przenoszona drogą płciową

TENS – transcuteneous electrical nerve stimulation, przezskórna stymulacja nerwów

TG – thyroglobulin, tyroglobulina

TOT – transobturator tape, taśma prowadzona przez otwory zasłonowe

TPO – thyroid peroxidase, peroksydaza tarczycowa

TPHA – Treponema pallidum hemagglutination assay, test hemaglutynacji krętka bladego

TRH – thyrotropin-releasing hormone, tyreoliberyna

TSH – thyroid-stimulating hormone, tyreotropina (hormon tyreotropowy)

TT – thrombin time, czas trombinowy

TUD – tape-urethra distance, odstęp od taśmy do cewki moczowej

TURP – transurethral resection of the prostate syndrome

TV – tidal volume, objętość oddechowa

TV – transvaginal, przezpochwowe

TVL – total vaginal length, całkowitej długości pochwy

TVM – transvaginal mesh, siatka (polipropylenowa) wprowadzana przez pochwę

TVT – tension-free vaginal tape, beznapięciowa taśma dopochwowa

USG-PF – pelvic floor ultrasound, ultrasonografia przezprzedsionkowa

VAC – vaccum assisted closure, opatrunek próżniowy

VAS – visual analogue scale, wizualna skala analogowa (np. oceny nasilenia bólu)

VDRL – veneral diseases research laboratory, mikroskopowy test kłaczkowy

VIN – vulvar intraepithelial neoplasia, śródnabłonkowa neoplazja sromu

VLPP – Valsalva leak point pressure, najmniejsze ciśnienie wewnątrzpęcherzowe, przy którym dochodzi do gubienia moczu podczas próby Valsalvy

vWD – von Willebrand disease, choroba von Willebranda

vWF – von Willebrand factor, czynnik von Willebranda

WBC – white blood cell, leukocyty

WHO – World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia

WNM – wysiłkowe nietrzymanie moczu

ZUM – zakażenie układu moczowego

ŻCZZ – żylna choroba zakrzepowo-zatorowa1

Amenorrhoea

Sytuacja kliniczna

Do gabinetu ginekologicznego zgłosiła się 17-letnia pacjentka z mamą. Pacjentka i jej mama podały, że u dziewczyny do tej pory nie wystąpiła pierwsza miesiączka. Lekarz zwrócił szczególną uwagę na wywiad lekarski. Mama pacjentki opowiadała, że córka już w wieku 13 lat zaczęła się odchudzać, przejawiała negatywne nastawienie do przyjmowania pokarmów, pojawiały się też takie objawy, jak odwodnienie, bóle podbrzusza czy znaczące obniżenie nastroju. W okresie od 13. do 15. roku życia schudła 25 kilogramów. W 14. roku życia psychiatara rozpoznał u pacjentki anorexia nervosa.

Obecnie wskaźnik masy ciała (BMI) pacjentki wynosi 15,5 kg/m². Stwierdzono słaby rozwój piersi (wg skali Tannera II stopień), owłosienie typu żeńskiego oraz dużego stopnia wychudzenie.

Badanie ginekologiczne: wargi sromowe większe słabo rozwinięte, stwierdza się suchość pochwy. Trzon macicy w przodozgięciu, drobny, paliczkowaty. Wielkość przydatków poniżej normy.

USG narządu rodnego TV:

• trzon macicy w przodozgięciu, kształtu paliczkowatego o jednorodnej echogeniczności i równych obrysach; wielkość trzonu macicy w wymiarze podłużnym 25 mm, a w wymiarze przednio-tylnym 20 mm;

• endometrium o prawidłowej echostrukturze, grubości 1 mm, o równych granicach zewnętrznych, bez płynu w jamie macicy;

• przydatki: jajnik lewy wielkości 12 × 6 × 7 mm, z drobnymi pęcherzykami o średnicy 3–4 mm; jajnik prawy wielkości 15 × 9 × 10 mm, z drobnymi pęcherzykami o średnicy 4–5 mm;

• zatoka Douglasa bez obecności płynu.

Wyniki badań hormonalnych w surowicy krwi: FSH – 0,9 IU/l, LH – 0,2 IU/l, estradiol 5 – pg/ml, testosteron – 0,15 ng/ml, prolaktyna – 10,4 ng/ml.

Co jest najbardziej prawdopodobną przyczyną braku miesiączki u opisanej pacjentki?

1. Zespół policystycznych jajników.

2. Dysgenezja gonad.

3. Przedwczesne wygasanie czynności jajników.

4. Podwzgórzowy brak miesiączki.

5. Hipogonadyzm hipergonadotropowy.

UZASADNIENIE

Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) to zaburzenie dotyczące przyjmowania pokarmów, charakteryzujące się skrajnym ograniczeniem jedzenia oraz nieprawidłowym postrzeganiem własnego ciała, jego masy i kształtu. Towarzyszy temu niewytłumaczalny strach przed przyrostem masy ciała oraz bezwzględna obsesja otyłości, nawet w obliczu zwiększającego się wyniszczenia organizmu i kacheksji. U pacjentek z rozpoznanym jadłowstrętem psychicznym oprócz zaburzeń odżywiania występuje również podwzgórzowy brak miesiączki.

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatrii w 1994 r. (aktualizacja w 2000 r.) ustaliło kryteria diagnostyczne jadłowstrętu psychicznego (Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV):

• brak akceptacji psychicznej utrzymania masy ciała na poziomie minimum normy odpowiedniej dla wieku i wzrostu (utrata masy ciała prowadząca do stanu < 85% masy należnej lub brak możliwości przyrostu masy ciała w okresie wzrostu do 85% masy należnej);

• stała obawa przed wzrostem masy ciała lub otyłością, nawet przy niedowadze;

• zaburzenia w samoocenie dotyczące masy ciała i wyglądu; prawidłowa masa ciała jest postrzegana jako nadmierna, a mała masa ciała jako prawidłowa;

• wtórny brak miesiączki u kobiet wcześniej miesiączkujących.

Nowe kryteria jadłowstrętu psychicznego z 2015 r., określane jako DSM-V, są następujące:

• ograniczenie podaży energetycznej posiłków prowadzące do znaczącego obniżenia masy ciała (w odniesieniu do płci, wieku i zdrowia fizycznego);

• intensywna obawa przed przybraniem na wadze lub otyłością, albo utrzymujące się zachowania uniemożliwiające zwiększenie masy ciała przy znaczącym jej obniżeniu;

• zaburzone doświadczanie masy lub kształtu ciała, nadmierny wpływ masy ciała na samoocenę lub utrzymująca się nieświadomość znaczenia obecnej zbyt małej masy ciała.

Częstość występowania jadłowstrętu psychicznego wśród młodzieży i młodych kobiet wynosi 0,5–1% populacji.

Czynnikami ryzyka wystąpienia jadłowstrętu psychicznego są niewątpliwie wiek i płeć. Najczęściej początek zaburzeń odżywiania pojawia się w okresie dojrzewania. Warto podkreślić, że w 90–95% dotyczy płci żeńskiej. Najbardziej istotny wydaje się fakt wywierania na kobiety społecznej presji utrzymywania małej masy ciała jako najbardziej pożądanego i cennego atrybutu kobiecości. Ścisłe przestrzeganie różnych diet również sprzyja rozwojowi w przyszłości nieprawidłowego postrzegania masy i kształtu własnego ciała oraz rozwoju zaburzeń odżywiania.

Czynnikami ryzyka wystąpienia jadłowstrętu psychicznego mogą być również takie cechy charakteru, jak niskie poczucie własnej wartości, nerwowość czy skłonność do odczuwania niepokoju, a także doświadczenia osobiste związane z zaburzonymi relacjami z rodzicami lub molestowanie seksualne.

Na uwagę zasługuje fakt wysokiej śmiertelności pacjentów z jadłowstrętem psychicznym, którą szacuje się na 2–10% w ciągu 5–10 lat choroby. Samobójstwa stanowią połowę tej puli.

Młode kobiety cierpiące na jadłowstręt psychiczny charakteryzują się określonym profilem psychicznym. Główne jego cechy to stałe dążenie do perfekcjonizmu, introwertyzm, zaburzone postrzeganie własnego ciała oraz obsesyjne myśli związane z idealnym jego kształtem.

Kobiety z czynnościowym podwzgórzowym brakiem miesiączki na tle jadłowstrętu psychicznego wykazują hipogonadyzm hipogonadotropowy pochodzenia podwzgórzowego. Kluczowe znaczenie ma zaburzenie pulsacyjnego wydzielania GnRH, a przede wszystkim obniżona częstotliwość pulsów GnRH. Obserwuje się znacznie obniżone stężenie LH i FSH oraz niskie stężenie estradiolu. Ze względu na zmniejszoną zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie konwersja androgenów w estrogeny jest zredukowana. Stwierdzany u tych pacjentek hipoestrogenizm ma bardzo negatywny wpływ na zdrowie kobiety zarówno w krótkofalowej, jak i w odległej perspektywie.

Wśród zaburzeń funkcji rozrodczych najczęściej obserwuje się opóźnienie menarche, dysharmonizację procesu dojrzewania płciowego (odpowiedzialną między innymi za zmianę proporcji ciała) i spadek napięcia tkanki piersiowej. Dodatkowo u kobiet z hipoestrogenizmem dochodzi do zmian zanikowych w obrębie błony śluzowej przedsionka pochwy i w mięśniu macicy, co prowadzi do rozwoju hipoplastycznej macicy (macica paliczkowatego kształtu), braku owulacji i związanej z tym niepłodności.

Piśmiennictwo

1. Winston A.P.: The clinical biochemistry of anorexia nervosa Ann. Clin. Biochem., 2012, 49, 132–143.

2. DSM-IV. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. American Psychiatric Association, Waszyngton 1994.

3. Misra M., Klibanski A.: Endocrine consequences of anorexia nervosa. Lancet Diabetes Endocrinol., 2014, 2, 581–592.

4. Bomba M., Corbetta F., Bonini L. i wsp.: Psychopathological traits of adolescents with functional hypothalamic amenorrhea: a comparison with anorexia nervosa. Eat. Weight Disord., 2014, 19, 41–48.

5. Podfigurna-Stopa A., Meczekalski B., Warenik-Szymankiewicz A.: How to treat anorexia nervosa? Case report. Ginekol. Pol., 2007, 78, 990–994.

6. Berga S.L., Mortola J.F., Girton L. i wsp.: Neuroendocrine aberrations in women with functional hypothalamic amenorrhea. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1989, 68, 301–308.

Poprawna odpowiedź: 4

Autorzy opracowania: Błażej Męczekalski, Agnieszka Podfigurna2

Wada rozwojowa żeńskich narządów płciowych

Sytuacja kliniczna

Pacjentka, lat 13 i 9 miesięcy, zgłosiła się do szpitala z powodu silnego bólu brzucha, z wynikiem wykonanego ambulatoryjnie USG jamy brzusznej, który sugerował obecność torbielowatego guza przydatków lewych o średnicy 8 cm. Dziewczynka została przyjęta do oddziału chirurgicznego.

Wywiad: jeszcze nie miesiączkuje, wcześniej nie chorowała, nie była operowana.

W badaniu przedmiotowym: dojrzewanie w stopniu IV według skali Tannera, bolesność uciskowa w podbrzuszu, objawy otrzewnowe ujemne.

W badaniu USG stwierdzono poszerzoną i wypełnioną płynem pochwę oraz płyn w jamie macicy, przy czym oba jajniki były prawidłowe.

Konsultujący ginekolog napisał: nie stwierdza się zarośnięcia błony dziewiczej – ujście pochwy otoczone rąbkiem błony dziewiczej o postrzępionych brzegach; zachyłek pochwy długości 1,5 cm, ślepo zakończony; w badaniu przez odbytnicę wyczuwalna powiększona macica.

Wykonano rezonans magnetyczny miednicy mniejszej. W opisie badania zwrócono uwagę na rozdęty kanał szyjki macicy (w wymiarze przednio-tylnym 72 mm, w wymiarze poprzecznym 76 mm), wypełniony treścią krwistą, a także na nieznacznie poszerzoną jamę w trzonie macicy.

Na podstawie przeprowadzonych badań ustalono rozpoznanie wstępne: zarośnięcie ujścia zewnętrznego szyjki macicy, hematometra.

Pacjentkę przekazano do dalszego leczenia na oddział ginekologiczno-położniczy w ośrodku o wyższym stopniu referencji. Tam sformułowano rozpoznanie: zarośnięcie pochwy, krwiak zastoinowy pochwy i macicy.

W odstępie 4 dni przeprowadzono dwie operacje: w trakcie pierwszej nacięto pochwę i ewakuowano krew z pochwy i macicy, w trakcie drugiej poszerzono nacięcie odcinka atrezji pochwy i założono dren Petzera, który pozostawiono docelowo na 2 miesiące.

Miesiąc później pacjentka w ciężkim stanie trafiła do szpitala. Wcześniej z powodu stanów gorączkowych była dwukrotnie leczona antybiotykiem. W dniu przyjęcia do szpitala stwierdzono wysoką gorączkę, WBC – 24 G/l, CRP – 335 mg/l, prokalcytonina > 10 ng/ml.

Na podstawie badania USG i tomografii komputerowej jamy brzusznej wysunięto podejrzenie ropnia w miednicy mniejszej i podjęto decyzję o laparotomii. Po otwarciu jamy brzusznej stwierdzono ropowicę miednicy mniejszej, ewakuowano treść ropną, pobrano wycinki z jajników, usunięto dren założony uprzednio przez pochwę do macicy. Posiewy treści ropnej z jamy otrzewnej i z pochwy wykazały obecność Klebsiella pneumoniae ESBL(+). Przez kolejnych 10 dni pacjentka była leczona na oddziale intensywnej terapii. Stosowano drenaż jamy otrzewnej oraz intensywną antybiotykoterapię: cefuroksym, metronidazol, piperacylina + tazobaktan, imipenen + cylastatyna, meropenem.

Trzy tygodnie po zakończeniu hospitalizacji pacjentka trafiła na konsultację do ośrodka autorki. Wykonano USG i MRI miednicy mniejszej. Ustalono rozpoznanie: aplazja dystalnej części pochwy, krwiak zastoinowy proksymalnej części pochwy i szyjki macicy, wodniaki obu jajowodów. Zaplanowano i przeprowadzono leczenie operacyjne, które obejmowało wytworzenie brakującego odcinka pochwy, ewakuację krwiaka zastoinowego, fenestrację proksymalnej części pochwy i zespolenie pochwowo-pochwowe. W pierwszych dobach po operacji, dla utrzymania drożności miejsca zespolenia, do pochwy zakładano wkładkę z PMMA (polimetakrylan metylu – materiał sztywny).

Rycina 2.1. Obraz z badania USG (sonda brzuszna): krwiak zastoinowy proksymalnej części pochwy i jamy macicy.

+-----------------------------------+-----------------------------------+
| | |
+-----------------------------------+-----------------------------------+

Rycina 2.2. Obraz z MRI: krwiak zastoinowy o wymiarach 76 × 56 × 71 mm w proksymalnej części pochwy i szyjce macicy; jama macicy szerokości 18 mm, częściowa aplazja pochwy – brakujący odcinek długości 3,5 cm.

W 5. dobie po operacji w badaniu USG obraz macicy był prawidłowy, utrzymywały się wodniaki jajowodów. W badaniu kontrolnym, przeprowadzonym po pierwszej miesiączce miesiąc po operacji, pierścień zespolenia znajdujący się 5 cm proksymalnie od ujścia zewnętrznego pochwy i 1,5 cm poniżej ujścia zewnętrznego kanału szyjki macicy swobodnie przepuszczał palec; obraz macicy w USG był prawidłowy. W ciągu następnego roku, w którym pacjentka pozostawała pod obserwacją, nie wystąpiły problemy z miesiączkowaniem.

Jakie jest prawidłowe postępowanie u nastolatki z krwiakiem zastoinowym macicy lub pochwy w przebiegu wady obstrukcyjnej niebędącej niedrożnością błony dziewiczej?

1. Odbarczenie krwiaka zastoinowego poprzez jego nakłucie od strony pochwy.

2. Wykonanie tomografii komputerowej miednicy mniejszej.

3. Wykonanie rezonansu magnetycznego miednicy mniejszej.

4. Farmakologiczne zablokowanie miesiączkowania.

5. Operacja rekonstrukcyjna w ośrodku referencyjnym.

UZASADNIENIE

Wady wrodzone macicy lub pochwy występują u około 7% kobiet. Aplazja części pochwy jest rzadką wadą obstrukcyjną. Ujawnia się, podobnie jak inne wady obstrukcyjne, które całkowicie blokują ewakuację krwi miesiączkowej (niedrożność błony dziewiczej, poprzeczne przegrody pochwy, aplazja szyjki macicy), w późnej fazie dojrzewania, po rozpoczęciu miesiączkowania, z którego dziewczynka nie zdaje sobie sprawy. Wady te objawiają się bólem brzucha o charakterze ostrym albo nawrotowym, nasilającym się przy narastaniu krwiaków zastoinowych.

Opisywane wady wymagają korekty chirurgicznej w niedługim czasie po ich stwierdzeniu. Alternatywą jest zahamowanie miesiączkowania poprzez stosowanie agonistów GnRH lub dwuskładnikowej antykoncepcji hormonalnej w sposób ciągły do czasu podjęcia decyzji o operacji.

Nacięty niedrożny odcinek pochwy lub szyjki macicy zawsze ulega wtórnemu zarośnięciu. Technika ta jest więc w odległej perspektywie nieskuteczna, a co więcej, grozi rozwojem zakażenia wstępującego. Wyjątek stanowi niedrożność błony dziewiczej, w przypadku której nacięcie błony dziewiczej (hymenotomia) stanowi alternatywę dla wycięcia jej nadmiaru (hymenektomia). W sytuacji rozpoznania poprzecznej przegrody pochwy przegrodę należy wyciąć w całości. W przypadku grubej przegrody operacja jest zbliżona do rekonstrukcji przeprowadzanej w częściowej aplazji pochwy, którą przedstawiono powyżej. Niezwykle pomocny w diagnostyce różnicowej i zaplanowaniu zakresu operacji jest rezonans magnetyczny miednicy mniejszej. Nieskuteczna korekta wady obstrukcyjnej może zakończyć się operacją usunięcia macicy.

Piśmiennictwo

1. Dietrich J.E., Millar D.M., Quint E.H.: Obstructive reproductive tract anomalies. J. Pediatr. Adolesc. Gynecol., 2014, 27, 396–402.

2. Friebe Z., Kapczuk K.: Wady wrodzone żeńskich narządów płciowych. w: Położnictwo i ginekologia, Tom 2. Ginekologia (red. G.H. Bręborowicz). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.

3. Miller R.J., Breech L.L.: Surgical correction of vaginal anomalies. Clin. Obstet. Gynecol., 2008, 51, 223–236.

Poprawne odpowiedzi: 3, 4, 5

Autor opracowanie: Karina Kapczuk