Szepty krakowskich rabinów - ebook

June 2009 / Sivan 5769

Dear Friends, Shavei Israel is pleased to present this important new book on the weekly Torah portion, the first of its kind in the Polish language that is based on the ideas and insights of some of Krakow's greatest rabbis from previous generations.

This volume was written and prepared by Rabbi Boaz Pash, Shavei Israel's energetic and talented emissary to Krakow. It was translated into Polish by Rut Zylska, Szulamit Pasierska, Izabela Szatrawska & Daniela Malec, and was edited by the gifted Ewa Gordon. We are especially grateful to Mr. Wojtek Ornat and Austeria Publishing for bringing this work to fruition.

For centuries, Krakow was home to a large and vibrant Jewish community which produced some of Eastern European Jewry's greatest Torah scholars. More than six decades ago, that was nearly all extinguished by the Germans and their collaborators, who murdered over 90 percent of Polish Jewry.

In recent years, an increasing number of Poles have begun to rediscover their Jewish roots, seeking to reclaim the precious heritage that was so brutally taken from them and their forebears.

It is our hope that this book will, in some small way, help to promote the legacy of Krakow's Torah giants, as well as enable a new generation of Polish Jews to gain a better understanding of our eternal faith, its principles and beliefs.

Sincerely,

Michael Freund

Chairman, Shavei Israel

czerwiec 2009 / siwan 5769

Drodzy Przyjaciele, Shavei Israel ma przyjemność przedstawić Wam tę ważną publikację, na którą składają się komentarze do cotygodniowych odczytów z Tory. Ukazują się one po raz pierwszy w języku polskim i zostały oparte na naukach największych rabinów krakowskich poprzednich pokoleń. Książka ta została napisana i przygotowana przez wysłannika Shavei Israel w Krakowie, pełnego wigoru i talentu, rabiego Boaza Pasha. Przekładu na język polski dokonały Rut Żylska, Szulamit Pasierska, Izabela Szatrawska i Daniela Malec, a nad ukończeniem książki pracowała Ewa Gordon. Szczególne podziękowania składamy Panu Wojciechowi Ornatowi i Wydawnictwu Austeria za urzeczywistnienie tego projektu.

Przez setki lat Kraków był domem dla wielkiej i tętniącej życiem żydowskiej społeczności, która wydała jednych z największych uczonych żydowskich w Europie Wschodniej. Ponad sześćdziesiąt lat temu, cała ta społeczność została prawie całkowicie zgładzona przez Niemców i ich współpracowników, którzy wymordowali ponad 90% polskich Żydów.

W ostatnich latach coraz większa liczba Polaków zaczęła odkrywać swoje żydowskie korzenie, pragnąc odzyskać bezcenne dziedzictwo, które zostało brutalnie odebrane im i ich przodkom.

Mamy nadzieję, że w pewnym stopniu, książka ta pomoże rozsławiać spuściznę krakowskich nauczycieli Tory, a jednocześnie umożliwi nowemu pokoleniu polskich Żydów lepsze rozumienie naszą wiarę, jej prawa i nauki.

Z poważaniem,

Przewodniczący Shavei Israel

Michael Freund

siwan 5769

Jeśli zdarzy ci się trafić na krakowski Kazimierz, idź na stary cmentarz żydowski przy ulicy Szerokiej. Przechodząc między starymi kamieniami nagrobnymi, odnajdziesz wśród nich nagrobki Bacha, Megale Amukot, Tosafot Jom Tow, Maasei Haszem, Remu, Meginei Szlomo, rabiego Heszela i Szeerit Josef… Stań i nadstaw ucha. Wsłuchaj się z wielką uwagą w nieustający szmer głosów dziesiątków ust szepczących bez ustanku.

Rabi Szimon ben Jochaj uczy w Talmudzie: „Jeśli na tym świecie cytujemy słowa jakiegoś mędrca w jego imieniu, to sprawiamy, że jego usta szepczą w grobie” (Jewamot 97a).

Gdy ich nauki są wypowiadane, oni dalej nauczają – na każdym miejscu, gdzie uczeń otwiera Misznę, Gemarę, Szulchan Aruch albo inną świętą księgę. To jest źródło owego niekończącego się szmeru głosów.

Jeżeli tylko zatrzymasz na chwilę pęd życia, ściszysz bicie serca, będziesz mógł usłyszeć wyraźnie głosy wielkich rabinów Krakowa, którzy cały czas nas uczą. Im bardziej będziesz się wsłuchiwał – ich szept będzie się nasilał, szmery zamienią się w słowa, a słowa w zdania.

Przystanąłem. Wsłuchałem się. Każdego tygodnia wyszukiwałem coś z ich słów i historii, które przydarzyły się im w życiu, a zbiór tych tekstów, które znajdują się w twoich rękach jest również zapisem ich głosów.

W Zoharze rabi Szimon ben Jochaj uczy nas jeszcze jednej rzeczy: „Nauczyliśmy się, że jeśli cadyk w jakimś miejscu tworzy nową naukę Tory, gdy jest na tym świecie, nawiedza to miejsce , by tworzyć nowe nauki Tory w miejscu, gdzie wymawia się słowa Tory w jego imieniu” (Zohar III 220a).

Chasydzi opowiadają, że w dniach błogosławionej pamięci rabiego Noam Elimelecha wydano okrutny wyrok przeciwko Żydom. Elimelech wysłał do Krakowa posłańca, aby ten pomodlił się nad grobem Remu i wypowiedział słowa: „Rabi nasz, Mosze Isserlesie, jeszcze Was nie zwolniono z Waszego stanowiska rabinicznego i dalej jesteście naszym rabinem i musicie unieważnić ten zły wyrok przeciw nam”. Wysłannik pojechał do Krakowa i pokłonił się nad grobem Remu i rzeczywiście, gdy wrócił, ogłoszono, że zły wyrok został unieważniony.

Wielcy rabini Krakowa nadal są naszymi rabinami i nieustannie nauczają nas nowych nauk Tory, wystarczy tylko nakłonić ku nim ucha, by usłyszeć, co mają nam do przekazania.

Wyrazy wdzięczności i błogosławieństwa kieruję dla Shavei Israel i jej przewodniczącego – rabina Michaela Freunda, którzy wsparli wydanie tej książki, oraz dla Wydawnictwa Austeria i jego Dyrektora Pana Wojciecha Ornata. Podziękowania składam również tym wszystkim, którzy wzięli udział w przekładzie tych komentarzy na język polski: Rut Żylskiej, Szulamit Pasierskiej, Izabeli Szatrawskiej, Danieli Malec a także Ewie Gordon, która pracowała nad ukończeniem tej książki.

Boaz Pash

Księga Bereszit

Parsza Bereszit

פרשת בראשית

Naase Adam „Uczyńmy człowieka”

„A wreszcie rzekł Wiekuisty: Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam…” (Bereszit 1:26)

Taki był też cel całego stworzenia, jego punkt kulminacyjny – istota ludzka, arcydzieło Stwórcy.

W zasadzie wyrażenie naase Adam jest problematyczne, ponieważ słowo naase występuje w liczbie mnogiej. „Stworzymy” bądź też „Uczyńmy człowieka” – może to wprowadzić czytelnika w błąd i może on sądzić, że istnieje więcej bogów niż tylko jeden Bóg. Dlaczego zatem w Torze mamy właśnie taką formę czasownika?

Raszi tłumaczy wyrażenie w ten sposób, że podkreśla ono skromność zachowania, oraz, że zawiera w sobie dwie fazy tworzenia, z których pierwszą jest konsultacja:

„Uczyńmy człowieka” – (w odpowiedzi na pytanie, dlaczego Bóg używa formy czasownika w liczbie mnogiej) – zawiera w sobie całą pokorę Boga. Człowiek został stworzony na wzór aniołów i były one o niego zazdrosne. A zatem, Bóg zasięgnął ich rady. Analogicznie możemy znaleźć werset: „Za zrządzeniem aniołów i za zgodą świętych ” (Daniel 4). Podobnie w księdze Bereszit Bóg skonsultował się ze swym niebiańskim sądem i „otrzymał” pozwolenie na stworzenie człowieka. Rzekł On do nich: W niebie znajdują się ci, którzy stworzeni są na Moje podobieństwo. Zatem gdyby istoty takie znajdowały się na ziemi, czyż spowoduje to zazdrość wśród moich stworzeń?

Raszi kontynuuje swój wywód i w następnym akapicie przechodzi do kolejnej fazy stworzenia – pokory:

„Uczyńmy człowieka” – (forma w liczbie mnogiej może być błędnie interpretowana jako potwierdzenie, że Bogu ktoś asystował w procesie stworzenia, co oczywiście jest błędne). Mimo tego, że aniołowie nie pomogli Bogu w procesie stworzenia, nie zmienia to faktu, iż Tora nie odżegnuje się od cechy Boskiej skromności. Ten, który jest większy, może spytać o pozwolenie i akceptację mniejszego. Gdyby było napisane: „Uczynię człowieka”, uznalibyśmy, że Bóg z nikim się nie konsultował i powziął decyzję sam. Odpowiedź dla potencjalnych heretyków jest zresztą prosta i zawiera się w wersecie: „Bóg stworzył człowieka” (nie zaś „Stworzyli człowieka”).

Nawiązując do tekstu Rasziego, Reb Heszel z Krakowa odwołuje się do pewnego niejasnego stwierdzenia Gemary. Talmud (w Sota 4b) mówi: Rabi Jochanan rzekł w imieniu rabiego Szimona bar Jochaja: Każdy człowiek, w którym jest wyniosłość ducha, jest jakby oddawał cześć bożkom. Sam rabi Jochanan rzekł: Jakby zaprzeczał fundamentalnej zasadzie (jedności Boga).

Jaki jest związek między tymi dwoma zjawiskami – wyniosłością ducha i czczeniem bożków (lub zaprzeczeniem fundamentalnej zasadzie Tory)? Dlaczego osoba pełna pychy jest uważana za heretyka?

Rabi Heszel z Krakowa wyjaśnia: ze słów naase Adam, Raszi wyciąga wniosek, że człowiek powinien być skromny. Jeśli zatem człowiek zachowuje się w sposób pełen pychy, to oznacza, że musi on rozumieć ten werset w opacznie, czyli odczytywać czasownik naase w liczbie mnogiej, rozumując, że „jest dwóch przywódców” i dlatego człowiek ten popełnia bałwochwalstwo, i zaprzecza idei Jedyności Boga. Innymi słowy, człowiek pyszny jak gdyby mówi: „Ja też jestem bogiem”.

Talmud wyjaśnia tę koncepcję w obrazowy sposób: O człowieku, który ma wyniosłego ducha, Najwyższy, niech będzie błogosławiony, powiada: Ja i on nie możemy obaj mieszkać na tym samym świecie (Sota 5a).

Jak wspomniano, Raszi podkreśla w swoim komentarzu nimlach befamalja szelo („Poradził się On swojej świty”).

Baalei hamusar – rabini związani z Musarem, żydowskim ruchem moralistycznym, XIX-wiecznym prądem w kulturze, edukacji i etyce żydowskiej założonym przez rabiego Izraela Salantera, głównie wśród Żydów litewskich (jako przeciwwaga dla galicyjskiego chasydyzmu), w owej „konsultacji” widzieli taką naukę dla ludzi: Nawet w sytuacji, w której wszystkie pozostałe stworzenia były już na ziemi i nawet jeśli było jasne, że celem tego aktu było stworzenie istoty ludzkiej, zawsze pozostaje możliwość rozważenia danego kroku, ponowne przemyślenie sprawy – czy warto stworzyć mężczyznę i kobietę, czy też nie? A jeśli nie było warto, będzie On musiał „anulować” wszystko to, co stworzył wcześniej. Tak samo, według baalei hamusar, powinien postępować człowiek. Nawet jeśli zużył dużo energii i wydał dużo pieniędzy, aby osiągnąć jakiś cel, powinien przemyśleć sprawę i pozostawić sobie pewną możliwość oceny tego, co zamierzył i czego już dokonał, a nawet czasem powinien uczynić krok wstecz, nawet jeśli oznacza to, że straci wszystko, w co wcześniej zainwestował swoją siłę. Powinien myśleć o swoim celu jakby był lehatchila – na początku – nawet jeśli nie jest to początek.

Święta księga Zohar podaje głębsze wyjaśnienie. Bóg „konsultował” się ze wszystkimi stworzeniami. Zohar sugeruje, że Bóg chciał, aby człowiek „zawierał” wszystkie inne stworzenia; aby człowiek był pewnego rodzaju makrokosmosem wszystkich poprzednich stworzeń. Dlatego też, kiedy Bóg miał stworzyć człowieka, zwołał wszystkie stworzenia i powiedział: Naase Adam („Uczyńmy człowieka”). Człowiek miał zawierać w sobie cząstkę wszystkich stworzeń. Dlatego też możemy uznać, że stworzenia te miały swój „udział” w kreacji człowieka.

Megale Amukot, Rabi Natan Neta Szapiro z Krakowa, sądzi, że Bóg „skonsultował się” ze wszystkimi przykazaniami i z nich stworzył człowieka. Wyjaśnienie to rabi znalazł w jednym z wersetów – jak zwykle bowiem, swoje studia opierał na metodzie remez (poszukiwaniu znaczenia aluzyjnego) oraz na gematrii (wartości liczbowej słów). Kiedy Bóg rzekł: naaseAdam becalmenu („Uczyńmy człowieka na Nasz obraz”) w języku hebrajskim, licząc wedle jednej z metod gematrii zastosowanej przez Megale Amukot, wartość liczbowa słowa becalmenu wynosi 248 (bet 2 + cade 90 + lamed 30 + mem 40 + jud 10 + nun 50 + waw 6 + kaf 20 = 248) – tyle samo jest micwot ase, nakazów, które tworzą fizycznie i duchowo, wraz ze słowem Boga – istotę ludzką. Każde z tych przykazań zawiera w sobie szczególne światło, oświetlające konkretny narząd bądź całe ciało i wszystkie 248 świateł tworzy słowa wypowiedziane przez Boga: Naase Adam poprzez użycie becalmenu – 248 przykazań (Megale Amukot, Bechukotaj).

Dodajmy jeszcze jeden midrasz, bez komentarza, raczej ku refleksji:

Rabi Szimon rzekł: Kiedy Bóg miał właśnie stworzyć człowieka (i skonsultował się ze swą świtą), służący mu aniołowie podzieli się. Niektórzy mówili: „Powinien być stworzony”, inni mówili: „Nie powinien”. To właśnie mówi nam werset (Tehilim 85:11): „Łaskawość i wierność spotkają się z sobą, ucałują się sprawiedliwość i pokój”.

Chesed (łaskawość, dobroć) rzekła: „Powinien być stworzony, gdyż czyni on dobrodziejstwa”.

Emet (wierność, prawda) rzekła: „Nie powinien być stworzony, gdyż jest pełen kłamstw”.

Cedek (sprawiedliwość) rzekła: „Powienien być stworzony, gdyż daje jałmużnę”.

Szalom (pokój) rzekł: „Nie powinien być stworzony, gdyż jest pełen kłótni”.

Coż zatem uczynił Bóg? Strącił prawdę w głąb ziemi. Aniołowie usługujący zapytali Boga: „Cóż czynisz? Gardzisz Swą pieczęcią? Jak wiemy „podpisem (pieczęcią) Najwyższego, jest prawda”. Bóg odpowiedział: „Prawda z ziemi wyrośnie” (Tehilim 85:12) i dołączę do niej Pokój, jak jest powiedziane: „Miłujcie prawdę i pokój!” Zecharia 8:19).

Co chce nam przekazać ten midrasz?

Jeszcze jedna ciekawostka. W Torze napisane jest: „Potem Wiekuisty rzekł: »Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam, uczynię mu zatem, odpowiednią dla niego pomoc (ezer kenegdo)«”.

Jest to trochę niejasne, ponieważ wcześniej, w pierwszym rozdziale, napisane jest w Torze, że mężczyzna i kobieta zostali stworzeni razem: „Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył, stworzył mężczyznę i kobietę”.

Wielu komentatorów łamało sobie głowę nad tym zagadnieniem. Moim skromnym zdaniem, możemy rozumieć je w ten sposób:

W księdze Michtaw Soter rabiego Szimona Sofera z Krakowa znajduje się wyjaśnienie określenia ezer kenegdo. Cytowany powyżej werset nadmienia, że kobieta ma być pomocą dla mężczyzny. Jednakże słowa ezer kenegdo mogą być interpretowane na dwa sposoby – jako „pomoc spotkana przez niego” bądź „pomoc przeciwko niemu”. Jest to pewnego rodzaju myląca opozycja.

Gemara odpowiada w następujący sposób:

Rabi Eleazar rzekł: Jakie jest znacznie tekstu Pisma: „Stworzę pomoc spotkaną przez niego” („spotkaną przez niego” można przetłumaczyć także jako „przeciwko niemu”)? Jeśli jest on wart tego, by mu pomagać, będzie mu ona pomagać (ezer); jeśli nie będzie on warty tego, by mu pomagać, będzie ona przeciwko niemu (kenegdo).