Twój drugi mózg - ebook

Roz­dział 2 Jak umysł komu­ni­kuje się z trze­wiami

ROZ­DZIAŁ 2

Jak umysł komu­ni­kuje się z trze­wiami

Wyobraź sobie, że jesteś na dro­dze szyb­kiego ruchu i kie­rowca, który sie­dział ci na zde­rzaku, nagle prze­ska­kuje na sąsiedni pas, po czym gwał­tow­nie zajeż­dża ci drogę. Musisz ostro hamo­wać, by unik­nąć stłuczki, przez co zarzuca cię na bok. Wtedy dostrze­gasz, jak wybu­cha śmie­chem. Mię­śnie karku zaczy­nają ci się spi­nać, szczęka zaci­ska się, usta tężeją, brwi się marsz­czą. Żona sie­dząca w fotelu obok cie­bie natych­miast wychwy­tuje twój gniewny wyraz twa­rzy.

A teraz przy­po­mnij sobie jakiś moment przy­gnę­bie­nia. Twarz mia­łeś obwi­słą, oczy spusz­czone – trudno było nie dostrzec, że coś jest nie tak. Roz­po­zna­wa­nie emo­cji w twa­rzach ludzi przy­cho­dzi nam natu­ral­nie. Umie­jęt­ność ta prze­kra­cza bariery języka, rasy, kul­tury, pocho­dze­nia, a nawet gatunku, gdyż potra­fimy roz­po­znać roz­złosz­czo­nego psa czy prze­stra­szo­nego kota. Przy­roda zapro­gra­mo­wała ludzi tak, by łatwo roz­po­zna­wali różne emo­cje i sto­sow­nie do tego dobie­rali swoje reak­cje. Emo­cje uze­wnętrz­niają się, gdyż mózg wysyła okre­ślone zestawy sygna­łów do drob­nych mię­śni mimicz­nych. Wła­śnie owo zróż­ni­co­wa­nie zesta­wów spra­wia, że każ­dej emo­cji odpo­wiada odmienny wyraz twa­rzy. Ota­cza­jący cię ludzie w mgnie­niu oka go reje­strują. Wszy­scy jeste­śmy otwar­tymi księ­gami.

RYS. 3. Jelita są lustrza­nym odbi­ciem emo­cjo­nal­nej eks­pre­sji twa­rzy

Emo­cje wyraź­nie ujaw­niają się w mimice i na podob­nej zasa­dzie znaj­dują też odzwier­cie­dle­nie w róż­nych rejo­nach prze­wodu pokar­mo­wego, na który oddzia­łują sygnały ner­wowe powsta­jące w ukła­dzie lim­bicz­nym. Impulsy pły­nące do gór­nego i dol­nego odcinka prze­wodu pokar­mo­wego mogą być zsyn­chro­ni­zo­wane lub prze­ciw­stawne. Strzał­kami zazna­czono wzro­sty lub spadki inten­syw­no­ści skur­czów żołąd­kowo-jeli­to­wych w danej emo­cji.

Nato­miast w odnie­sie­niu do jeli­to­wych prze­ja­wów tych samych emo­cji jeste­śmy w sen­sie dosłow­nym ślepi. Gdy zży­masz się na korki, mózg posyła cha­rak­te­ry­styczny zestaw sygna­łów nie tylko do mię­śni twa­rzy, lecz także do układu pokar­mo­wego, który wyraź­nie na nie reaguje. Gdy zło­ści­łeś się na kie­rowcę, który zaje­chał ci drogę, w żołądku zaczęły się ener­giczne skur­cze, co zwięk­szyło wydzie­la­nie kwasu żołąd­ko­wego oraz opóź­niło pozby­cie się zje­dzo­nej rano jajecz­nicy. Jed­no­cze­śnie pobu­dziły się jelita i wypluły śluz oraz soki tra­wienne. Ana­lo­giczny, choć odrębny wzo­rzec poja­wia się, kiedy jesteś prze­jęty czy zanie­po­ko­jony, z kolei gdy jesteś w depre­sji, jelita pra­wie cał­kiem tracą ruchli­wość. Dziś wiemy, że odbija się w nich każda emo­cja, która poja­wia się w mózgu.

Aktyw­ność w tych obwo­dach mózgo­wych oddzia­łuje też na inne narządy, sta­no­wiąc o sko­or­dy­no­wa­nej reak­cji na każdą odczu­waną emo­cję. Gdy na przy­kład jesteś zestre­so­wany, przy­spie­sza praca serca i napi­nają się mię­śnie karku i bar­ków, a odwrotne zja­wi­sko zacho­dzi w chwi­lach relaksu. Jed­nak z jeli­tami mózg jest zwią­zany tak jak z żad­nym innym narzą­dem, dys­po­nu­jąc dużo roz­le­glej­szymi połą­cze­niami ana­to­micz­nymi. Ponie­waż ludzie zawsze odczu­wali emo­cje w brzu­chu, język jest pełen zwro­tów, które dają temu wyraz. Ile­kroć skrę­cał ci się żołą­dek, wywra­cały ci się flaki albo czu­łeś motyle w brzu­chu, odpo­wia­dały za to two­rzące emo­cje obwody mózgowe. Emo­cje, mózg i trze­wia łączy uni­kalny zwią­zek.

Kiedy pacjent cier­piący na nie­pra­wi­dłowe reak­cje jelit zwraca się o pomoc medyczną i w endo­sko­pii nie ujaw­nia się nic poważ­nego, takiego jak stan zapalny czy guz, leka­rze czę­sto baga­te­li­zują wagę jego dole­gli­wo­ści. Sfru­stro­wani nie­moż­no­ścią przy­nie­sie­nia sku­tecz­nej ulgi, zale­cają z reguły spe­cjalne diety, pro­bio­tyki czy tabletki mające unor­mo­wać pracę jelit, nie zaj­mu­jąc się jed­nak pier­wotną przy­czyną reak­cji jeli­to­wych.

Gdyby wię­cej pacjen­tów i leka­rzy uświa­da­miało sobie, że jelita są w isto­cie sceną, na któ­rej roz­grywa się dra­mat emo­cji, być może nie byłby on dla pacjen­tów tak bole­snym melodra­matem. Bli­sko 15 pro­cent popu­la­cji Sta­nów Zjed­no­czo­nych cierpi na roz­ma­ite aber­ra­cje pracy jelit, w tym zespół jelita draż­li­wego, prze­wle­kłe zapar­cie, nie­straw­ność i zgagę czyn­no­ściową, które zali­czają się do kate­go­rii zabu­rzeń mózg-trze­wia. Ludzie doznają obja­wów, które wahają się od mdło­ści, bur­cze­nia i wzdęć aż po doj­mu­jące bóle. Nie­stety, więk­szość pacjen­tów cier­pią­cych na nie­nor­malne reak­cje jeli­towe nie ma poję­cia, że pro­blemy te odzwier­cie­dlają ich stan emo­cjo­nalny.

A co jesz­cze dziw­niej­sze, zazwy­czaj nie zdają sobie z tego sprawy nawet ich leka­rze.

Czło­wiek, który nie mógł prze­stać rzy­gać

Ze wszyst­kich pacjen­tów, któ­rych widzia­łem w swo­jej dłu­giej karie­rze gastro­en­te­ro­lo­gicz­nej, naj­moc­niej zapadł mi w pamięć Bill. Liczył sobie 25 lat i był w ogól­nie dobrym sta­nie zdro­wia, gdy przy­szedł do mnie ze swoją 52-let­nią matką. Co dziwne, to matka roz­po­częła roz­mowę: „Mam wielką nadzieję, że pomoże pan Bil­lowi. Jest pan naszą ostat­nią deską ratunku. Jeste­śmy zde­spe­ro­wani”.

W ciągu ostat­nich ośmiu lat Bill spę­dził nie­zli­czone godziny w róż­nych oddzia­łach ratun­ko­wych, cier­piąc na obez­wład­nia­jące bóle żołądka i nie­po­wstrzy­mane wymioty. W naj­gor­szych okre­sach tra­fiał na oddział ratun­kowy kilka razy w tygo­dniu. Leka­rze zwy­kle prze­pi­sy­wali mu środki prze­ciw­bó­lowe i uspo­ka­ja­jące, aby zła­go­dzić dys­kom­fort, ale nikt nie miał poję­cia, co tak naprawdę mu dolega. Co gor­sza, nie­któ­rzy uznali, że wyłu­dza po pro­stu leki nar­ko­tyczne, bo wyniki badań nie wska­zy­wały na to, by doświad­czał cięż­kich dole­gli­wo­ści.

Bill był na kon­sul­ta­cji u kilku gastro­en­te­ro­lo­gów, któ­rzy prze­pro­wa­dzili kom­plek­sową dia­gno­stykę, ale nie zna­leźli przy­czyny jego upo­rczy­wych nie­do­ma­gań. Nie­usta­jące bóle i wymioty zmu­siły go do rezy­gna­cji ze stu­diów i ponow­nego zamiesz­ka­nia z zanie­po­ko­jo­nymi jego sta­nem rodzi­cami.

Jego matka, biz­nes­menka, sfru­stro­wana nie­zdol­no­ścią leka­rzy do pra­wi­dło­wego zdia­gno­zo­wa­nia syna, zaczęła samo­dziel­nie poszu­ki­wać odpo­wie­dzi online. „Sądzę, że ma wszyst­kie objawy zespołu wymio­tów cyklicz­nych” – oznaj­miła mi.

Jako lekarz Billa chcia­łem sam się o tym prze­ko­nać.

Jak to czę­sto bywa z zabu­rze­niami mózg-trze­wia, wysu­nięto wiele oso­bli­wych teo­rii w celu wyja­śnie­nia uni­kal­nego zestawu obja­wów skła­da­ją­cych się na zespół wymio­tów cyklicz­nych. Jed­nak opie­ra­jąc się na bada­niach prze­pro­wa­dzo­nych w ciągu kil­ku­dzie­się­ciu lat przez moją grupę badaw­czą wraz z innymi gru­pami w UCLA, uwa­ża­łem, że naj­praw­do­po­dob­niej­szym wyja­śnie­niem jest nad­mierna odpo­wiedź jelit uru­cha­miana przez nadak­tywną reak­cję stre­sową w mózgu.

U pacjen­tów z zespo­łem wymio­tów cyklicz­nych ataki wywo­ły­wane są zwy­kle przez obcią­ża­jące wyda­rze­nia dnia codzien­nego. Zróż­ni­co­wany zbiór pozor­nie nie­po­wią­za­nych bodź­ców, takich jak inten­sywne ćwi­cze­nia fizyczne, mie­siączka, zna­le­zie­nie się na dużej wyso­ko­ści nad pozio­mem morza czy po pro­stu dłu­go­trwały stres psy­chiczny, powo­dują dosta­tecz­nie duże zachwia­nie rów­no­wagi w orga­ni­zmie, by uru­cho­mić atak. Kiedy nasz mózg (nie­ko­niecz­nie część świa­doma) postrzega takie nie­bez­pie­czeń­stwo, wysyła sygnał do pod­wzgó­rza, waż­nego obszaru mózgu, koor­dy­nu­ją­cego wszyst­kie funk­cje życiowe, by pod­krę­cił pro­duk­cję związku stre­so­wego zwa­nego hor­mo­nem uwal­nia­ją­cym kor­ty­ko­tro­pinę (CFR od ang. _cor­ti­co­tro­pin-rele­asing fac­tor_), który pełni rolę głów­nego włącz­nika, wpro­wa­dza­ją­cego mózg (i cały orga­nizm) w tryb reak­cji stre­so­wej. Pacjenci z tym zabu­rze­niem mogą przez całe mie­siące, a nawet lata nie dozna­wać żad­nych obja­wów, choć ich układ CRF jest cały czas prze­czu­lony. Kiedy doświad­czą dodat­ko­wego obcią­że­nia, uru­cha­miają się dole­gli­wo­ści.

RYS. 4. Reak­cje jeli­towe w odpo­wie­dzi na stres

W odpo­wie­dzi na dowolne zabu­rze­nia nor­mal­nego stanu rów­no­wagi, takie jak stres, mózg uru­cha­mia sko­or­dy­no­waną reak­cję, mającą na celu zapew­nie­nie jak naj­lep­szego samo­po­czu­cia oraz takich warun­ków, które umoż­li­wią prze­trwa­nie orga­ni­zmu. Hor­mon uwal­nia­jący kor­ty­ko­tro­pinę (CRF) jest che­micz­nym włącz­ni­kiem głów­nym, który wpro­wa­dza tę reak­cję stre­sową w życie. Jest wydzie­lany przez pod­wzgó­rze i oddzia­łuje na bli­sko poło­żone obszary mózgu. Obec­ność CRF w mózgu pociąga za sobą wzrost poziomu hor­mo­nów stresu (takich jak kor­ty­zol i nore­pi­ne­fryna) w ciele. Pro­ces ten pobu­dza rów­nież ste­so­po­chodną reak­cję jelit, która wpływa na skład i aktyw­ność mikro­bioty jeli­to­wej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki