Trafiony, zatopiony! Jak pomóc dziecku (i sobie) przejść przez powódź emocji - ebook

WSTĘP

Przez wiele lat zastanawiałam się, dlaczego dzieci mają trudności z radzeniem sobie z emocjami. Jako szkolna psycholożka uczyłam je strategii radzenia sobie ze stresem, zapewniałam bezpieczną przestrzeń do wyrażania niewygodnych uczuć i zachęcałam je do kontrolowania swoich emocji. Ale kiedy dziecko trafiało do mojego gabinetu – wstrząśnięte i będące pod wpływem jakiegoś wydarzenia – znane narzędzia po prostu nie działały. Kiedy zachęcałam je do stosowania którejś z metod radzenia sobie ze stresem, stawało się tylko bardziej sfrustrowane. Kiedy zadawałam proste pytania w rodzaju: „Co się z tobą dzieje?” lub „Co się stało?”, dostawałam jedynie zagmatwane odpowiedzi. Nawet same dzieci wydawały się zdezorientowane tą sytuacją. Tak jakby ich mózg całkowicie się wtedy wyłączał.

Kształcąc się w dziedzinie psychologii, nauczyłam się skupiać na myślach, uczuciach i zachowaniach. Sądziłam, że moim zadaniem jest pomóc dzieciom zmieniać ich myśli i nauczyć je metod radzenia sobie ze stresem, które uspokoją ciało, bez względu na ich stan emocjonalny. Kilka lat temu, kiedy dowiedziałam się o istnieniu biologii emocji, moje podejście diametralnie się zmieniło. Odkryłam, że zdarzają się sytuacje, kiedy dzieci po prostu nie potrafią – jak za naciśnięciem guzika – przestawić się na inny tor i uspokoić albo myśleć racjonalnie. Czasami ja też tego nie potrafię. Są chwile, kiedy jako ludzie nie jesteśmy w stanie podejmować racjonalnych decyzji – nie dlatego, że nie chcemy, ale dlatego, że nie pozwala nam na to nasz mózg. Nazywam taki stan „powodzią” (ang. flooded). W tej książce wyjaśnię, dlaczego zrozumienie, czym jest ten stan, jest tak ważne. Opowiem również o tym, jak wielką wartość ma uczenie dzieci panowania nad własnymi emocjami.

* * *

Obecnie w Stanach Zjednoczonych mamy do czynienia z kryzysem zdrowia psychicznego1. W 2019 roku World Happiness Report (Światowy Raport Szczęścia) wykazał, że obywatele USA byli nieszczęśliwi jak nigdy dotąd (a było to jeszcze przed wybuchem pandemii COVID-19). Jean M. Twenge, jedna z autorek wspomnianego badania, powiedziała: „Według statystyk Amerykanie powinni być teraz szczęśliwsi niż kiedykolwiek wcześniej. Wskaźnik brutalnych przestępstw jest niski, podobnie jak stopa bezrobocia. Dochód na głowę mieszkańca w ciągu ostatnich kilku dekad stale wzrasta”2. Ale to wciąż za mało.

Przyczyny braku poczucia szczęścia są różne, ale jedna rzecz jest pewna: nasz stan się nie poprawia. Jest coraz gorzej. I w kieracie codzienności, wychowując dzieci, edukując je i pomagając im odnieść „sukces”, całkowicie ignorujemy fakt, że nawet jeśli dzieci i nastolatki dostaną wszystko, czego pragną, nadal będą nieszczęśliwe. Większość z nich bierze udział w wyścigu szczurów, zupełnie nie wiedząc, kim są i czego chcą od życia. Lądują na uczelniach, na które tak naprawdę wcale nie chciały pójść, i wybierają kierunki studiów, które wydawały im się atrakcyjne, tylko po to, by skończyć jako ludzie nieszczęśliwi.

Badanie przeprowadzone przez Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej wykazało, że tylko 27% absolwentów szkół wyższych znajduje pracę w dziedzinie bezpośrednio związanej z ich kierunkiem studiów3. Brałam udział w sesjach terapii z wieloma nastolatkami mającymi wysokie osiągnięcia – zestresowanymi, wytrąconymi z równowagi młodymi ludźmi, którzy nie potrafili mi powiedzieć, dlaczego przez całą noc nie śpią, tylko odrabiają zadania domowe. Nie umieli wyjaśnić, dlaczego tak bardzo starali się mieć same piątki albo dlaczego sądzili, że muszą się dostać na konkretną uczelnię. Większość z nich nie potrafiła odpowiedzieć, ponieważ nikt ich wcześniej o to nie pytał. Nikt się z nimi nie konsultował, żeby zapytać, jak się czują, czego chcą albo dlaczego dążą do tego czy innego celu.

Według Światowej Organizacji Zdrowia 35% studentów ma problemy ze zdrowiem psychicznym, a 64% porzuca studia z powodu problemów związanych ze zdrowiem psychicznym4. Jako nauczyciele, rodzice i psychologowie zawiedliśmy, ponieważ nie udało nam się przygotować dzieci do życia, jakie czeka je za murami szkoły. Tymczasem w kolejnych stanach likwiduje się programy poradnictwa psychologicznego na rzecz programów nauki czytania. Problemem nie jest program nauki czytania jako taki, ale raczej brak troski o stan emocjonalny dzieci w systemie powszechnego szkolnictwa. Na przykład jeśli uczeń zmaga się zarówno z trudnościami w czytaniu, jak i problemami z kontrolowaniem emocji, może rzucić książkę w kąt i odmówić podjęcia kolejnej próby. Natomiast jeśli uczeń wprawdzie ma trudności z czytaniem, ale potrafi zarządzać swoimi emocjami, to będzie miał większe szanse na to, że przezwycięży dyskomfort emocjonalny i zarazem w znaczący sposób poprawi swoje umiejętności czytania.

Podczas gdy nasz system edukacji przeoczył znaczenie regulacji emocji, świat biznesu dostrzegł jej ważność. W czasopiśmie naukowym „Journal of Vocational Behavior” możemy przeczytać, że inteligencja emocjonalna wiąże się z wyższymi zarobkami i większą satysfakcją z pracy5. Jeden ze znanych biznesmenów, Eric Lupton, stwierdził, że „rozumienie własnych emocji, kontrolowanie ich oraz rozumienie emocji innych ludzi może być najważniejszym atutem podczas pracy w zespole”6. Mimo to my – jako rodzice i wychowawcy – wciąż nie traktujemy priorytetowo zadania, jakim jest pomaganie dzieciom w rozpoznawaniu emocji i zarządzaniu nimi. Skupiamy się na innych celach, takich jak szkolne oceny i powierzchowne sukcesy, wierząc, że jeśli dzieci będą się w ten sposób wyróżniać, to będą szczęśliwe. To z gruntu fałszywe założenie. Niejednokrotnie najbardziej nieszczęśliwymi dziećmi, jakie spotkałam na swojej drodze, były te, które odniosły największy sukces. Z pozoru wydaje się, że mają wszystko, czego dusza zapragnie, ale wewnętrznie czują się puste, zagubione i smutne.

…naucz je, jak rozpoznawać własne uczucia, dowiedz się, co wyzwala te uczucia, i przedstaw im strategie radzenia sobie z nimi w zdrowy sposób.

Niezależnie od tego, czy jesteś rodzicem niestabilnego emocjonalnie dziecka, szkolnym psychologiem próbującym pomóc uczniom nauczyć się inteligencji emocjonalnej czy wychowawcą, który zmaga się z niesforną klasą, cel jest wciąż ten sam: _przygotować dzieci_, aby były w stanie wewnętrznie zarządzać tym, co dzieje się z nimi na zewnątrz. To najlepsza edukacja, jaką możesz im dać. Tim Elmore, ekspert od pokolenia millenialsów, powiedział: „Przygotuj swoje dziecko do drogi, zamiast przygotowywać drogę dla swojego dziecka”7. Aby przygotować dzieci do życia we współczesnym świecie, naucz je, jak rozpoznawać własne uczucia, dowiedz się, co je wyzwala, i przedstaw im strategie radzenia sobie z nimi w zdrowy sposób. Ale aby to zrobić, najpierw powinniśmy sami zrozumieć swoje emocje.

Jeśli sami nie potrafimy panować nad emocjami, jak możemy oczekiwać, że dzieci sobie z tym poradzą?

Jako dorośli jesteśmy w życiu dzieci ważni, ponieważ stanowimy dla nich wzorzec w zakresie radzenia sobie z emocjami – zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi. Jeśli będziemy wyładowywać się na dzieciach, wyciągać surowe konsekwencje, kiedy jesteśmy na nie źli, i odmawiać przyznania się do błędu lub wzięcia odpowiedzialności za swoje czyny, dzieci przejmą od nas te strategie radzenia sobie (a właściwie nieradzenia sobie) z własnymi emocjami. Jeśli sami nie potrafimy panować nad emocjami, jak możemy oczekiwać, że dzieci sobie z tym poradzą?

Twoje relacje z dziećmi zmienią się, jeśli zrobisz krok w tył i spojrzysz na to, jak twoje własne uczucia i wyzwalające je czynniki wpływają na interakcje z nimi. Dzieci będą grać ci na nerwach, prowokować cię i sprawiać, że będziesz u kresu wytrzymałości. W tej książce nauczę cię, jak się nie załamać. Nauczę cię, jak nie wybuchnąć, nie stracić panowania nad sobą i nie robić rzeczy, których później będziesz żałować. Nauczę cię również, jak uczyć dzieci panowania nad emocjami. Dam ci informacje, których potrzebujesz, przybliżę język, którego należy używać, i opiszę kroki, jakie należy podjąć, aby pomóc dzieciom emocjonalnie stanąć na własnych nogach i nauczyć się na nich chodzić. To zadanie nie jest łatwe, ale jeśli poświęcisz czas na zrozumienie, przyswojenie i praktyczne zastosowanie tych informacji, możesz radykalnie poprawić życie emocjonalne współczesnych dzieci, a także przyszłych pokoleń. Zaczynajmy!ROZDZIAŁ 1

JAK MÓZG PRZETWARZA EMOCJE

Przetrwanie jest dla mózgu najwyższym priorytetem, a strach – emocjonalnym sygnałem, który mózg wysyła, dając znać, że grozi ci niebezpieczeństwo.

Mózg jest niezwykle skomplikowanym organem, który kontroluje każdą funkcję w ludzkim ciele: proces uczenia się, zarządzanie emocjami, myślenie, rozumienie złożonych pojęć oraz ruchy ciała. Wysyła i przyjmuje sygnały codziennie i przez cały czas, dzięki czemu pomaga w funkcjonowaniu ludzkiego organizmu. Jego głównym zadaniem jest utrzymanie człowieka przy życiu, dlatego zrobi wszystko, co konieczne, aby osiągnąć ten cel. Przetrwanie jest dla mózgu najwyższym priorytetem, a strach – emocjonalnym sygnałem, który mózg wysyła, dając znać, że grozi ci niebezpieczeństwo.

Od zarania dziejów ludzki mózg ostrzegał człowieka przed niebezpieczeństwem, jednak ludzkie środowisko uległo radykalnym zmianom. W czasach, gdy ludzie żyli w jaskiniach, jeśli w środku nocy usłyszelibyśmy jakiś dźwięk i pomyślelibyśmy sobie: „To pewnie nic takiego”, prawdopodobnie zostalibyśmy zabici przez jakieś zwierzę lub intruza. W XXI wieku możemy zignorować hałas, ponieważ mamy alarm przeciwwłamaniowy, dużego psa, który będzie głośno szczekał, albo telefon komórkowy, z którego można szybko wybrać numer alarmowy 112. Z racjonalnego punktu widzenia wiemy, że jesteśmy całkowicie bezpieczni, ale mózg nie może ryzykować. Dla mózgu zlekceważenie uczucia strachu może oznaczać śmierć, więc luksusowe mieszkanie jest dla niego dokładnie tym samym co jaskinia w czasach prehistorycznych. Zadaniem mózgu jest za wszelką cenę nas chronić. Zatem dla mózgu niebezpieczeństwo to po prostu… niebezpieczeństwo – bez względu na to, w jakich czasach żyjemy.

REAKCJA NA STRACH

Ciało migdałowate to mały, migdałowaty, osadzony głęboko w podstawie mózgu obszar, który zarządza uczuciem strachu i ostrzega przed niebezpieczeństwem. Dzięki niemu człowiek zapewnia sobie poczucie bezpieczeństwa, ma świadomość tego, co go otacza, i trzyma się z dala od tego, co potencjalnie może wyrządzić mu krzywdę. Potrzebujemy ciała migdałowatego, aby wszczynało alarm na dźwięk piszczących opon, żebyśmy mogli nacisnąć na hamulec i uniknąć potencjalnego wypadku. Potrzebujemy ciała migdałowatego, aby dźwięk ujadania ostrzegał nas przed agresywnym psem i abyśmy w ten sposób uniknęli ugryzienia. Sygnały wysyłane przez ciało migdałowate w tego rodzaju sytuacjach niewątpliwie ratują życie.

…lęk można zdefiniować jako nadmierną aktywność ciała migdałowatego.

Jednak ciało migdałowate często bije na alarm zupełnie bez potrzeby, a to może poważnie utrudniać codzienne funkcjonowanie i powodować niepotrzebny stres. Na przykład wysyła ostrzeżenia w postaci uczucia strachu, kiedy martwisz się, że ktoś cię nie lubi, że nie zdasz egzaminu albo że masz na sobie nieodpowiedni strój. Wysyła sygnały o zagrożeniu, gdy boisz się, że nie uda ci się rzucić piłką do kosza podczas meczu koszykówki albo kiedy nie możesz w weekend spędzić czasu z przyjaciółmi. Ciało migdałowate wszczyna alarm, gdy piątkowy uczeń obawia się, że obleje sprawdzian, i kiedy dwunastolatka boi się, że nie dostanie się na studia. Wielu ludziom (w tym także mnie) ciało migdałowate wysyła sygnały podszyte strachem nawet w słoneczny dzień, kiedy w zasięgu wzroku nie ma żadnego potencjalnego niebezpieczeństwa. Nieustanne uruchamianie się ciała migdałowatego w mózgu powoduje emocjonalne wyczerpanie i niepokój. Właściwie lęk można zdefiniować jako nadmierną aktywność ciała migdałowatego.

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_PRZYPISY KOŃCOWE

1 Również w Polsce rośnie liczba nowych pacjentów z zaburzeniami psychicznymi oraz interwencji kryzysowych. Jak twierdzą specjaliści, na pogorszenie się zdrowia psychicznego Polaków niebagatelny wpływ ma pandemia COVID-19. Według danych UNICEF z października 2021 roku aż 630 tys. dzieci w Polsce wymaga specjalistycznej pomocy psychologicznej i psychiatrycznej. Tymczasem mała liczba psychiatrów dziecięcych w naszym kraju skutkuje wielomiesięcznym oczekiwaniem na wizytę (przyp. tłum.).

2 Jean M. Twenge, _The Sad State of Happiness in the United States and the Role of Digital Media_, World Happiness Report, 21.01.2021, https://bit.ly/3kPEUVc.

3 Jaison R. Abel, Richard Deitz, _Agglomeration and Job Matching among College Graduates_, Federal Reserve Bank of New York Staff Reports, 21.01.2021, https://nyfed.org/30zDTt4.

4 _College Students Speak. A Survey Report on Mental Health_, National Alliance on Mental Health, 20.01.2021, https://bit.ly/3qKlvZK.

5 Joseph C. Rode i in., _A Time-Lagged Study of Emotional Intelligence and Salary_, „Journal of Vocational Behavior” 2017, nr 101, s. 77–89, https://bit.ly/30CyyBe.

6 Marisa Sanfilippo, _What Is Emotional Intelligence and Why Does It Matter?_, „Business News Daily”, 20.01.2021, https://bit.ly/3FriFgl.

7 Tim Elmore, podcast: _Prepare Your Child for the Path, instead of the Path for Your Child_, 14.11.2019, BBVA, MP3 audio, 38:21, https://bbva.info/3CthsTZ.