Towarzysz Hemingway. Pisarz, żeglarz, żołnierz, szpieg - ebook

Postacie

Raymond O. Barton – generał, dowódca 4. Dywizji Piechoty USA, który ułatwiał Hemingwayowi pracę w charakterze korespondenta wojennego we Francji w 1944 roku.

Fulgencio Batista – prawicowy dyktator kubański, obalony przez Fidela Castro 1 stycznia 1959 roku.

Elizabeth Bentley – absolwentka Vassar College, w 1935 roku wstąpiła do amerykańskiej partii komunistycznej w Nowym Jorku, a następnie została sowieckim szpiegiem. Kochanka Jacoba Golosa, który zwerbował Hemingwaya do NKWD. Po śmierci Golosa zgłosiła się do FBI i zeznawała przeciwko dawnym mocodawcom.

Alvah Bessie – amerykański komunista walczący po stronie Republiki podczas hiszpańskiej wojny domowej. Autor dobrze przyjętych wspomnień Men in Battle (Ludzie w boju). Należał do „Dziesięciu z Hollywood” – grupy pisarzy komunistycznych, którzy trafili do więzienia za obrazę Kongresu w 1947 roku.

Philip W. Bonsal – amerykański ambasador na Kubie w latach 1959–1960, który przyjaźnił się z Hemingwayem i próbował znaleźć płaszczyznę porozumienia między Kubą Castro i Ameryką Eisenhowera.

Hayne D. Boyden – pilot marines, później attaché ds. morskich ambasady amerykańskiej w Hawanie, który wspierał morskie patrole Hemingwaya mające wykrywać nieprzyjacielskie okręty podwodne w latach 1942–1943.

Spruille Braden – amerykański ambasador na Kubie w latach 1942–1945. Wraz z dwoma podwładnymi, Boydenem i Joyce’em, nadzorował działalność Hemingwaya.

David K.E. Bruce – starszy oficer OSS, który poznał Hemingwaya we Francji w 1944 roku, gdzie obaj wzięli udział w wyzwoleniu Paryża. Po wojnie został dyplomatą wyższego szczebla.

Fidel Castro – kubański rewolucjonista, który w 1959 roku obalił rząd Fulgencio Batisty, ustanawiając lewicową dyktaturę na Kubie.

Roald Dahl – oficer RAF-u (i późniejszy autor bestsellerów); zaprzyjaźnił się z Marthą Gellhorn i pomógł Hemingwayowi dostać się do Europy w 1944 roku.

John Dos Passos – kolega po piórze i przyjaciel Hemingwaya. Dos Passos zerwał znajomość z pisarzem w Hiszpanii w 1937 roku, gdy jego przyjaciel, José Robles, został zamordowany przez republikańskie lub sowieckie organy bezpieczeństwa.

Gustavo Durán – wszechstronnie uzdolniony hiszpański kompozytor i żołnierz, który w armii hiszpańskiej Republiki objął dowództwo dywizji. Bliski przyjaciel Hemingwaya do ich rozstania w 1943 roku, w latach pięćdziesiątych oskarżony o bycie komunistycznym szpiegiem przez senatora Josepha R. McCarthy’ego.

Czou En-laj – chiński charyzmatyczny i długoletni przywódca komunistyczny, który spotkał się z Hemingwayem i Gellhorn w 1941 roku.

Hanns Eisler – niemiecki kompozytor o poglądach komunistycznych, w 1947 roku przesłuchiwany przez Komisję ds. Badania Działalności Antyamerykańskiej.

F. Scott Fitzgerald – głośny pisarz amerykański, w latach dwudziestych bliski przyjaciel Hemingwaya.

Francisco Franco – hiszpański generał, przywódca nacjonalistyczny, który stanął na czele oddziałów walczących z Republiką. Po odniesieniu zwycięstwa wprowadził dyktaturę i pozostał u władzy aż do śmierci w 1975 roku.

Joseph Freeman – amerykański pisarz o poglądach komunistycznych, wydawca pisma „New Masses” i znajomy Hemingwaya.

Martha Gellhorn – trzecia żona pisarza, która towarzyszyła mu w Hiszpanii i Chinach, mieszkała z nim na Kubie i nalegała, by opisał drugą wojnę światową w Europie.

Jacob Golos – żarliwy bolszewicki rewolucjonista, po emigracji do Stanów Zjednoczonych został ostatecznie agentem NKWD w Nowym Jorku. Pozyskał Hemingwaya dla „naszej sprawy” pod koniec 1940 lub na początku 1941 roku. Zmarł w Święto Dziękczynienia 1943 roku.

Winston Guest – amerykański bywalec salonów i sportsmen. Był podwładnym Hemingwaya w Fabryce Krętaczy oraz podczas wojennych patroli „Pilara”, łodzi motorowej pisarza.

Igor Guzenko – szyfrant sowieckiej ambasady, który przeszedł na stronę aliantów w Ottawie, w 1945 roku, zabierając ze sobą tajne dokumenty dotyczące radzieckiej siatki szpiegowskiej w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

Gregory Hemingway – najmłodszy z trzech synów Hemingwaya.

Hadley Richardson Hemingway – pierwsza żona pisarza, matka Johna Hemingwaya.

John „Bumby” Hemingway – najstarszy syn pisarza.

Leicester Hemingway – młodszy brat Ernesta. W 1940 roku patrolował rejon Karaibów, wypatrując statków z zaopatrzeniem dla niemieckich łodzi podwodnych.

Mary Welsh Hemingway – czwarta i ostatnia żona pisarza, którą poznał w Londynie w 1944 roku i poślubił dwa lata później na Kubie.

Patrick Hemingway – drugi syn pisarza.

Pauline Pfeiffer Hemingway – druga żona Hemingwaya, żarliwa katoliczka, matka Gregory’ego i Patricka Hemingwaya.

Valerie Danby-Smith Hemingway – ostatnia sekretarka pisarza, która po śmierci Hemingwaya poślubiła jego trzeciego syna, Gregory’ego.

Josephine (Josie) Herbst – lewicująca amerykańska powieściopisarka, przyjaciółka Hemingwaya w Paryżu, Key West i Hiszpanii.

José Luis Herrera (znany także jako Herrera Sotolongo) – komunista kubański, weteran hiszpańskiej wojny domowej, osobisty lekarz i przyjaciel Hemingwaya.

John Herrmann – mąż Josie Herbst, pisarz i tajny agent komunistyczny.

J. Edgar Hoover – długoletni dyrektor Federalnego Biura Śledczego (FBI).

Harry Hopkins – doradca prezydenta Franklina Roosevelta, dyrektor Federalnego Urzędu ds. Pomocy Nadzwyczajnej (FERA), agencji powołanej w ramach tzw. Nowego Ładu i działającej w latach 1933–1935.

A.E. Hotchner – amerykański dziennikarz i pisarz urodzony w 1920 roku. Pojechał do Hawany w 1948 roku, żeby przeprowadzić wywiad z Hemingwayem, i stał się jego bliskim przyjacielem, a po samobójczej śmierci pisarza napisał o nim pięć książek i wiele artykułów.

Joris Ivens – holenderski komunista, filmowiec i działacz Kominternu współpracujący z Hemingwayem przy filmie o hiszpańskiej wojnie domowej.

Sir Anthony Jenkinson – młody brytyjski arystokrata, który wspólnie z Leicesterem Hemingwayem patrolował wody Karaibów w początkowym okresie drugiej wojny światowej.

Robert P. Joyce – amerykański dyplomata w Hawanie, przyjaciel Hemingwaya ułatwiający mu działania wywiadowcze na lądzie i morzu w latach 1942–1943.

Czang Kaj-szek – chiński przywódca nacjonalistyczny, w latach drugiej wojny światowej walczący przeciwko Japończykom i komunistom. Poznał Hemingwaya i Gellhorn w 1941 roku.

Iwan Kaszkin – tłumacz książek Hemingwaya na język rosyjski, który znacznie przyczynił się do udostępnienia ich radzieckim czytelnikom.

Arthur Koestler – dziennikarz urodzony na Węgrzech; współpracował z Willim Münzenbergiem w Hiszpanii, aby później zwrócić się przeciwko komunistom i napisać antystalinowską powieść Ciemność w południe.

Charles T. „Buck” Lanham – oficer armii amerykańskiej, który poznał Hemingwaya podczas walk w 1944 roku i został jednym z jego najbliższych przyjaciół. Po wojnie prowadzili regularną korespondencję.

Mary „Pete” Lanham – żona Charlesa T. Lanhama.

John Howard Lawson – hollywoodzki scenarzysta i dogmatyczny komunista, który podczas przesłuchania przed Komisją ds. Badania Działalności Antyamerykańskiej w 1947 roku odmówił odpowiedzi na pytanie o przynależność do partii.

R.G. Leddy – agent specjalny FBI, podczas drugiej wojny światowej pracujący w ambasadzie amerykańskiej w Hawanie.

Archibald MacLeish – wybitny amerykański poeta i prozaik, pracujący z Hemingwayem i Ivensem przy ich filmie o hiszpańskiej wojnie domowej, mianowany przez Franklina Delano Roosevelta bibliotekarzem Kongresu.

S.L.A. Marshall – amerykański historyk wojskowości, który towarzyszył Hemingwayowi podczas wyzwalania Paryża w 1944 roku.

André Marty – francuski komunista, główny komisarz Brygad Międzynarodowych z ramienia Międzynarodówki w okresie hiszpańskiej wojny domowej. Zyskał sobie miano „Rzeźnika” rozkazami aresztowania i rozstrzeliwania żołnierzy podejrzanych o nielojalność.

Herbert L. Matthews – reporter „New York Timesa”, który zaprzyjaźnił się z Hemingwayem w Hiszpanii. Pojechał na Kubę, by relacjonować objęcie władzy przez Fidela Castro; autor serii przełomowych artykułów o nim i jego ruchu.

Joseph R. McCarthy – republikański senator z Wisconsin, inspirator tzw. polowań na czarownice (czyli na komunistów) w Waszyngtonie na początku lat pięćdziesiątych.

Henry Morgenthau Jr. – amerykański sekretarz skarbu pozostający w kontakcie z Hemingwayem podczas jego podróży do Chin w 1941 roku, zainteresowany poglądami pisarza na sytuację w Azji.

Willi Münzenberg – niemiecki komunista, po mistrzowsku koordynujący operacje propagandowe Kominternu w Europie Zachodniej w latach trzydziestych XX wieku.

Joe North – amerykański pisarz i wydawca o poglądach komunistycznych, który zaaranżował publikację artykułów Hemingwaya w marksistowskich czasopismach. To on mógł przedstawić Hemingwaya werbownikowi NKWD, Golosowi.

Aleksander Orłow – rezydent kierujący siatką wywiadowczą NKWD w Hiszpanii w okresie od 1936 do 1938 roku. Zaprzyjaźnił się z Hemingwayem i umożliwił mu wizytę w obozie szkoleniowym partyzantów. Uciekł do Stanów Zjednoczonych przed innymi stalinowskimi poplecznikami.

Maxwell Perkins – długoletni (i czasami długo cierpiący) redaktor Hemingwaya z wydawnictwa Charles Scribner’s Sons.

Gustav Regler – niemiecki komunista; służył jako komisarz Brygad Międzynarodowych w Hiszpanii, gdzie zaprzyjaźnił się z Hemingwayem. Z czasem zwrócił się przeciwko komunizmowi i Stalinowi i uszedł na wygnanie do Meksyku.

Alfred Rice – prawnik i de facto agent literacki Hemingwaya, począwszy od 1948 roku.

José Robles – hiszpański akademik, który wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, został profesorem Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa, po czym wrócił do Hiszpanii walczyć po stronie Republiki podczas wojny domowej. Został zamordowany w podejrzanych okolicznościach przez republikańskie lub sowieckie organy bezpieczeństwa.

Andy Rooney – reporter pisma „Stars and Stripes”. Poznał Hemingwaya podczas działań wojennych we Francji w 1944 roku.

John W. Thomason Jr – oficer marines służący w Biurze Wywiadu Marynarki w Waszyngtonie, który wspierał Hemingwaya i pomagał mu w jego patrolach morskich przeciw niemieckim okrętom podwodnym na wodach kubańskich w 1942 i 1943 roku; współpracował z pisarzem przy antologii o wojnie.

Lew Trocki – członek bolszewickiego kierownictwa i komisarz spraw wojskowych, rywalizujący ze Stalinem o władzę w latach dwudziestych XX wieku. Zmuszony do banicji, ostatecznie osiadł w Meksyku, gdzie zginął z ręki zabójcy NKWD.

René Villarreal – zarządca domu Hemingwaya na Kubie, znany jako „kubański syn” pisarza.

Aleksander Wasiljew – oficer KGB, później dziennikarz, badacz i wygnaniec. Na początku lat dziewięćdziesiątych podpisał kontrakt z SWR (utworzoną po zakończeniu zimnej wojny Służbą Wnieszniej Razwiedki, Służbą Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej), aby zapoznać się z aktami NKWD/KGB i sporządzić opracowanie przeznaczone dla zachodnich historyków. Przedsięwzięcie to miało na celu zgromadzenie środków na fundusz emerytalny pracowników KGB/SWR. Jedne z akt, które czytał, dotyczyły Hemingwaya.

Emmett Watson – dziennikarz z Seattle, który przeprowadził wywiad z Hemingwayem w roku 1960 i odkrył prawdę o jego samobójstwie w 1961 roku.

Harry Dexter White – wyższy urzędnik amerykańskiego Departamentu Skarbu, który w 1941 roku zlecił Hemingwayowi zebranie informacji na temat sytuacji w Chinach. Po zakończeniu wojny zdemaskowany jako sowiecki szpieg.

Edmund Wilson – amerykański lewicujący krytyk literacki i pisarz.

Milton Wolff – amerykański lewicowiec, który brał udział w hiszpańskiej wojnie domowej i prowadził kampanię o postęp w latach czterdziestych i pięćdziesiątych.Wprowadzenie

W2010 roku pracowałem jako historyk w „Najlepszym muzeum, którego nie widziałeś” (czyli w muzeum CIA), przemierzając codziennie kręte korytarze gmachu z czasów Eisenhowera stojącego na uboczu strzeżonego kampusu w północnej Wirginii. Przygotowywaliśmy nową wystawę poświęconą Biuru Służb Strategicznych (OSS), pierwszej amerykańskiej agencji wywiadowczej, założonej w 1942 roku. Zlecono mi odszukanie wszystkiego, co się da, na temat tej eksperymentalnej organizacji, a to obejmowało oczywiście zbadanie harmonogramów i terminarzy firmowych.

OSS, powołane w pośpiechu do walki z państwami osi, było dziwnym tworem – grupą mężczyzn i kobiet należących do wyższej warstwy amerykańskiego społeczeństwa ze Wschodniego Wybrzeża, która jak magnes przyciągała niezwykle utalentowanych i twórczych przedstawicieli wszystkich zawodów, od prawników z Wall Street i filmowców z Hollywood po niebieskie ptaki i najemników czy nawet przyszłą ekspertkę kulinarną Julię Child. W OSS mogli niemal dosłownie planować własne przygody, a w końcu nie wszyscy czuliby się dobrze w szeregach regularnej armii czy marynarki wojennej, w których panowała mniej tolerancyjna atmosfera.

Pewnego dnia, szperając w archiwach, mimochodem połączyłem pewne fakty i wypłynąłem na niezbadane wody. Kiedyś czytałem o tym, jak to w sierpniu 1944 roku Ernest Hemingway i pułkownik David K.E. Bruce z OSS „odbili” bar w paryskim Ritzu. Teraz zacząłem się zastanawiać, czy w tamtej historii nie kryło się coś więcej. OSS nie byłoby niewłaściwym miejscem dla Hemingwaya. Uwielbiał tajemnice i przewagę, którą mu dawały. Łaknął działania, ale nie nadawał się do typowej służby wojskowej. Łatwo przekraczał granice między państwami i warstwami społecznymi. Pomyślałem wtedy, że miał wiele wspólnego z ludźmi wywiadu, poznanymi przeze mnie osobiście lub znanymi mi z lektury. Czy mógłby zatem być jakiegoś rodzaju szpiegiem pracującym dla OSS? Jaka była pełna historia Hemingwaya i jego działalności wywiadowczej w okresie drugiej wojny światowej?

Zacząłem sprawdzać każde źródło, które zdołałem znaleźć. Spis materiałów CIA wskazał mi odtajnione akta OSS w Narodowym Archiwum w College Park, w stanie Maryland, poza granicami Waszyngtonu, w Dystrykcie Kolumbii. Żaden z pracowników archiwum nie mógł jej odnaleźć, co początkowo jedynie pogłębiało atmosferę tajemnicy i prowadziło do wielu frustrujących godzin poświęconych na szukanie pomocy w starych segregatorach na zapleczu. Odnalazłem nawet kilka dokumentów w formie fiszek katalogowych, o których nikt inny nie miał pojęcia. W końcu zaprzyjaźniony badacz Hemingwaya udostępnił mi kopię teczki OSS, do której dotarł w 1983 roku. W trakcie poszukiwań natrafiłem na inne kuszące ślady niegdyś utajnionych teczek OSS, FBI i Departamentu Stanu.

Po kilku miesiącach pracy zaczął mi się rysować wizerunek Hemingwaya znacznie odbiegający od tego, który znałem. Począwszy od 1937 roku, przed i podczas drugiej wojny światowej, pisarz próbował swych sił – niemal obsesyjnie, jak mi się zdaje – w różnych rodzajach szpiegostwa i walki na dwóch kontynentach. Jego przystanki na tym szlaku były różne, często egzotyczne: pola bitewne w Hiszpanii, zaułki Hawany czy dżonka na Rzece Północnej w Chinach. Ciągnęło go do mężczyzn i kobiet działających w cieniu i o własnych siłach. W pewnym momencie jego trzecia żona, Martha, zaczęła potajemnie zabiegać, by OSS wciągnęło pisarza na listę płac. Zastępcy dyrektora i szefowie wydziałów rozważyli jej prośbę, oceniając potencjał Hemingwaya w szczerych uwagach skreślonych na marginesie korespondencji.

Wtedy dowiedziałem się czegoś, co mnie zdumiało: że nawiązał współpracę z organizacją wywiadowczą niepasującą do tradycyjnej narracji o jego życiu. Okazało się nią sowieckie NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, poprzednik lepiej znanego KGB – który w czasach zimnej wojny, wbrew swojej nazwie, działał również poza granicami własnego kraju.

Na związki pisarza z NKWD natknąłem się, gdy sprawdzałem, czy w swoich badaniach uwzględniłem wszystko, co trzeba, i zaglądałem w nietypowe miejsca, szukając powiązań Hemingwaya z wywiadem. Tamtego brzemiennego w skutki dnia sięgnąłem na półkę po wydaną w 2009 roku książkę, której współautorem był dawny oficer KGB, Aleksander Wasiljew. W jednym z podrozdziałów przytoczono słowo w słowo fragment sowieckiej teczki Ernesta Hemingwaya, którą Wasiljew przeszmuglował z Rosji. Jego dowody były mocne. Notatki o związkach pisarza z NKWD wskazywały, że radziecki agent zwerbował Hemingwaya „dla potrzeb naszej pracy ideologicznej” około grudnia 1940 roku, czyli w czasie, gdy Stalin rządził Związkiem Radzieckim żelazną ręką i był sprzymierzony z Hitlerem na mocy paktu Ribbentrop–Mołotow, nie wspominając o krwawych czystkach rozpoczętych w 1934 roku i trwających wówczas w najlepsze.

Całe życie podziwiałem Hemingwaya, kiedy więc przeczytałem, że powiązał się z NKWD, poczułem się tak, jakby ktoś walnął mnie łokciem w brzuch. Jak to możliwe? Zawsze miał wielu przyjaciół o lewicowych poglądach, ale nigdy nie popierał komunizmu (ani żadnej innej ideologii). Postacie z jego powieści ucieleśniały tak wiele amerykańskich wartości, które wciąż pielęgnowaliśmy: prawdę, dzielność, niezależność, wytrwałość w obliczu przeciwieństw, stawanie w obronie słabszych. Jego głos był bez reszty amerykański – i rewolucyjny. Kilka tygodni przed podjęciem współpracy z NKWD, pod koniec 1940 roku, Hemingway wydał jedną z najwybitniejszych politycznych powieści stulecia, Komu bije dzwon. Dlaczego taki człowiek miałby się sprzymierzyć z pachołkami Stalina? I to potajemnie, ukrywając prawdę przed przyjaciółmi, rodziną i czytelnikami? W końcu jego największe dzieła bazowały na dzieleniu się własnymi życiowymi doświadczeniami, a nie ich ukrywaniu.

Połknąłem haczyk. Po ukończeniu pracy przy wystawie poświęconej OSS zacząłem poszukiwać odpowiedzi na dręczące mnie pytania. Może popełniono jakiś błąd w przekładzie lub transkrypcji? A jeśli nie, to jak mogło do tego dojść? Jak ten werbunek mieści się w szerszym obrazie? I co oznacza dla dziedzictwa pozostawionego przez Hemingwaya?

Główne postacie dramatu już nie żyły. Sowiecki agent, który zwerbował Hemingwaya, zmarł w Greenwich Village w Święto Dziękczynienia 1943 roku (jak wielu jego kapitalistycznych wrogów, na zawał serca po obfitym posiłku). Hemingway popełnił samobójstwo w roku 1961. Odeszli niemal wszyscy jego powiernicy. Stwierdziłem, że w większości będę musiał polegać na źródłach pisanych, takich jak akta sowieckie, oficjalnie nigdy nieodtajnione, prywatne notatki i listy przeznaczone tylko dla jednej pary oczu. Miałem nadzieję, że zdołam znaleźć dość informacji w archiwach i bibliotekach, by zrozumieć, co właściwie zaszło.

I tak zacząłem wysiadywać całymi dniami w czytelniach całego kraju od San Diego po Seattle, od Waszyngtonu po Boston, szukając tropów. Na początku zagłębiłem się w korespondencję Hemingwaya przechowywaną w Bibliotece Prezydenckiej Johna F. Kennedy’ego. Przeglądałem jego listy, siedząc w sali, której okna wychodziły na chłodne wody Zatoki Massachusetts, lecz urządzonej jako jego salon na tropikalnej Kubie, włącznie ze skórami zwierząt i stolikiem przy sofie, na którym stało coś, co wyglądało jak prawdziwy dzbanek z daiquiri, dopóki nie spróbowałeś nalać sobie drinka.

Przez całe życie, jeszcze nim podjąłem pracę w CIA, chciałem odsłaniać zakulisowe sprawy. Poszukiwania zawsze mnie pociągały. Uważałem za naturalne, że jedna wizyta w archiwum prowadzi do następnej. Kolejna mało znana książka o wojnie domowej w Hiszpanii, drugiej wojnie światowej czy czasach zimnej wojny prowokowała do szukania następnej. I tak przez blisko trzy kolejne lata wypełniałem kontury nowego portretu Hemingwaya, korzystając z nietypowych źródeł, do których zaliczały się przechowywane w Amerykańskich Archiwach Krajowych prywatne zapiski generała NKWD, notatka oficera prowadzącego FBI w innym archiwum w Waszyngtonie czy zapiski z rozmów pisarza z jego prawnikiem, które na pierwszy rzut oka dotyczyły prawa autorskiego. Zaskakuj1ąco pouczająca, po umieszczeniu we właściwym kontekście, okazała się mało znana grupa listów Hemingwaya, które przeczytałem pod srogim spojrzeniem Johna Fostera Dullesa w bibliotece Uniwersytetu Princeton.

W końcu doszedłem do wniosku, że flirt Hemingwaya z NKWD i wyjaśniające go postawy polityczne pisarza odegrały ważną rolę w jego życiu i twórczości, choć do dziś były zwykle pomijane. Związki z NKWD wywarły wpływ na wiele decyzji, które podjął w ciągu ostatnich piętnastu lat życia: na to, gdzie zamieszkał, co pisał i jak postępował. Ten łańcuch zdarzeń odegrał nawet pewną rolę w samobójstwie popełnionym przez niego w 1961 roku. Znaczna część dramatu rozgrywała się w jego głowie, wyolbrzymiona do nienaturalnych rozmiarów. Kolejne rozdziały zimnej wojny – czerwona panika, kubańska rewolucja i nieudana operacja w Zatoce Świń dwa miesiące przed śmiercią Hemingwaya – pogorszyły jego nastrój. Hemingway nie rozumiał polityki i intryg tak dobrze, jak mu się zdawało, i przez długi czas przeceniał swoją zdolność kontrolowania siebie i innych, ba, nawet wpływania na bieg historii. Kiedy w końcu zrozumiał własne ograniczenia, doszedł do tragicznego wniosku, że jedynym sposobem odzyskania kontroli jest popełnienie samobójstwa.

To jest historia, którą opowiem w mojej książce.

Nicholas Reynolds

Waszyngton, Dystrykt KolumbiiRozdział 1

Przebudzenie Gdy morze przenicowało ląd

Hemingway nie pojechał tam po to, żeby patrzeć. Czwartego września 1935 roku popłynął swą nową łodzią motorową, „Pilar”, do Upper Keys, siedemdziesiąt pięć mil na północny wschód od Key West, by dołączyć do operacji ratunkowej. Zdecydowany zrobić wszystko, aby pomóc ocalałym z jednego z największych huraganów w historii Ameryki, załadował „Pilar” prowiantem, wodą i sprzętem mogącym uczynić koczowanie pod gołym niebem nieco znośniejszym. Niestety, tych, którym można było pomóc, została ledwie garstka. Hemingway nie oglądał takich scen od czasu, gdy walczył na froncie włoskim podczas pierwszej wojny światowej. W Święto Pracy nawałnica runęła na wąskie, płaskie wysepki i spustoszyła je niczym całodniowy ostrzał artyleryjski. Wiele największych drzew, jamajskich dereni i mahoniowców, zostało wyrwanych z korzeniami i rzuconych na ziemię. Stała jeszcze tylko garstka murowanych domów, reszta zamieniła się w sterty drewna. Nieopodal małego urzędu pocztowego na Islamoradzie huragan wyrzucił z torów pociąg wysłany w celu ewakuacji robotników zmianowych, ustawiając wagony pod dziwacznymi kątami. Najgorsze było odnajdywanie zwłok wzdętych w temperaturze dwudziestu siedmiu stopni Celsjusza, utrzymującej się u schyłku tego lata. Wiele z nich unosiło się w wodzie wciąż mętnej po uderzeniu sztormowej fali sięgającej czterech i pół metra. Trudno było przeoczyć grupę martwych przy drewnianym nabrzeżu, gdzie za życia przywiązali się do pali, aby nie porwała ich woda. Zwłoki dwóch kobiet uwięzły w konarach mangrowca, który oparł się wysokiej fali i wiatrowi. Czy ofiary próbowały ratować się wspinaczką, czy to fale cisnęły je w ich makabryczne gniazdo? Teraz nie miało to już znaczenia. Jedynym sposobem, w jaki wielki pisarz mógł pomóc ofiarom, było napisanie o nich, opowiedzenie światu o tym, co się stało, i wskazanie odpowiedzialnych za tę tragedię. Postanowił dać świadectwo w sposób, który zmienił jego życie.

------------------------------------------------------------------------

W1935 roku, gdy nadciągnął wielki huragan, Hemingway był u szczytu pisarskiej kariery. Ten ambitny młody człowiek z Oak Park w stanie Illinois, urodzony w przededniu nowego wieku, zapoczątkował rewolucję w literaturze, będąc jeszcze przed trzydziestką. Jego dwie bestsellerowe powieści, Słońce też wschodzi i Pożegnanie z bronią, są świadectwem tego, jak wiele przeżył w niespełna trzech pierwszych dekadach życia: w wieku dziewiętnastu lat został rannym weteranem, a następnie korespondentem zagranicznym „Toronto Daily Star” i członkiem paryskiej odnogi „straconego pokolenia”, grupy legendarnie uzdolnionych pisarzy.

Uzasadnienie literackiej Nagrody Nobla, którą później otrzymał, odwołuje się do siły oddziaływania twórczości Hemingwaya: jego pisarstwo w sposób „uczciwy i nieugięty” ukazywało „twarde oblicze wieku”, cechując się charakterystycznym połączeniem precyzji i prostoty. Gdy pisał, był ucieleśnieniem zwięzłości – snuł pasjonujące opowieści oszczędną prozą przemawiającą do wyobraźni milionów czytelników. Centralnym tematem jego utworów była osobista odwaga: okazywał „naturalny podziw każdemu, kto toczył sprawiedliwy bój w świecie pozostającym w cieniu przemocy i śmierci”.

Odniósł tak wielki sukces, że był na dobrej drodze, aby stać się wzorcem dla każdego amerykańskiego pisarza i przykładem do naśladowania dla niemałej liczby tych, którzy uważali się za indywidualistów. Czytali Hemingwaya, cytowali jego słowa, naśladowali jego zachowanie, szukali rady. Chociaż jego głos był typowo amerykański, uznawano go za jednego z czołowych pisarzy świata. Miał nieliczną grupkę rywali. Jego sława sięgnęła nawet Związku Radzieckiego, gdzie literatura oznaczała służenie polityce. Pisarze sowieccy stopniowo tracili wolność mówienia prawdy o świecie, jaki widzieli, zmuszani zamiast tego do obsługi zapotrzebowań rządu. Nie sprawiało to większej różnicy zasadniczo apolitycznemu Hemingwayowi, ale cieszył go fakt, że coraz więcej i więcej obywateli sowieckich czyta jego książki.

Dziewiętnastego sierpnia 1935 roku, czyli w czasie, gdy pod wpływem amerykańskich krytyków Hemingway coraz bardziej czuł się niedoceniony we własnym kraju, pisarz dostał z Moskwy paczkę zawierającą zbiór jego opowiadań przełożonych na rosyjski. Przesyłkę nadał liczący się młody tłumacz i ważna postać sowieckiego świata literackiego, Iwan Kaszkin, który uczynił więcej od innych dla promowania twórczości Hemingwaya w ZSRR, początkowo wśród kolegów pisarzy, a później szerszego grona czytelników, wśród nich kilku członków rządzącej elity. Hemingwaya uradował widok radzieckiego wydania jego opowiadań i będąc „spragniony współczucia i empatii”, skwapliwie przeczytał dołączony esej Kaszkina napisany na cześć amerykańskiego pisarza. W liście włożonym do paczki (zaadresowanym do „Szanownego Pana”, „Pana Hemingwaya” lub może „Drogiego Towarzysza”) Kaszkin pisał, z jaką radością, niemal bezkrytycznie, czytelnicy sowieccy powitali książki Hemingwaya: „W naszym kraju nie ma jałowego gapienia się na Pańskie błyskotliwe i fantastyczne osiągnięcia, nie ma radowania się z Pańskich ograniczeń”. Pisarz niezwłocznie odpisał Kaszkinowi, jaką „przyjemnością mieć kogoś, kto wie, o czym piszesz” – co wśród nowojorskich krytyków stanowiło rzadkość. Był to pierwszy z wielu długich, zaskakująco szczerych listów do człowieka, którego długo cenił jako krytyka i tłumacza.

Hemingway chciał jednak jasno wyłożyć Kaszkinowi, że choć jest szczęśliwy z posiadania sowieckich czytelników, nie zamierza zostać komunistą – ani nawet sympatykiem komunizmu. Odnoszący sukcesy młody autor chciał zachować niezależność pomimo nacisków, by przeszedł na lewą stronę. Pisał Kaszkinowi, że jego przyjaciele i krytycy straszyli go, iż skończy samotnie, jeśli nie będzie pisać jak marksista. Nie dbał o to. „Pisarz”, ciągnął, „przypomina Cygana”, który „nie jest winien posłuszeństwa żadnemu rządowi” i „nigdy nie będzie lubić rządu, pod którym przyjdzie mu żyć”. Przy tym lepiej, aby rząd był mały, gdyż duży rząd centralny jest z konieczności „niesprawiedliwy”.

Niezależnie od tego, co utrzymywał, czytelnicy o lewicowych poglądach zaczęli dostrzegać u niego nikłe zalążki świadomości klasowej, gdy pisał o nieudolności amerykańskich polityków lub o tym, jak bogaci w Ameryce ignorują ciężką dolę ubogich. Niektórzy krytycy zwrócili uwagę na jego opowiadanie One Trip Across (Przeprawa) o przewoźniku pchniętym na drogę przestępstwa przez kryzys gospodarczy. Inni, o dziwo, powoływali się na uwagi, które poczynił na temat warunków panujących w Ameryce na kartach książki Zielone wzgórza Afryki, w zasadzie podróżniczej, opowiadającej o bogatym mężczyźnie polującym dla sportu na grubą zwierzynę.

Utwory, które Hemingway napisze dla „New Masses”, zaskoczą sporą grupę lewicujących Amerykanów i zwrócą na niego uwagę Sowietów. Ten marksistowski przegląd literacki, wydawany przez amerykańskich lewicowców i komunistów, niewiele dzieliło od uznania go za oficjalny organ Komunistycznej Partii Stanów Zjednoczonych (CPUSA). Kiedy w 1926 roku ukazał się pierwszy numer tego przeglądu, „Time” porównał pismo do „okopconej łodzi, niezgrabnej, lecz mocnej, z czerwonymi bohomazami na dziobie i takimiż plamami widniejącymi tu i tam na cokolwiek rozkojarzonym napędzie”.

Owo rozkojarzenie nie miało znaczenia dla pewnego typu pisarzy – od światowych sław, takich jak George Bernard Shaw i Maksym Gorki, do ledwie tlących się talencików, znanych jedynie na lewicy, a pragnących wyłącznie tego, by ich publikowano. Niektóre z drukowanych w „New Masses” utworów miały charakter polityczny, ale większość była od niego wolna. Hemingway zamieszczał tam artykuły poświęcone najróżniejszym tematom, od walk byków po śmierć w odciętym przez śnieg domku w Alpach. Nie miał też oporów przed gniewnym oskarżeniem redaktorów, gdy niepochlebnie zrecenzowali jego opowiadanie Torrents of Spring (Strumienie wiosny). Byli rewolucjonistami, pisał do swojego starego przyjaciela Ezry Pounda, tylko dlatego, że mieli nadzieję, iż w nowym porządku zostaną uznani za „utalentowanych ludzi”. Krytycy odgryźli się zarzutem, że Hemingway jest przesadnie skoncentrowany na jednostce i nie rozumie potężnych ekonomicznych sił wyznaczających kurs amerykańskiej historii.

Siły te dały o sobie znać w 1929 roku. Załamanie na giełdzie doprowadziło do wielkiego kryzysu, który postawił pod znakiem zapytania wszystkie założenia leżące u podstaw amerykańskiego marzenia. Wall Street, silnik napędzający kapitalistyczną machinę, zgasł i nie mógł już napędzać gospodarki. Mniej więcej jedna czwarta zatrudnionych straciła pracę. Około dwóch milionów ludzi ruszyło ku liniom kolejowym, wskakując do pociągów towarowych i przemierzając kraj w poszukiwaniu zajęcia. Jeszcze więcej milionów zaczęło głodować. Czołowi do niedawna przedsiębiorcy wystawali na rogach ulic, sprzedając ołówki czy jabłka, po czym stawali w kolejce po zupę w garkuchniach dla bezrobotnych. Nie lepiej wiodło się do niedawna świetnie prosperującym farmerom. Mieszkańcy miast nie mogli sobie pozwolić na kupowanie dotychczasowych ilości mięsa i płodów rolnych, kryzys więc objął także tereny wiejskie. Sytuację dodatkowo pogorszyła susza, która objęła Wielkie Równiny. Wiatr rozwiewał jeden akr ziemi uprawnej po drugim i na ogromnych obszarach szalały burze piaskowe.

Po 1929 roku „New Masses” przesunęły się jeszcze bardziej na lewo. Redaktorzy pisma postanowili wkroczyć „na niespokojną arenę, gdzie toczyły się codzienne walki o przetrwanie”, i wysyłać reporterów „na linie pikietujących martwiących się o przyszłość farm tlącego się Południa”. Chodziło o naoczne uchwycenie różnego rodzaju cierpień wywołanych przez niemal doskonałą gospodarczą i naturalną katastrofę. Tak powstałe artykuły miały przyciągnąć czytelników, by surowo ocenili wady kapitalizmu.

Rozwiązanie zdawał się podsuwać daleki Związek Radziecki. Sowieci mówili o przyszłości, w której nie będzie bezrobotnych i głodnych, tworząc mamiącą wizję społeczeństwa sprawiedliwego, bezklasowego. Wydawało się, że nazistowskie Niemcy i faszystowskie Włochy powstały jako przeciwwaga dla sowieckiego państwa. Przemówienia Hitlera kreśliły plan dla Niemiec. Zaciskając pięści i gwałtownie gestykulując, w gniewnym crescendo oskarżał Żydów i komunistów o spowodowanie kryzysu, który uderzył w Niemców równie mocno jak w resztę świata. Hitler miał własną drogę wyjścia z kryzysu: ucisz wrogów, przygotuj się do wojny, odbierz nieprzyjaciołom to, czego potrzebujesz. Tym sposobem Hitler i jego dyktator, Mussolini, pchnęli wielu amerykańskich artystów na lewo znacznie dalej, niż zaszliby tam sami.

*

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.Rozdział 1: Przebudzenie. Gdy morze przenicowało ląd

1 Anders Österling, cytat z mowy wygłoszonej podczas uroczystości wręczenia Hemingwayowi Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, http://www.nobelpri1ze.org/nobel_prizes/literature/laureates/1954/press.html (październik 2015).

2 Carlos Baker (red.), Ernest Hemingway: Selected Letters: 1917–1961 (Scribner’s, Nowy Jork 1979), ss. 420–421 i n.

3 Elizabetha Levin, „In Their Time: The Riddle Behind the Epistolary Friendship Between Ernest Hemingway and Ivan Kashkin”, „Hemingway Review” 32, nr 2 (2013), ss. 95–108.

4 Iwan Kaszkin do Ernesta Hemingwaya (EH), 25 lipca 1935 roku, w korespondencji przychodzącej, Ernest Hemingway Collection, JFK Presidential Library, Boston.

5 List EH do Iwana Kaszkina, 19 sierpnia 1935 roku, w: Baker (red.), Selected Letters, s. 417.

6 W liście do Maxa Perkinsa z 19 kwietnia 1936 roku Hemingway wyraził radość z powodu swojej popularności w Związku Radzieckim. Matthew J. Bruccoli (red.), The Only Thing That Counts: The Ernest Hemingway–Maxwell Perkins Correspondence (Scribner’s, Nowy Jork 1996), s. 242. EH chwali Kaszkina w liście do Konstantina Siemionowa z 20 czerwca 1946 roku (Baker (red.), Selected Letters, ss. 607–609).

7 List EH do Iwana Kaszkina, 19 sierpnia 1935 roku, w: Baker (red.), Selected Letters, ss. 418–419.

8 David Sanders, „Ernest Hemingway’s Spanish Civil War Experience”, „American Quarterly” 12, nr 2 (1960), s. 136, zawiera omówienie tych kwestii. Bernice Kert, The Hemingway Women (Norton, Nowy Jork 1983), s. 273. Interesująca dyskusja na temat krytycznego przyjęcia Zielonych wzgórz Afryki. Opowiadanie Przeprawa (One Trip Across) zostało opublikowane po raz pierwszy na łamach „Cosmopolitan” w 1934 roku.

9 „Time”, 26 kwietnia 1926 roku.

10 Cyt. za: James R. Mellow, Hemingway: A Life without Consequences (Houghton Mifflin, Boston 1992), ss. 473–474.

11 Joseph North, No Men Are Strangers (International, Nowy Jork 1968), s. 110.

12 Daniel Aaron, Writers on the Left (Avon, Nowy Jork 1961), ss. 172–173, zawiera interesujący opis tamtych czasów.