Sztuka obrony - ebook

Spis treści

Wstęp

Rozdział 1. Lepiej zapobiegać, niż leczyć

Rozdział 2. Rozbrojenie – drogą do pokoju

Rozdział 3. Sztuka okopywania się

Rozdział 4. Odwrócenie biegu wydarzeń

Rozdział 5. Blokada

Rozdział 6. Wszechstronny król

Rozdział 7. Miny na drodze

Rozdział 8. Ucieczka z aresztu

Rozdział 9. Powrót do średniowiecza

Rozdział 10. Uwaga: pułapka!

Rozdział 11. W poszukiwaniu pata

Rozdział 12. Nigdy nie jest za późno, by się poddać

Rozdział 13. Kontratak

Rozdział 14. Kontratak w centrum

Rozdział 15. Kto pierwszy, ten lepszy

Rozdział 16. Naprzód – bez względu na straty!

Rozdział 17. Gdy myśliwy staje się ofiarą

Rozdział 18. Zwrot o 180 stopni

Rozdział 19. Najlepszą obroną jest atak

Dodatek – Odpowiedzi na pytania: „Jak Ty byś zagrał?”Wstęp

Przypomnijcie sobie, w jaki sposób aranżowane są sceny szermierki w filmach. Szlachetny bohater – d’Artagnan, Cyrano de Bergerac lub ktoś im podobny – podczas każdego starcia potyka się, przewraca i... uniknąwszy fatalnego pchnięcia, szybko staje na równe nogi, aby zaprezentować swe umiejętności w dalszej wymianie ciosów. Dokładnie tak samo jest w szachach. Tak, przegrałeś walkę w debiucie, ponieważ przeciwnik miał przygotowany wariant lub po prostu nie udało Ci się osiągnąć równowagi, jeśli grałeś czarnymi. Tak, zostałeś wymanewrowany przez bardziej doświadczonego rywala w grze pozycyjnej lub dokonałeś niekorzystnej zamiany kolejności ruchów, lub nie odgadłeś na czas, jaki jest plan przeciwnika, albo po prostu byłeś nieuważny – i teraz Twoja pozycja, jak delikatnie mówią komentatorzy, stała się alarmująca. Krótko mówiąc, kontynuując analogię ze sceną filmową, leżysz na plecach i za chwilę możesz zostać przebity stalowym ostrzem...

Nie załamuj się: masz jeszcze ostatnią szansę. I to wcale nie tak małą, jak mogłoby Ci się wydawać. Twoją szansą jest obrona. Bierna, czynna, kombinacyjna... Jest ona niezbędnym, bardzo ważnym składnikiem gry każdego szachisty. Nieprzypadkowo nawet wysoce utalentowanym graczom, którzy ubóstwiali atak z uszczerbkiem dla swych umiejętności defensywnych, nie udawało się osiągnąć tego, czego mogliby się spodziewać, gdyby wynieśli prawdziwą miłość do szachów ponad poziom swego talentu i rangę. Dlatego mistrzowie i arcymistrzowie, w młodości wyróżniający się ostrym stylem w ataku, są zdolni, jak to określił Botwinnik, do przeprogramowania się i w wieku dojrzałym dostarczają przykładów wytrwałej i solidnej obrony (nawet jeśli nie była ona ich wyborem). Dowiodą tego przytaczane poniżej fragmenty partii takich miłośników ataku jak Tal, Ljubojević, Waganian i inni.

To zrozumiałe, że za pomocą samej obrony nie da się obecnie zdobyć tronu szachowego. Dawno minęły czasy, gdy Steinitz na rzecz swojej teorii gry pozycyjnej rozmyślnie rezygnował z akcji zaczepnych i dobrowolnie broniąc się wykazywał strategiczną niekompetencję atakujących przeciwników. W naszych czasach kluczem do sukcesu jest niewątpliwie gra ofensywna. Lecz realizowanie jej wbrew wymogom pozycji, zaniedbywanie obrony na rzecz iluzorycznej aktywności jest karane tak samo, jak każdy inny błąd, nawet najpoważniejszy. Jako przykład posłuży 11. partia półfinałowego meczu pretendentów Karpow–Spasski, Leningrad, 1974.

Białe stoją nieco lepiej. Kontrolują większy obszar, a po a4-a5 i po wejściu skoczka na c5 słaby pionek a6 może przysporzyć czarnym kłopotów. Niemniej, zdaniem Botwinnika, „po 17. ...Sc4! 18. Sc5 Wab8 czarne mogłyby bronić się z powodzeniem”.

Były mistrz świata wolał jednak rozpocząć kontratak na białego króla. W tym celu przeniósł swego gońca na c7. Nastąpiło 17. ...Gd8? Znów oddamy głos Botwinnikowi, który komentował tę partię:

„Oto pierwsza przyczyna klęski czarnych. Okazało się, że Spasskiemu nie są znane podstawowe niuanse takich pozycji. Główny problem czarnych to zapobiec e3-e4. Jak długo ich goniec atakuje pionka d4, mogą czuć się bezpieczne. Jednak teraz Karpow dokonuje przełomu w centrum i rozpoczyna decydującą ofensywę.”

18. Sc5 Gc8 19. a5 Gc7 20. g3 Sc4 21. e4 Gh3 22. We1, po czym inicjatywa białych, zwłaszcza po nierozważnym 22. ...d:e4, szybko stała się rozstrzygająca.

Tak oto zaniedbanie obrony i nieuzasadniony zamiar przekształcenia „biernego” gońca w „aktywnego” doprowadził do przegranej bardzo doświadczonego i wszechstronnego szachisty.

Takich przykładów jest nieskończenie wiele. Są jednakże i takie, w których jednej ze stron udało się zneutralizować przewagę drugiej dzięki zorganizowanej na czas obronie. Nieprzypadkowo Alechin stwierdził kiedyś, że aby go pokonać, musisz wygrać z nim trzy razy: najpierw w debiucie, następnie w grze środkowej, wreszcie w końcówce.

Pomijając nieco kontrowersyjną naturę tego twierdzenia, musimy zgodzić się z opinią geniusza kombinacji, że obrona często jest możliwa nawet w pozycjach, które wydają się beznadziejne. Nawet gdy partie kończyły się zdecydowanym zwycięstwem jednego z graczy, w połowie takich przypadków analitycy znajdowali później odpowiednie środki do obrony.

Ta pozycja powstała w słynnej partii Bronstein–Keres, nagrodzonej pierwszą nagrodą za błyskotliwość na turnieju międzystrefowym w Göteborgu, 1955. Białe śmiało poświęciły dwa pionki, a następnie gońca na h6 i po 15. ...Sh7? 16. H:h6 f5 17. S:f5 W:f5 18. G:f5 praktycznie odzyskały równowagę materiału, uzyskując też bardzo silny atak. Po rychłym zdobyciu dwóch kolejnych pionków wygrały tę partię w 39. posunięciu.

Czarne mogły jednak przeprowadzić skuteczną obronę. W tym celu należało przenieść figury ze skrzydła hetmańskiego w decydującą część pola bitwy – do centrum. Po 15. ...S c5! 16. Wae1 (w przypadku 16. H:h6 Ge4 17. Sf5 Se8 atak można uważać za odparty) 16. ...S d3 17. G:d3 (wymuszone, ponieważ 17. H:h6 Se8 18. We5 f5 jest gorsze) 17. ...c:d3 18. Sf5 Ge4 19. Sbd4 We8 20. S:h6+ (po 20. H:h6 Gf8 21. Hg5+ Kh8 22. We3 Sh7 atak ustaje) 20. ...K f8 21. Hg5 Gg6! (pozornie naturalne 21. ...d5? przegrywa po 22. W:e4! d:e4 23. Se6+! f:e6 24. Hg6) 22. W:e7! W:e7 (22. ...H:e7 jest złe z powodu 23. Shf5) 23. H:f6 W:e4 24. Hh8+ Ke7 25. Shf5+ G:f5 26. S:f5+ Ke6 27. Hh3 Hh8! 28. H:d3 He5 ich szanse byłyby większe.

Można znaleźć przykłady obrony przeciwko wspaniałym kombinacjom Alechina, przeciw wielu intuicyjnym poświęceniom Tala, w słynnych „nieśmiertelnych” partiach Anderssena. I chociaż w niczym nie umniejsza to niedoścignionego piękna wszystkich tych szachowych dzieł sztuki, to musi dodawać wiary wyznawcom obrony. Ratunkowego manewru, ruchu lub planu nie można znaleźć dzień, tydzień lub rok później, tylko nad szachownicą, w trakcie gry.

Niewątpliwie nie jest to łatwe. Poza tym błąd strony ofensywnej nie musi prowadzić koniecznie do przegranej – być może spowolni on tylko tempo ataku albo spowoduje utratę inicjatywy, natomiast błąd w defensywie jest zazwyczaj ostateczny. „Doświadczenie uczy, że błędy zdarzają się częściej w obronie niż w ataku, zwłaszcza gdy obrona wymaga szczególnej uwagi”, słusznie zauważył prawie pół wieku temu Rudolf Spielmann w swej klasycznej książce The Art of Sacrifice in Chess. Po pierwsze jednak, dzięki temu odczuwamy większą satysfakcję z dobrze zorganizowanej i przeprowadzonej obrony, a po drugie: dla kogo szachy są łatwą grą?!... W przedstawionej powyżej partii Bronstein-Keres widzieliśmy, że wielkiej pomysłowości wymagałoby kontynuowanie ataku przy właściwej obronie przeciwnika. Białe kilkakrotnie miały możliwość bicia pionka na h6, które było niewłaściwe; jak wielkiej pomysłowości wymagałoby wtedy kontynuowanie ataku przy właściwej obronie przeciwnika?

W dalszym ciągu naszego wstępu, który staje się może nieco przydługi, ale jest absolutnie niezbędny, przedstawimy kolejny przykład umiejętnej obrony, która uratowała partię i naszym zdaniem dała zwycięstwo w całym meczu.

Przykład pochodzi z tego samego meczu Spasski–Karpow, o którym była mowa wcześniej. Była to ósma partia, przy wyniku 2:1 na korzyść młodego pretendenta (mistrzem miał zostać ten, kto pierwszy odniesie cztery zwycięstwa), lecz w tej pozycji stał on tak źle, że w centrum prasowym „konsultacje” dwóch byłych mistrzów świata, Euwego i Tala, „aktywnie wspieranych” przez arcymistrzów Bondarewskiego, Tajmanowa, Timmana i Kotowa, przepowiadały czarnym „rychły koniec”.

Faktycznie, gdyby białe prozaicznie zbiły pionka – 23. H:b5 Wab8 24. He2 Wb4 25. Wd2 Wfb8 26. Wc1 Hf4 27. d5! Sb6 28. d6, miałyby wszelkie szanse na wygraną. Jednakże atak zawsze wydaje się atrakcyjniejszy, dlatego nastąpiło:

-------- -----
23. d5 a6!
-------- -----

Zadziwiające opanowanie: pionek jest teraz obroniony i jedyne, co zostało białym, to atak.

-------- --
24. h6
-------- --

Właśnie to posunięcie dało podstawę do wspomnianej wcześniej „diagnozy” w centrum prasowym.

--------- ------
24. ... g:h6
--------- ------

Praktycznie wymuszone, ponieważ czarny król nie może siedzieć pod osłoną białego pionka: 24. ...g6 25. d:e6 f:e6 26. Sf5!, kiedy to przegrywa zarówno po 26. ...e:f5 27. He6+ Wf7 28. H:g6+ Kf8 29. h7, jak i po 26. ...Wae8 27. h7+! K:h7 28. W:d7+ H:d7 29. Wh1+ Kg8 30. He5.

--------- --
25. Wh1
--------- --

Co mają zrobić czarne? Wydają się skazane na obronę pionka h6, ponieważ otwarcie linii h wygląda fatalnie. Lecz na 25. ...Kg7 białe przygotowały uderzenie o przerażającej mocy – 26. f4!!, po którym nie widać zadowalającej obrony. Po 26. ...g:f4 27. Hh2 Wh8 28. Sg2 e5 29. Sh4 skoczek włącza się do ataku w sposób rozstrzygający, podczas gdy w przypadku 26. ...H:f4 27. d:e6 słabość niebronionego czarnego skoczka znów pozwala białym przebić się na f5 (27. ...He4+ 28. Ka1 H:e6 29. Sf5+). Wreszcie po 26. ...Sf6 27. d:e6 f:e6 28. f5 białym udaje się opanować najważniejsze pola w pobliżu czarnego króla – szczególnie znów f5.

--------- -------
25. ... Sf6!!
--------- -------

Efekt eksplodującej bomby! Czarne profilaktycznie usuwają skoczka z miejsca potencjalnego ataku, a jednocześnie wysuwają go na czoło linii obronnej. A co z pionkiem h6? Czarne obliczyły, że w zamian za niego uzyskają niezwykle ważne tempo w bitwie o linię h – miejsce ataku.

---------- --
26. W:h6
---------- --

Białe nie zyskiwały nic forsownego również po alternatywnym 26. d6 Hc6! (nie pozwala białemu hetmanowi wejść na f3) 27. f3 Kg7 28. Hh2 Wh8 29. He5 H:f3!, z groźbą 30. ...H e4+.

--------- -----
26. ... Kg7
--------- -----

To tempo pozwala czarnym po 27. Wdh1 odpowiedzieć 27. ...Wh8 ze zbawiennymi wymianami.

---------- ------
27. Whh1 Wad8
28. d:e6 f:e6
29. Sc2
---------- ------

Grozi zarówno bicie na e6, jak i zabójcze 30. Sd4. Wydaje się, że czarne ciągle stoją źle, ale...

--------- ------
29. ... Hf4!
--------- ------

Kolejna doskonała riposta obronna! Zapobiega wejściu białego skoczka i przez moment można nie obawiać się utraty pionka: 30. W:d8 W:d8 31. H:e6 He4! prowadzi do szybkiego odzyskania równowagi. Zdaniem Botwinnika: „W tej chwili najgorsze dla czarnych już minęło”.

-------- -----
30. f3 Kf7
31. a3 e5!
-------- -----

Zaczyna się usuwanie słabości pionków.

---------- -------
32. Sb4 e4
33. f:e4 W:d1+
34. W:d1 We8!
---------- -------

To jest to! Obrona zakończyła się sukcesem, podczas gdy pośpieszne 34. ...H:g4?! 35. H:g4 S:g4 36. Wf1+ Kg7 37. Wg1 ciągle mogło stwarzać nieprzyjemne dla czarnych momenty w końcówce. Partia zakończyła się następująco:

---------- -------
35. S:a6 H:e4+
36. H:e4 W:e4
37. Sc7 b4
38. a:b4
---------- -------

Albo 38. a4 b3 39. a5 W:g4 40. a6 Wa4 41. Wd3 Se4!.

38. ...W:b4 39. Wf1 Wf4

I zgodzono się na remis.

Obrona czarnych wywarła tak silne wrażenie psychologiczne na przeciwniku, że mecz trwał potem już tylko trzy partie.

Istnieje wiele przekonujących przykładów tego, jak czołowi szachiści osiągali swoje cele za pomocą wytrwałej obrony, nawet gdy ich przeciwnicy byli równie silni. Przykłady te zostaną przedstawione w rozdziałach odpowiadających danemu typowi procedury obronnej. Tutaj chcielibyśmy przytoczyć kolejny praktyczny przykład, w którym gra strony słabszej była zgodna z szachową sztuką wojenną: wzięto pod uwagę wszystkie możliwe niuanse, utrzymano dosłownie wszystkie „okopy” pozycji defensywnej. Tak, historia odłożonej partii Reshevsky–Geller z turnieju pretendentów w Zurychu, 1953, jest bardzo pouczająca.

Warto przeczytać wyjaśnienie Gellera, który bronił się wytrwale na wszystkich możliwych odcinkach.

„Było zrozumiałe, że wynik partii jest już przesądzony. Dlatego Reshevsky wyglądał na szczególnie zadowolonego, kiedy koperta z przełożoną pozycją została wręczona kontrolerowi. Krótko przed wznowieniem gry dopytywał się nawet, czy nie miałbym zamiaru poddać się bez dalszej walki. Po przybyciu do sali turniejowej demonstracyjnie zamówił kawę, poprosił o łyżeczkę i zaczął sypać cukier.

W międzyczasie, analizując przełożoną pozycję, Jurij Awerbach i ja znaleźliśmy aż trzy pomysły, które dawały czarnym nadzieję na uratowanie partii. Pierwszy to doprowadzenie do końcówki z białymi pionkami f i h, w której, jak wiadomo, istnieje wiele pozycji remisowych. Drugi to szukanie pozycji, w której dwa dodatkowe pionki białych zostałyby zablokowane. Trzecia – fantastyczna – grać na pata! Dalszy ciąg partii pokazał, że o ile Reshevsky liczył się z dwiema pierwszymi możliwościami, to nie spodziewał się trzeciej.

--------- -----
41. ... We1
42. f4 We3
43. Wg4 Kh7
44. Wg3 We2
45. h4?
--------- -----

Niezauważalny, lecz poważny błąd. Reshevsky myślał, że może wygrać tak, jak sobie tego życzył. Nie wyobrażał sobie nawet, jak trudne będzie to zadanie po tak beztroskim osłabieniu pola g4. Powinien był uwolnić swego króla, usuwając wieżę z g3.

--------- -----
45. ... We4
46. Wf3 f6
--------- -----

Ta wymiana jest możliwa tylko dzięki błędowi białych w poprzednim posunięciu. Czarne mają zamiar przejąć kontrolę nad g4, nie pozwalając białym na stworzenie falangi pionków.

---------- ------
47. e:f6 g:f6
48. Kg3
---------- ------

Na 48. g4 czarne przygotowały odpowiedź 48. ...f5, dającą białym wybór: albo końcówka z pionkami f i h, albo – po 49. g5 Kg6 – wolne pionki g i h zostaną zablokowane, a wygrana stanie się jeszcze bardziej problematyczna.

--------- -----
48. ... Kg6
49. Wa3 f5
--------- -----

Czarne dużo osiągnęły: ich bierki są aktywne, a białe pionki są unieruchomione. Teraz jedyną drogą do zwycięstwa dla Reshevsky’ego jest 50. Wa8!, zmierzające do następującego rozmieszczenia sił: biała wieża wchodzi na g5, pionek idzie naprzód na h5, a król na h4. W tym czasie czarne są zmuszone do trzymania króla na h6, a wieży na piątej linii. Następuje g2(g3)-g4, a czarne nie mogą wtrącić ratującego je szacha, aby przejść do końcówki z pionkami f i h.

Reshevsky najwyraźniej doszedł do wniosku, że może osiągnąć tę samą pozycję w inny, bardziej forsowny sposób. Tu jednak czekała go niespodzianka.

---------- -----
50. Wa6+ Kh5
51. Wf6
---------- -----

Czarne wydają się skazane na porażkę, ale ich król ma zbyt ograniczone możliwości.

--------- ------
51. ... We3+
52. Kf2 Wa3
53. g3
--------- ------

Białe wiedzą, że po 53. W:f5+ K:h4 powstaje jedna z remisowych pozycji z zablokowanymi pionkami, cieszy je jednak bliskość zaplanowanej konfiguracji po 53. ...W a5 54. Kg2 Wb5 55. Kh3 Wa5 56. Wf8 Wb5 57. Wg8 Kh6 58. Wg5 Wa5 59. h5, następnie 60. Kh4 i 61. g4.

--------- -------
53. ... Wf3+!
--------- -------

Bomba wybuchła. Jeśli białe zbiją wieżę natychmiast lub po 54. Kg2 W:g3+, czarne ogłoszą... pata! Muszę przyznać, że w tym miejscu pozwoliłem sobie na małą zemstę, która została tak malowniczo opisana w ówczesnych gazetach i magazynach. Gdy Reshevsky osłupiały gapił się na szachownicę, ja zamówiłem herbatę i tak samo skrupulatnie jak przedtem on zacząłem wsypywać do niej cukier.

----------- ------
54. Ke2 W:g3
55. W:f5+ K:h4
----------- ------

Teraz wszystko jest jasne. Obaj królowie są odcięci od pionka, którego marsz bez wsparcia doprowadzi do pełnej równowagi materialnej.”

56. Kf2 Wa3 57. Wg5 Wb3 58. Wg1 Kh5 59. Ke2 Wa3 60. f5 Wa5. Remis.

Wytrwałość w obronie jest wyłącznie kwestią ambicji, a jej treść szachowa może być różnorodna. Uznawane obecnie procedury obrony będą analizowane w odpowiednich rozdziałach książki. Oczywiście, prawie zawsze istnieją między nimi związki: na przykład bierna obrona prowadzi do likwidacji potencjału strony atakującej, dzięki uproszczeniom można zbudować fortecę albo doprowadzić do pata. Dlatego znajomość „tematów” obrony pomoże graczowi podczas partii oszacować warunki do zastosowania danej taktyki lub procedury.

Jest po prostu niemożliwe, aby wszystkie one wystąpiły podczas jednej partii. Niemniej mamy tu partię, w której, jak na zamówienie, czarne demonstrują dużą ilość czysto defensywnych pomysłów. Tutaj tylko wskażemy na nie, aby później zbadać je dokładniej.

Pozycja ta, bynajmniej nienowa dla teorii, powstała z obrony Nimzowitscha, w partii Kasparow–Andersson, na „turnieju gwiazd” w Moskwie, 1981. Plan czarnych był po prostu niezwykły: dobrowolnie przetrwać całą partię w obronie.

--------- --------
13. ... W:e3!?
--------- --------

Wymieniając z poświęceniem jakości (pierwszy chwyt obronny) białego (przyszłego) centralnego napastnika, czarne zapewniają sobie jednocześnie trwałą kontrolę nad e5, co umożliwi im zablokowanie (drugi chwyt obronny) centrum i białych pionków na skrzydle królewskim.

---------- -----
14. f:e3 g6
15. 0-0 He7
16. Hd4 Gg7
17. Hf4 Se8
---------- -----

Bierna obrona, która pozwoli czarnym rozpocząć akcję blokującą. Po pozornie aktywniejszym 17. ...Se5 pionek d6 był niewystarczająco broniony, a skoczek na f6 nie dość bezpieczny. Ponadto teraz zapobiega się inwazji na c7.

---------- ------
18. Wac1 Ge5
19. Hf2 Sdf6
20. Gd3 h5
---------- ------

Oczywiście, nie jest to atak, tylko... profilaktyka. Potencjalny marsz białego pionka g na g5 z przejęciem kontroli nad f6 został udaremniony w zamyśle. Czarne, skoro mają ku temu sposobność, zamierzają wzmocnić blokadę na czarnych polach poprzez umieszczenie pionka na h4, aby stamtąd kontrolować g3.

---------- -----
21. Sge2 Sh7
---------- -----

Przygotowania do profilaktycznej obrony nieco osłabionego pionka g6.

--------- -----
22. Sf4 Sf8
23. Sb5 a6
24. Sd4 Gd7
--------- -----

Wymiana na d4 byłaby poważnym błędem. Zdublowanie pionków byłoby dla białych niewysoką ceną za zniesienie blokady i zwiększenie aktywności figur.

--------- -----
25. Wc2 Gg7
--------- -----

Czarne utrzymują status quo.

--------- -----
26. Hg3 Wb8
--------- -----

Czarne zapobiegawczo bronią pionka b7 przewidując atak, który nastąpi prędzej czy później.

--------- ------
27. We2 Sf6
28. Sf3 Ge8!
--------- ------

Nadmiernie broniąc pionka g6 czarne stwarzają możliwość potencjalnego poświęcenia w tym miejscu z silnym atakiem.

-------- --
29. e4
-------- --

Uznawszy, że atak na g6 nie ma perspektyw, białe przestawiają się na ideę przełomu e4-e5.

--------- ------
29. ... S6d7
--------- ------

On jednak też został udaremniony!

--------- -----
30. Wc2 Se5
--------- -----

Czarne wykorzystują okazję, by w jakikolwiek sposób uprościć pozycję. Po wymianie wszystkich skoczków blokada na czarnych polach stanie się jak gdyby absolutna.

---------- ------
31. S:e5 G:e5
32. Hf2 Sd7
33. b4 Hd8
---------- ------

Opóźnia to wejście wieży na c7 i zapobiega inwazji hetmana na b6, która, z uwagi na słabego pionka d6, przeszkodziłaby w przegrupowaniu czarnych figur.

---------- ------
34. Ge2 Gg7
35. Sd3 Se5
36. S:e5 G:e5
---------- ------

Po raz trzeci, lecz nie ostatni goniec pojawia się na e5. Siła jego blokady wzrosła do maksimum, mimo że białe penetrują teraz nawet siódmą linię.

---------- -----
37. Wfc1 Kg7
38. Wc7 Hg5
39. W1c2
---------- -----

Groźba kontrataku na czarnych polach wiąże teraz białego hetmana i nie pozwala mu przejść na skrzydło hetmańskie. Na przykład 39. Ha7 Hg3 i białe nie mogą zbić ani wieży, ani pionka b7, ponieważ 40. ...Gd4+ 41. Kh1 Ge5 42. Kg1 Gd4+. Niemniej sam Kasparow nazwał 39. r1c2 posunięciem „w niedoczasie”, zaś jego alternatywna propozycja zostanie przedstawiona na koniec tej partii.

--------- -----
39. ... h4
40. Gg4 Kh6
--------- -----

W tej pozycji partia została przełożona. Po wznowieniu gry nastąpiło:

--------- -----
41. Kh1 b6
42. Wa7 Gg3
43. Hd2 Gf4
44. Hd4 Ge5
45. Hg1 a5
--------- -----

Nadszedł czas, by przejść do aktywniejszej obrony. Jeśli białe przyjmą poświęcenie pionka (46. b:a5 b:a5 47. W:a5), otworzą czarnej wieży drogę do swoich pozycji. Dlatego:

---------- ------
46. Hc1 Gf4
47. Ha1 Ge5
48. Hg1 a:b4
49. a:b4 Gf4
50. Ha1 Ge5
51. Ha3 Kg7
---------- ------

Czarne powracają do taktyki wyczekiwania.

--------- -----
52. Wf2 Gf6
--------- -----

Przerywa to zbiorowe „spoglądanie” białych figur na f7 (białe ciągle mają w rezerwie Ge6 w połączeniu z Wc7 i Ha7).

--------- -----
53. Hd3 He5
54. Ge6 Kg8
55. Hf3 Kg7
56. Hf4 Hd4
57. Wf1 b5
58. Gg4 Wd8
--------- -----

Oczywiście nie 58. ...H:a7 59. H:f6+ z przełamaniem wszystkich barier obronnych i łatwą wygraną.

---------- -----
59. Wc7 Hb2
60. Wc2 Hd4
61. Wd2 He5
62. H:e5
---------- -----

Zasadniczo jest to duże osiągnięcie białych. Wymusiły one wymianę hetmanów i pozbyły się widma kontrataku, ale... Pozycja ciągle jest zablokowana. Czy przewaga jakości wystarczy do wygranej?

--------- ------
62. ... G:e5
63. Wc2 Gd7!
64. Ge2
--------- ------

W tym momencie białe najwyraźniej doszły do wniosku, że po wymianie gońców czarne związałyby siły przeciwnika za pomocą kontrataku na pionka b4.

64. ... f5 65. Wc7 Kh6 66. Gd3 f:e4 67. G:e4 Kg5 68. Gd3 Gd4 69. Wb7 Gc3 70. G:b5

Ze zdobyciem pionka, ale w zamian za to oba czarne gońce stwarzają groźby.

70. ...Gf5 71. Ge2 Wa8 72. b5 Wa2 73. Gf3 Wb2 74. Wb8 Gd4 75. Wd1 Gc5 76. Kh2 Ge3 77. We1 Gf2 78. Wf1 Gc5 79. We8 Gd4 80. Wd1 Gf2 81. Ge2 Gd7 82. We4 Gf5 83. We8 Gd7

Remis.

Chociaż późniejsza analiza wykazała, że białe nie wykorzystały wszystkich możliwości (silniejsze było 39. h4! Hh6 – jeżeli 39. ...Hd2 40. W1c2, to 40. g3, podczas gdy zdaniem Kasparowa również 64. G:d7 dawało wygraną – 64. ...W:d7 65. Wc8 Wb7 66. Wfc1 Kf6 67. W1c7 Wb6 68. Wa8, albo 65. ...Wa7 66. Wb8 Wa2 67. Wb1 Kf6 68. W:b5 i nie można zatrzymać pionka b), niemniej czarne otrzymały specjalną nagrodę za swą biegłość w obronie – tak duża była różnorodność idei defensywnych wykorzystanych w tej partii.

Kończąc tę „mowę obrony”, chcielibyśmy przypomnieć Czytelnikowi, że strona broniąca się dysponuje jeszcze jedną potężną bronią – kontratakiem. Tego będzie dotyczyć druga część książki.1. Lepiej zapobiegać, niż leczyć

To znane przysłowie medyczne znajduje pełne zastosowanie także w szachach. Choć czasami zapobieganie atakowi znajdującemu się jeszcze w zarodku może wydawać się uciążliwe i zbyteczne, to jednak nie sposób przecenić korzyści, jakie daje profilaktyka. Arcymistrz Aron Nimzowitsch, który jako pierwszy wprowadził pojęcie profilaktyki do teorii szachowej, uważał tego typu działanie nie tylko za gwarancję sukcesu, ale również za nieodzowny składnik każdej „kompetentnie” zorganizowanej bitwy szachowej.

Za główne metody profilaktyki Nimzowitsch uważał po pierwsze: ograniczenie możliwości przeciwnika, po drugie: nadmierną ochronę punktów o znaczeniu strategicznym.

Tutaj będziemy mieć do czynienia z pierwszą z tych metod, aktualną po dziś dzień. Z pewnością nie sposób zbudować tamy nie do przebicia przeciw wszystkim zamysłom przeciwnika. W niektórych pozycjach istnieje kilka planów i kilka metod gry. Kamieniem probierczym ujawniającym prawdziwe mistrzostwo jest znalezienie planu obiektywnie najsilniejszego, najniebezpieczniejszego oraz powstrzymanie przeciwnika przed realizacją tego planu. Osiągnięcie tego ideału nie jest oczywiście możliwe dla każdego, tak jak w ogóle nie każdy może grać w szachy bezbłędnie. Zrezygnowanie z prób przyswojenia sobie tej nauki oznacza jednak zatrzymanie się w rozwoju szachowym.

W partii Lanka–Charitonow, Leningrad, 1977, czarne nie mają kłopotów, jednak muszą liczyć się z parą ruchomych pionków przeciwnika w centrum. Z drugiej strony dla białych nieprzyjemny byłby potencjalny marsz czarnego skoczka na g4. Dlatego z punktu widzenia profilaktyki – w jej pierwszym znaczeniu – białe powinny zagrać 28. Hf2 (przesunąć hetmana, tak aby nie zajmował pozycji naprzeciw czarnych wież) i jeśli 28. ...Sf6, to 29. h3.

W rzeczywistości pośpieszne 28. e5? Sf6! 29. Hd3 (groziło zarówno 29. ...Sg4, jak i 29. Sd5), 29. ...d:e5 30. f:e5 Sg4 31. Sf1 W:e5 spowodowało szybką przegraną, ponieważ 32. W:e5 Hf2+ prowadzi do mata.

W partii Gik–Dworecki, Moskwa, 1972, czarne miały niewielką inicjatywę związaną z ...Wf8 i naciskiem na pionka f2. Gdyby białe – po dokonaniu właściwej oceny pozycji – profilaktycznie wzmocniły skrzydło hetmańskie i jednocześnie wyprowadziły swoje pionki ze strefy zagrożenia 23. b4! Wf8 24. a3, wówczas w wariantach takich jak 24. ...f:e4 25. G:e4 W:f2 26. G:c6 S:c6 27. W:e6 W:h2 28. Wf6 miałyby duże szanse na remis.

W partii nastąpiło jednak:

23. Gh1? Wf8 24. f4 g:f4 25. g:f4 Sg6 26. e:f5 W:f5 i pionek c5, który był pozostawiony bez nadmiernej obrony, przyczynił się do przegranej białych: 27. b4 S:f4 z bezpośrednią wygraną.

Znakomitego przykładu ograniczania możliwości przeciwnika dostarczył Emanuel Lasker w roku 1894, w 3. partii meczu o mistrzostwo świata ze Steinitzem (czarne).

Białe mają przewagę gońca i pionka, czarna wieża jest atakowana, a jednak partia jeszcze nie jest rozstrzygnięta.

--------- -----
27. ... Hc2
28. Gd2 We7
--------- -----

Bezpośrednie 28. Wd8 29. Se6 Wa8 nie sprawdziłoby się – 30. H:g7+.

29. Se6

Działanie wieży na linii e musi zostać zablokowane, w przeciwnym razie białe będą mieć kłopoty.

--------- -------
29. ... H:e4+
30. He3 H:g2
--------- -------

„W tym momencie nastąpił bardzo ważny manewr, kluczowy dla obrony białych.” – ten i następne komentarze pochodzą od Laskera.

-------- --
31. b3
-------- --

„Gdyby zamiast tego miało miejsce 31. He2, to czarne odpowiedziałyby 31. ...Hd5 i całe skrzydło hetmańskie byłoby do ich dyspozycji.”

--------- -----
31. ... We8
32. He2 Hh3
--------- -----

„To pierwszy znak, że atak czarnych stopniowo słabnie. Hetman powinien zająć lepszą pozycję, gdzieś na skrzydle hetmańskim, ale nie można było zagrać 32. ...Hd5, ponieważ 33. c4 wymusiłoby wymianę hetmanów.”

--------- -----
33. Kd1 Wa8
34. Wf2 Wa2
--------- -----

„Czarne figury są dobrze ustawione, ale nie stwarzają już żadnych zagrożeń.”

Zgodzimy się z tym. Ograniczając możliwości czarnego hetmana za pomocą 31. posunięcia, białe ustabilizowały sytuację, a po 35. b5! c5 (w przeciwnym razie biały skoczek zajmie idealną pozycję na d4) 36. S:g7 d5 37. Kc1 czarne same zaproponowały wymianę hetmanów: 37. ...Hd3 („po 37. ...c4 nastąpiłoby 38. b:c4 albo 37. ...Sd3+ 38. Kb1 z późniejszą wymianą” – Lasker) 38. H:d3 S:d3+ 39. Kb1 Wb2+ 40. Ka1 W:b3 41. Wf3 i białe przekształciły swoją przewagę w zwycięstwo dzięki wymianie z poświęceniem jakości: 41. ...c4 42. Se8 Sb4 (niestety, niewystarczające) 43. Wg3 Wa3+ 44. Kb1 Wb3+ 45. Kc1 Sd3+ 46. W:d3! c:d3 47. S:f6 W:b5 48. Se8 i biały pionek dochodzi do pola przemiany.